БОЛАШАҚ МҰҒАЛІМНІҢ КӘСІБИ ДАЙЫНДЫҒЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ПОДГОТОВКИ БУДУЩИХ УЧИТЕЛЕЙ

Асанова Айжан Сарсенбаевна

магистрант Евразийского Национального университета имени Л.Н. Гумилева,

Республика Казахстан, г. Нур-Султан

АҢДАТПА

Мақалада болашақ мұғалімнің кәсіби қызметінің маңызды аспектісі ретінде психологиялық құзыреттілікті қалыптастыру қызметі қарастырылды. Болашақ мұғалімнің кәсіби дайындығы туралы жалпы ұғым берілді. Психологиялық аспектілердің болашақ мұғалімге кәсіби дайындық кезінде негізгі әсер етуші фактор екені қарастырылады.  

АННОТАЦИЯ

В статье рассматривается деятельность по формированию психологической компетентности как важнейший аспект профессиональной деятельности будущего учителя. Дано общее понятие о профессиональной подготовке будущего учителя. Рассматривается, что психологические аспекты являются основными влияющими при профессиональной подготовке будущего учителя.

ABSTRACT

The article deals with the formation of psychological competence as the most important aspect of the professional activity of the future teacher. The general concept of professional training of the future teacher is given. It is considered that psychological aspects are the main influencing factors in the professional training of the future teacher.

Теориялық тұрғыдан сауатты, өз білімін іс жүзінде қолдана алатын, мобильді, тәуелсіз, кәсіби іс-әрекеттеріне жауапты, мақсат қою және рефлексия дағдылары бар, жеке мағыналарды қалыптастыруға, болып жатқан жағдайға көзқарасты қалыптастыруға және қорғауға қабілетті жас мамандарды даярлауға мемлекеттің әлеуметтік тапсырысы дәстүрлі білім парадигмасынан ауысуды анықтайды. Бұл жерде басты назарда студент, оның бірегейлігін тану, бұл ЖОО-да мамандық алу процесінде оның құндылықтық мағыналық тұлғалық және кәсіби дамуы үшін тиісті жағдайлар қалыптастыруды болжайды.

Ишим мемлекеттік педагогикалық институтында П.П. Ершова университет қызметін сапалы өзгертуге бағытталған бірқатар бағдарламалар жасады:

Мұғалімнің психологиялық құзыреттілігі көптеген терминдерден тұрады. Егер сіз FGOS VPO-ға тікелей назар аударатын болсаңыз, онда болашақ мұғалімнің психологиялық құзыреттілігі келесі компоненттерден тұрады:

 - оқушылардың психикасы мен жеке басының жас және жеке ерекшеліктерін, оқыту мен тәрбиелеудің психологиялық заңдылықтарын білу;

 - кәсіби қызметте психологиялық білімді қолдануға байланысты дағдылар мен әдеттер;

-  жалпы білім беретін мектепте тиімді педагогикалық қарым-қатынас пен табысты педагогикалық қызметті ұйымдастыруға қажетті мұғалімнің жеке қасиеттерін қалыптастыру;

Әр терминді толығырақ қарастырайық.

Студенттер психиканың жас ерекшеліктері мен жеке ерекшеліктері туралы психологиялық білімді және оқу мен тәрбиенің психологиялық заңдылықтарын оқу жоспарындағы пәндердің кәсіби цикліне қатысты психологиялық профильдің бірқатар пәндерін оқып үйренеді. Бұл төрт негізгі пән (модульдер):

 «өзін – өзі тану және өзін-өзі дамыту практикумы бар психологияға кіріспе», «педагогикалық әлеуметтік психология», «білім берудегі адамның даму психологиясы», «педагогикалық іс-әрекеттегі психологиялық мәселелер және оларды шешу» және таңдау курстары: «стресс психологиясы», «тәуелді тұлға психологиясы», «балалар мен жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқы», «педагогикалық қарым-қатынас психологиясы», «Конфликтология» және тағы басқалар.

Дәстүрлі түрде психологиялық бейіндегі пәндер алғашқы екі оқу курсында оқылады. Студенттердің психологиялық білімді меңгеруін бақылау пәнді оқу барысында және оны аяқтағаннан кейін ғана емес, сонымен қатар қорытынды мемлекеттік аттестаттау аясында да жүзеге асырылады, өйткені мемлекеттік емтихан бағдарламаларына психологиялық мазмұнның кешенді мәселелері кіреді, ал бітіру біліктілік жұмыстарында студенттер өздері әзірлеген кәсіби педагогикалық проблеманың психологиялық аспектісін қозғайды.

Егер студенттердің психологиялық білім алу процесі жақсы дамыған болса, онда болашақ мұғалімнің психологиялық құзыреттілігінің басқа компоненттерін қалыптастыру мәселесі өте өзекті болып қала береді. Бұл тұрғыда ЖОО шығармашылық кәсіби ізденіс және түрлі механизмдерді, жағдайларды, технологияларды, инновацияларды байқап көру жағдайында тұр.

Теориялық кәсіби дайындық пен студенттердің практикалық құзіреттілігі арасындағы алшақтық әрқашан да пайдаланылады. Құзыреттілік тәсілді іске асыру оқу жоспары құрылымындағы іргелі және қолданбалы негіздерді оңтайлы үйлестіруге бағытталған. Сондықтан ЖОО алдына қойылған міндеттердің бірі – білім беру үдерісінің практикаға бағдарлануын күшейту.

Университетте психологиялық дайындық жағдайында бұл міндет кезең-кезеңімен шешіледі. Бірінші кезеңде практикалық және зертханалық сабақтар шеңберінде, сондай-ақ өздік жұмысты орындау кезінде студенттерде білім алушылар мен сынып ұжымының жеке және танымдық ерекшеліктерін зерделеуге бағытталған диагностикалық әдістемелерді қолданумен байланысты; белсенді оқыту әдістерін (тренингтік сабақтар, рөлдік, іскерлік ойындар, пікірталастар, дебаттар, кәсіби жағдайларды талдау және т. б.) пайдалана отырып, бастапқы кәсіби іскерліктер қалыптасады; болашақ кәсіби қызметте кездесуі мүмкін практикалық кәсіби жағдайларды шешудің нұсқаларын модельдеуі де қажет.

Екінші кезеңде біз пәндер бойынша оқу сабақтарының бір бөлігін жалпы білім беретін мектептер мен түрлі орталықтарға апардық, онда білім алушыларға психологиялық қолдау көрсетіледі. Мұнда алған алғашқы білімді студенттер білім беру процесінің субъектілерімен – мектеп оқушыларымен, мұғалімдермен, ата-аналармен тікелей қарым-қатынаста өңдейді. Психологиялық біліктер мен дағдыларды қалыптастырудың бұл кезеңі әзірге педагогикалық практика шеңберінде үшінші кезеңде ЖОО-ның білім беру мекемелерімен іскерлік қатынастарын реттеу қажеттілігіне байланысты ретке келтіруді және пысықтауды талап етеді, студенттер міндетті түрде психологиялық мазмұндағы екі тапсырманы орындайды:

1) білім алушы тұлғасының психологиялық сипаттамасын және білім беру процесінде оның жеке ерекшеліктерін есепке алу бойынша практикалық ұсынымдарды құрастыру;

2) сынып ұжымының психологиялық сипаттамасын құрастыру және сабақта жайлы психологиялық климатты қалыптастыру бойынша ұсыныстар жасау. Бұл кезеңде оқу сабақтары мен ЖОО-да және жалпы білім беретін мектептерде өзіндік жұмыс шеңберінде қалыптасқан дағдылар негізінде ерекше дағдылар қалыптасады.

Болашақ мұғалімнің психологиялық құзіреттілігінің үшінші компонентін қалыптастыру (оның жеке қасиеттері) ерекше қиын, өйткені стандарттарда мұғалімнің жеке басының негізгі кәсіби маңызды қасиеттері нақты көрсетілмеген.

Кәсіби маңызды қасиеттерді қалыптастыру стихиялық және ұйымдастырылған процесс екенін есте ұстаған жөн, яғни қандай да бір қорытынды қою қиын. Сондай-ақ, студенттер университетке жеке қасиеттердің қалыптасқан құрылымымен келеді. Ал оны түзету оңай болмайтындығын ұмытпауымыз керек.

Мұғалімнің психологиялық құзыреттілігінің қарастырылатын компонентінің, яғни «ауырсыну нүктелерінің» бірі – педагогикалық мамандықтарға түсу кезінде талапкерлердің уәждемесінің төмен деңгейі және ЖОО түлектерінің жалпы білім беру мекемелерінде педагогикалық жұмыс істеуі үшін уәждемесінің жеткіліксіз деңгейі.

Аталған мәселені шешу жолдарын іздеу мақсатында ЖОО студенттерінің кәсіби педагогикалық уәждемесінің қалыптасуына мониторинг жүргізу және ЖОО-ға түсетін студенттердің психологиялық-педагогикалық диагностика жүйесін құру міндеті қойылған.

1-ші және 2-ші курс студенттерінің «студенттердің оқу іс-әрекетінің мотивтерін зерттеу» әдістемесі бойынша (А.А.Реан, В.А.Якунин) студенттердің кәсіби оқу іс-әрекетінің мотивтерін зерттеу келесі «диплом алу», «терең және берік білім алу», «жоғары білікті маман болу», «үнемі стипендия алу», «сәтті оқу», «жақсы» және «өте жақсы» емтихандарын тапсыру басым мотивтері екенін көрсетті. Оқу-кәсіптік іс-әрекеттің мотивтері арасында танымдық, кәсіби практикалық және жетістікке жету мотивтері басым екенін атап өтуге болады; бірінші орын утилитарлық (прагматикалық) мотивте қалады («диплом алу»).

«Кәсіби педагогикалық мотивацияны өзін-өзі бағалау» «әдістемесі (Н.П.Фетискин) студенттердің кәсіби педагогикалық мотивацияның қай сатысында екенін анықтау үшін қолданылды, олар: кәсіби қажеттілік, функционалды қызығушылық, дамып келе жатқан қызығушылық, көрнекі қызығушылық, эпизодтық қызығушылық, немқұрайлылық. Алғашқы екі курс студенттерінің кәсіби педагогикалық уәждемесінің деңгейлерін талдау төменгі курс студенттерінің «немқұрайлы қарау» сатысы жоқ екенін, респонденттердің 20% – ында «эпизодтық қызығушылық», 30% – ында «көрнекі қызығушылық», 50% - ында «дамып келе жатқан қызығушылық» бар екенін көрсетті (негізінен екінші курс студенттері). Төменгі курс студенттерінде кәсіби педагогикалық уәждеменің жоғары деңгейі байқалмайды. Бітіруші курстарға кәсіби педагогикалық уәждемені қалыптастыруда оң динамика бар-жоғын анықтау үшін біз мониторинг жүргізуді жалғастыратын боламыз.

Университетке түсетін студенттердің психологиялық-педагогикалық диагностика жүйесін құру аясында терминалдық құндылықтарды тікелей саралауға негізделген «құндылық бағдары» (М.Рокич) классикалық әдістемесі бойынша зерттеу жүргізілді. Төменгі курс студенттері үшін терминалдық құндылықтардың маңыздылығы келесідей (ең маңыздысынан мардымсыз): денсаулық, бақытты отбасылық өмір, жақсы және адал достар, қызықты жұмыс, махаббат, даму, еркіндік, өмірлік даналық, белсенді өмір, материалдық қамтамасыз етілген өмір, өзіне деген сенімділік, өнімді өмір, таным, қоғамдық тану, басқалардың бақыты, шығармашылық, табиғат пен өнердің сұлулығы, ойын-сауық. Осылайша, сұралған студенттер оқуға және кәсіби педагогикалық қызметке байланысты құндылықтарды (қызықты жұмыс, даму, белсенді өмір, таным, шығармашылық) орта және төмен позицияларға қояды.

Алғашқы екі курс студенттерінің аспаптық құндылықтарының маңыздылығы келесідей ұсынылған (ең маңыздыдан болмашы мәнге дейін): адалдық; тәрбиелілік; білімділік; көңілділік (әзіл сезімі); жауапкершілік; тәуелсіздік; ұқыптылық; сезімталдық; көзқарас кеңдігі; істердегі тиімділік; орындаушылық (тәртіптілік); өзін-өзі бақылау; рационализм (саналы және қисынды ойлай білу, ойластырылған, ақылға қонымды шешімдер қабылдай білу); беріктік (қиыншылықтар алдында шегінбей, өз еркіне қарсы тұра білу); төзімділік (басқалардың көзқарастары мен пікірлеріне, басқалардың қателіктерін кешіре білу); жоғары сұраулар; өзіне және басқаларға қатысты кемшіліктерге ымырасыздық.

Жалпы, нәтижелер педагогикалық университетте оқу кезеңінде студенттердің «қызықты жұмыс», «даму», «белсенді өмір», «таным», «шығармашылық», «өзін-өзі бақылау және берік ерік», «басқалардың пікіріне төзімділік» сияқты құндылықтардың мәртебесін арттыру қажет екенін көрсетеді.

Мұғалімнің кез-келген қызмет саласындағы маңызды заманауи кәсіби қасиеттерінің бірі-қиын өмірлік жағдайларға психологиялық дайындығы. П.П.Ершова көп жылдан бері студенттік өмірдің қиын жағдайларына жастардың психологиялық тұрақтылығын қалыптастыру бойынша мақсатты жұмыс жүргізуде [2;3].

Зерттеулер көрсеткендей, барлық курстардың студенттері оқу жүктемелерімен және материалдық проблемалармен байланысты қиындықтармен жиі кездеседі. Психологиялық дайындықтың компоненттерін диагностикалау (когнитивті, аффективті және конативті) әдістер пакетін қолдана отырып жүргізілді: Айзенканың психикалық жағдайын өзін-өзі бағалау, Дарканың агрессивтілік сауалнамасы, Г.И.Балашованың депрессия шкаласы; Н.М.Пейсаховтың өзін-өзі басқару қабілеті, В.В.Бойконың эмоционалды байланыстарын орнатудағы «кедергілерді» диагностикалау әдісі; С.Хобфоллдың SACS сауалнамасы; студенттердің психикалық жағдайын өзін-өзі реттеу әдістері туралы сауалнамасы; «стресс жағдайын диагностикалау» (А. Шрейнер); К.Роджерс пен Р.Даймонда; «өмір салтын талдау» (Бостондағы стресске төзімділік сынағы); «стресстік жағдайлардағы мінез-құлықты жеңу» (Н.С.Эндлер, Д.А.Паркер, Т.Л.Крюкованың бейімделген әдісі);

Студенттердің өзін-өзі реттеу деп аталатын және қолданатын әдістерінің саны студенттердің өзін-өзі реттеу әдістері туралы білімінің жеткіліксіздігі және оларды қолдану дағдыларының болмауы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Студенттер арасында өзін-өзі реттеудің физиологиялық механизмдері және жаңа доминантты құру (басқа қызметке ауысу, сүйікті іс-әрекеті) сияқты әдістері ең танымал. Жалпы, көптеген студенттердің қиын жағдайларға психологиялық дайындығы төмен деп бағаланды.

Студенттерді өмірдің қиын жағдайларына дайындау университетте екі бағытта жүзеге асырылады: а) стихиялық, яғни пайда болған проблемаларға жауап беру құралдары мен тетіктерін табиғи дамыту процесінде және б) мақсатты, яғни мақсатты, ұйымдастырылған жұмыс процесінде (тәуелсіз және топтар аясында).

Стихиялық тәжірибе алудың маңыздылығын жоққа шығармай, университет аясында кәсіби маңызы бар кәсіпорындар мақсатты түрде құрылуы керек екенін атап өтеміз. Бұл процесті ұйымдастыруда үш міндет шешілді: студенттік өмірдің нақты қиын жағдайларына психологиялық дайындықты қалыптастыру; жалпы өмірлік қиындықтарға психологиялық дайындықты қалыптастыру; студенттерге осы тәжірибені тарату мүмкіндіктерін әдістемелік дайындау. Бұл ретте ЖОО-ның барлық қолжетімді ресурстары пайдаланылды: білім беру бағдарламасының мүмкіндіктері (оқу жоспарының инвариантты да, вариативті де бөлігі шеңберінде); психологиялық қызмет түріндегі білім беру мекемесінің ресурстары; мамандандыру шеңберінде қосымша білім беру.

Осылайша, педагогикалық жоғары оқу орнында болашақ мұғалімнің кәсіби дайындығы жұмыс берушілердің сұраныстарына сәйкес жүйелі, мақсатты, икемді түрде өзгеретін, студентте психологиялық құзыреттіліктің негізгі компоненттерін қалыптастыру мынадай жұмыспен байланысты:

- оқушылардың психикасы мен жеке психикасының жас ерекшеліктері туралы психологиялық білім оқыту мен тәрбиелеудің психологиялық заңдылықтары;

- кәсіби қызметте психологиялық білімді қолдану біліктері мен дағдылары;

- жалпы білім беретін мектепте педагогикалық қарым-қатынас пен педагогикалық іс-әрекетті ұйымдастыруға қажетті жеке қасиеттер.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Шилов С.П. Педагогический вуз как субъект социокультурного развития региона // Педагогическое образование и  наука. 2012. № 2. С. 77–80.
2. Еланцева С.А., Карпова Н.В., Кукуев Е.А. Формирование психологической готовности юношества к трудным ситуациям студенческой жизни как здоровьесберегающая деятельность в условиях вуза// Здоровьеформирующая деятельность в процессе профориентации и профессионального образования. Новосибирск: СибАК, 2013. С. 28–55.
3. Еланцева С.А. Особенности  готовности юношества к трудным ситуациям студенческой жизни и возможности ее формирования в вузе//Вестник Ишимского государственного педагогического института им. П.П. Ершова. Серия «Педагогика и психология». 2012. № 1(5). С. 74–82.