ВИДЕОПОЭЗИЯ ЖАНРЫНЫҢ ПОЭТИКАСЫ

POETICS OF THE GENRE OF VIDEO POETRY

Yerkezhan Aryn

PhD doctoral student, Department of Kazakh Literature and Theory of Literature, Al-Farabi Kazakh National University

Kazakhstan, Almaty

АҢДАТПА

Мақалада видеопоэзия элементтерін анықтап, оны түрлері бойынша жіктеу мақсат етілген. Сонымен қатар бейнепоэзияның интернет әдебиетте алатын орнына да тоқталып өтілді. Видеопоэзия элементтеріне – атап, айтқанда, образ, дыбыс, қозғалыс, дыбыс пен жарықтың арнайы эффектілері, мәтіннің материалдылығы мен орналасуы және басқа да кинематографиялық әдістерге қысқаша талдау жасалып, нақты қорытындылар келтірілді. Жалпы алғанда, бұл мақала мультимедиялық поэзияның сандық аватары «видеопоэзияның» поэтикасын анықтауға бағытталған.

ABSTRACT

The purpose of the article is to identify the elements of video poetry and classify it by type. The role of video poetry in Internet literature was also discussed. A brief analysis of the main elements of video poetry, in particular images, sounds, movements, sound and light special effects, text material and layout, and other cinematic techniques, is made, and specific conclusions are drawn. In general, this article is intended to define the poetics of "video poetry", which can be considered a digital avatar of multimedia poetry.

Кілт сөздер: бейнепоэзия, видеоблог, поэтика, видеопоэзия.

Keywords: video poem, video blogs, poetics, videopoetry.

Видеопоэзия – бейне түріндегі поэзия. Бейнежұмыстың ұзақтығы мен мазмұнына және оны жасауда қолданылатын әдістерге (мысалы, цифрлық технологиялар) байланысты видеопоэзия, бейне-визуалды поэзия, поэтроника, бейнепоэзия, медиапоэзия деп те аталады. Видеопоэзия – шығармалардың алуан түрлі типологиялары біріктірілген кең категория. Кейбір бейне поэзиялық жұмыстар толығымен бағдарламалық құрал арқылы жасалған цифрлық поэзияны жасау үшін цифрлық өңдеуді пайдаланады. Бұл мағынада бейнепоэзия – әртүрлі акустикалық және бейнелік деңгейде өңделген поэтикалық мәтіндерден тұратын бейне өнердің ерекше бір түрі. [12] Итало Кальвино [1] қиялды елестету процесінің екі түрін ұсынды: «біреуі сөзден басталып, көрнекі бейнеге жететін және, екіншісі, көрнекі бейнеден басталып, оның сөздік көрінісіне жететін». Видеопоэзия, мультимедиялық поэзияның цифрлық бейнесі, осы процестің екінші түрінің мысалы болып табылады. 1978 жылы Монреальдағы Vehicule Poets тобының Том Конивес мультимедиялық жұмысын сипаттау үшін «видеопоэзия» терминін енгізді. «Видеопоэзияның» басты проблемасы: жақтаушылары жаңа жанрдың айқын эволюциясын көрсететіндей тәуелсіз болу үшін өздерін және жұмыстарын нақты терминдермен анықтай алмағандығы. Олардың «видеопоэзияға» анықтама беру әрекеті көлікті «атсыз арба» деп сипаттаумен бірдей, бұл шын мәнінде құбылысты сипаттаудың ерсі тәсілі.

Видеопоэзия поэтикасын зерттеуде мысал ретінде 2009 ж. Дубай халықаралық кинофистевалінде қазылар алқасының арнайы жүлдесін алған Махмуд Дарвиштің «Жеке парыз» [2] поэмасын Талал Хури қойғанына ұқсас бейнеөлеңді алуға болады. Өлеңді көркем шығарма ретінде баяндалу, поэтикалық қатар мен ырғақ, поэзияның анағұрлым мультимедиялық емес, дәстүрлі формасына ортақ элементтер тұрғысынан сыни тұрғыдан талдауға болады. Бірақ осы ерекшеліктердің өзі Талал Хуридің «бейне поэмасын» шедеврге айналдырмайды. Бұл шығарманың айқын ерекшелігі – кинематографиялық техниканың қара-ақ фильм арқылы жасайтын көрнекі әсері, өлең тақырыбының бұлыңғырлығын арттыра түседі. Видеоның басындағы дыбыстық эффект – азапталған «қаһарманның» денесінен алынған сынықтар – түптеп келгенде шығармаға толықтық сезімін беретін маңызды поэтикалық элемент. Күннің күркіреуі мен жаңбырмен тамаша үндесетін дәстүрлі аспаптық пьеса жерлеуге арналған фон партитурасы қызметін атқарып, шығармаға тек жергілікті реңк беріп қана қоймай, өлеңнің бірінші жартысына тән тақырыптық патриоттық пафосты күшейтеді. Көлеңкелеу техникасы әңгімені уақыт бойынша алға және артқа жылжыту үшін тиімді қолданылған. Жергілікті трагедияның панорамалық сезімін беру үшін көрсетілген кадрлар және кейіпкерлердің нәзік эмоцияларына жарық түсіру үшін жақыннан түсіру сияқты әртүрлі кадр өлшемдерінің кинематографиялық әдістері мағына құру процесін толықтырады. Жарықты бәсеңдету әдістері, әртүрлі камера ракурстары, көлеңкелер мен силуэттерді жасайтын жарық әсерлері, флешбэк техникасы – бәрі өлеңнің эстетикалық әсерін арттырады. Осылайша, мұндай «видео өлең» тек дауысталып оқылған мәтінге байланысты болуы екіталай. Шындығында, бейнелеу және дыбыстық образдардың әртүрлі ретке келтіріліп, қайта реттелуі өлеңнің поэтикасын айқындайды.

Жоғарыдағы талдауға негізделген «видеопоэзияның» анықтаушы белгілері: дыбыс эффектісі, үнсіздік, пайда болу және жоғалу техникасы, қараңғылық, музыка, атмосфера мен кейіпкерлер арқылы бейнелеу, ұзын және қысқа үзінділер, көріністердің қатар орналасуы, жазбаша дәстүрлі мәтін мен визуалды бейнелер арасында ассонанс, кей видеопожзиялық туындыларды стильденген хореография, күрделі технологиялар мен өңдеу дағдыларын пайдалана отырып, суреттер мен дыбысты синхрондау.

«Видеопоэзия» схемасын анықтау және оны поэзиялық фильмдердің, поэзиялық бейнелер, кинопоэзия, киберпоэзия, кинетикалық поэзия, цифрлық поэзия, поэтроника, поэзиялық түсірілімнің және т.б. белгілерінен босату мақсатында Том Конивес өзінің Manifesto on Videopoetry («Видеопоэзия: манифест») атты еңбегінде [5] оны «уақытқа негізделген және дыбыс пен бейненің поэтикалық қатарласуы бар экранда көрсетілетін жанрлық поэзия» деп анықтайды. Автор бейнепоэма идеясын үш элементпен шектейді – мәтін, сурет және дыбыс. Экранда көрсетілетін мәтін маңызды элемент болып табылады. Бірақ видеооэзияны тек осы үш элементпен ғана шектеуге болмайды; ол өзін поэзияның жеке жанрына айналдыратын кинематографиялық элементтерді де ескеруі керек. Дәл осы кинематографиялық элементтердің мәтінмен, кескіндермен және дыбыспен тамаша үйлесуі ол көрерменде поэтикалық тәжірибені тудырады. Экранда көрсетілетін мәтін сөздер – көркем шығарманы «поэтикалық» ететін жалғыз өлшем емес. Поэзияны сөзсіз елестету мүмкін болмаса, нақты мәтінсіз баяндалған өлең туралы не деуге болады, «поэтикалық тәжірибені» тудыруға тек дыбыстар мен бейнелер жеткіліксіз бе? Көп мағыналылық, символизм, ирония және басқа стильдік құралдар поэтикалық стильдің элементтері болғандықтан; музыкалық әсерді жасау үшін ассонанс, аллитерация, дауысқа еліктеу және ырғақ қолданылады; метафора, салыстыру, метонимия алшақ бейнелер арасында резонанс тудырады; Сондай-ақ «бейне өлеңді» ондағы кездесетін түрлі кинематографиялық стильдік құралдар тұрғысынан талдау қажет. «Видеопоэзия Манифестінде» Т.Конивес тізімдеген элементтер – баяндау, поэтикалық қатар қою және ырғақ – біздің поэзияны ауызша, жазбаша түрде түсінуімізге негізделген. Видео осы қалыптасып келе жатқан жанрдың негізгі элементі болғандықтан, оны ескі көзқарас тұрғысынан жаңа құбылысты анықтау емес, жаңа көзқараспен анықтау қажет.

Поэзия тарихын еске алсақ, оның ұйқасымен, ырғағымен, метрикасымен, музыкалық аспаптардың сүйемелдеуімен айтылуы ортағасырлық трубадур поэзиясының нормасы болған. Жазу жүйесі мен кейінгі баспа технологиясының пайда болуымен дыбыс пен музыкадан, ритм пен ырғақсыз өлең жазу процесі жазба мәтіннің маңыздылығын күшейтті. Поэтикалық мәтін ұсынатын дикцияға, стильдік және кеңістіктік құралдарға баса назар аударылды. Компьютер, интернет әкелген технологиялық революция өнер мен поэзияны түсіну мен жасау динамикасын өзгертті. Бүгінгі технологиялық құрылғылар шығаратын шығармашылық аудиовизуалды контент жаңа медиа арқылы жасалған пішіндерді түсінетін теориялық құрылымды жасауға көмектесетін жаңа өлшемдер жинағын талап етеді. Осылайша, тек дәстүрлі мәтінге ғана емес, сонымен қатар көрнекі образдарға, дыбысқа, қозғалысқа, дыбыс пен бейненің арнайы әсерлеріне, мәтіннің материалдылығына және позициясына – ауызша, жазбаша және көрнекілікке, сондай-ақ кинематографиялық әдістерге де баса назар аударылатын болады.  «Видеопоэзияны» келесі категорияларға бөлуге болады:

• Кинетикалық өлеңдер: бұл санаттағы өлеңдер бейтарап фонда анимациялық мәтінді көрсетеді. Young-Hae Chang Heavy Industries поэмасы, мысалы, «Дакота», «Утопияға саяхат: Технологияның қысқаша тарихымен» немесе «Ендігі не» өлеңдері кинетикалық мәтіндер санатына жатқызылатын бейне өлеңдер болып табылады.

• Аудио өлеңдер: Мұнда мәтін аудио тректе орналасқан. Футуризмнің, дадаизмнің және кубизмнің тарихи авангардтары кезінде көп дамыған бұл поэзия «белгілі бір жолмен мағынадан бөлінген дыбыстардың көмегімен (фонемалар сөз құрамайды) жасалады және әдетте сандық поэзияның бір түрі болып табылады, әдетте дыбыстық поэзия деп аталады». [7] Кейбір жағдайларда ол дыбыс пен цифрлықтан бөлінген, себебі аудио поэзия тыңдауды қажет етеді. Катерина Давинио «Зинский, соңғы хат» [8] — «Терминалды видео-өлеңдер» сериясынан мәтіндік дауыстап оқылған, жарияланбаған цифрлық дыбыстық поэма.

• Көрнекі (визуалды) поэзия: поэзияның бұл түрі кескіндердің, суреттердің үстіне қойылған мәтінді экранда көрсетуімен ерекшеленеді. Экрандағы мәтінді ілеспе суреттермен қатар қою көптеген күрделі қарым-қатынастар мен көпмәнділік тудырады. Бейнепоэма – бұл адам күнделікті өмірде кездесетін жүздеген спам электрондық хаттардың жинағы. Поэтикалық элемент осы «құштарлық хаттардан» туындайтын өмірдің ақиқатында жатыр. Т.Конивес айтқандай: «Қарапайым және өзгерген шындықтың арасында мен поэзия деп санайтын өмірдің сол асыл мәні жатыр» [9].

• Өлең-перформанстар: мұнда ақын орындаушы ретінде көрерменге тікелей сөйлеп, өзінің поэтикалық өнер туындысын орындайды. Бұл форма суретшінің өлеңді орындауы ғана емес, сонымен қатар шығарманы көркем ету үшін «бейнеөлеңнің» астарын, қойылымын пайдаланып, көркем бейнелеуді де қамтиды. Бұл пішін ауызша дәстүрге қайтып келеді, бірақ күрделі технологияның пайда болуымен бұл өнер түрі авангардтық формада қайта жандануда. Бұл поэзия Аллен Гинсберг пен Джек Керуак сияқты бит ойнаушы ақындар салған іргетастың жалғасы.

• Кино (поэзия): мәтін компьютерлік бағдарламалық құрал көмегімен анимацияланады немесе графиканың үстіне қойылады. Катерина Давинионың «Second Life-қа қонған алғашқы поэтикалық ғарыш кемесі» [10] поэмасы видеооэзияның осы түріне жатқызуға болатын өлең болып табылады.

• Концептуалды бейне өлеңдер: тілдің материалдылығына мән береді. Мағынаны бейнелеу процесіне жатқызады. Идея ең маңызды болып табылады әрі мұқият және әдістемелік түрде жүзеге асырылады. Дэвид Смоллдың Бостондағы Мэри Бейкер Эдди кітапханасындағы [11] инсталляциялары осындай поэзияның тамаша үлгісі болып табылады. Дәйексөздердің анимациялық жиындары орталық болып табылатын субұрқақтан төгіліп, еденге ауысады және соңғы пішінін алу үшін холлдағы екі аркаға дейін қалқып шығады.

Жоғарыда аталған аталмыш жанр түрлері өнер туындысының сипаттамаларын анықтауға көмектесетін категориялар ғана. Әдетте түрлердің бір-біріне сәйкес келетінін немесе бірігіп кететінін байқаймыз, сондықтан өнер туындысына қатып қалған таңба салу жұмыс көрсетуге тиіс эстетикалық тәжірибеге өрескел әділетсіздік болар еді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Кальвино И. Шесть памяток для следующего тысячелетия. Издательство Гарвардского университета. 1998. С. 83.
2. Хури Т. «Личный долг» Махмуда Дарвиша. http://movingpoems.com/filmmaker/talal-khoury/
3. Гумби Б. Ходьба в пластике. http://movingpoems.com/?s=walking+in+plastic.
4. Конивес Т. Язык жестов. 1984. http://movingpoems.com/?s=Sign+Language
5. Конивес Т. О видеопоэзии, 2009. http://movingpoems.com/about/
6. Янг-Хэ Чан Хэви Индастриз. http://www.yhchang.com/DAKOTA.html
7. Антонио Дж. Жанр цифровой поэзии. 2011. http://epc.buffalo.edu/ezines/elp/issue-1/digital-poetry-genre.php.
8. Давинио К. Зински, Последнее письмо. Artwaver Radio.net. www.artwaveradio.net/en/Playlists/2007/w0018_aug20-26.htm
9. Конивес Т. Весь этот день хорош. 2010. Видео. http://vimeo.com/17713416
10. Давинио К. «Первая поэтическая посадка космического корабля на Second Life». http://www.youtube.com/watch?v=E3zMgGMiUuw.
11. Библиотека Мэри Бейкер. Зал идей. 2002. Small Design Firm Inc. http://www.davidsmall.com/portfolio/client/mary-baker-eddy-library/
12. Давинио К., Tecno-Poesia e realtà virtuali (Техно-поэзия и виртуальная реальность), эссе (It/En), с предисловием Эудженио Миччини Мантова, Sometti, 2002.
13. Норонья Э. Поэтика «видеопоэзии» и видеоблогов. Международная конференция по языку, СМИ и культуре, 2012 г., IPEDR vol.33 (2012) © (2012) IACSIT Press, Сингапур, стр. 109-113
14. Конивес Т. Видеопоэзия: Манифест. 2011 . file:///C:/Users/aryne/Downloads/VIDEOPOETRYAMANIFESTO.pdf