ҮЗДІКСІЗ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ МҰҒАЛІМНІҢ КӘСІБИ ЖӘНЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ӨЗІН-ӨЗІ ДАМЫТУЫ

PROFESSIONAL AND PERSONAL SELF-DEVELOPMENT OF TEACHERS IN THE LIFELONG LEARNING SYSTEM

Arystanbek Sara Shokhankyzy

Teacher of the Department of foreign philology and Translation Studies Nur-Mubarak Egyptian University of Islamic culture

Kazakhstan, Almaty,

Kurmantay Zharkynay Maksatkyzy

Teacher of the Department of mathematics Kazakh National Women's teacher training University

Kazakhstan, Almaty

АННОТАЦИЯ

Жас мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеуі оның кәсіби дамуы мен тұлғалық кемелденуіне негіз болады. Бұл үдеріс үздіксіз білім беру жүйесінде табысты қызмет етуге ықпал етеді.

ABSTRACT

Self-education of a young teacher forms the basis for professional growth and personal development. This process contributes to successful performance in the lifelong learning system.

Түйінді сөздер: жас мұғалім, өзін-өзі тәрбиелеу, кәсіби даму, тұлғалық өсу, үздіксіз білім беру.

Keywords: young teacher, self-education, professional development, personal growth, lifelong learning.

Қазіргі жаһандану мен ақпараттық қоғам жағдайында білім беру жүйесі үздіксіз дамып, мұғалімдерге қойылатын талаптар да күрделенуде. Әсіресе, жас мұғалімдер кәсіби жолының бастапқы кезеңінде сан түрлі психологиялық, әдістемелік және әлеуметтік қиындықтарға тап болады. Осы ретте, өзін-өзі тәрбиелеу – мұғалімнің ішкі әлеуетін іске қосатын, кәсіби бейімделу мен тұлғалық кемелденуге бағытталған маңызды процесс. Бұл – үздіксіз білім беру жүйесінде мұғалімнің өздігінен даму қабілетін қалыптастырудың шешуші тетігі.

Өзін-өзі тәрбиелеу – тұлғаның өз іс-әрекетін, ішкі жан дүниесін саналы түрде ретке келтіріп, мінез-құлқын жақсартуға бағытталған ұзақ мерзімді процесс. Бұл ұғым педагогикада тәрбие мен өзіндік сана ұштасатын күрделі құбылыс ретінде сипатталады. Л.С. Выготский, А.Н. Леонтьев, И.А. Зязюн секілді ғалымдар тұлғаның кәсіби дамуы мен өзін-өзі тәрбиелеу арасындағы тығыз байланысты негіздеген.

Өзін-өзі тәрбиелеу дегеніміз– адамның өзінің ашудағы белсенділігін және рухани қажеттіліктеріңізді, шығармашылығыңызды және барлық жеке әлеуетіңізді байыту [1].

Өзін-өзі тәрбиелеудің мақсаттық қызметі жеке тұлғаны жан-жақты дамыту мұғалім оқушыларды оқыту мен тәрбиелеудің жоғары сапасын қамтамасыз ету. Мұғалім үнемі және жүйелі түрде өзін-өзі тәрбиелеумен айналысады, оқушыларға тиімді әсер етуді барынша қамтамасыз етеді.

Педагогикалық өзін-өзі тәрбиелеуді тәжірибе арқылы, университетте алған білімдерін кеңейту арқылы делдалдық ретінде анықтауға болады. Әр түрлі кезеңдерде мұғалімнің кәсіби дамуы, өзін-өзі тәрбиелеуі өте маңызды [2, 43 б.].

Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеу жүйесі келесі компоненттерден тұрады:

• орнату;
• рефлексия;
• мақсаттар мен міндеттер;
• жобалық әрекеттер

Өзін-өзі тәрбиелеу формаларын екі топқа бөлуге болады: жеке және топтық.

Жеке формада бастамашы мұғалімнің өзі, бірақ көшбасшы әдістемелік бірлестік пен құрылымдық басқарушы бастама көтеріп, бұл процессті ынталандыра алады. Бұл жағдайда мұғалім мінез-құлқының бес негізгі мотивін ескеру қажет: дұрыс әсер ету, тәуекелге бармау (жауапкершілікті алмау), аулақ болу бақылау, өзіңді бағалау және басқаларды бағалау.

Әдістемелік бірлестік жұмысы, семинарлар түріндегі топтық форма, семинарлар, біліктілікті арттыру курстары және кері байланыс қамтамасыз етететін мұғалімнің жеке өзін-өзі тәрбиелеуі мен жоғарылауының нәтижелері арасында бүкіл педагогикалық ұжымның кәсібилігі [3, 67 б.].

Мұғалімді ынталандыратын қажеттіліктер мен мотивтердің құрамдас бөліктерін анықтайық. Өзін-өзі тәрбиелеу:

1. Ақпаратпен күнделікті жұмыс жасауы, сабаққа, ата-аналар жиналысына дайындық жасауы, мектеп көлемінде өтетін іс-шара үшін мұғалім ізденіп, талдау жасауы қажет.

2. Шығармашылыққа құштарлық (шығармашыл ұстаз) болуы, жұмыс қызықты және көңілді болуы керек.

3. Прогрестің жылдам өсуі: өзгерістер ең алдымен студенттердің әлемді қабылдауын қалыптастырады, «заманауи» мұғалімнің бейнесінеәсер етеді.

4. Қоғамдық пікір: мұғалімді жақсы немесе жаман қызметкер деп санайды. Жаман мұғалім болу ұят, бірақ жақсы мұғалім болу абыройлы.

5. Жарыс. Жасыратыны жоқ, көп ата-ана баласын жақсы мектепке, жақсы мұғалім апарады.

6. Қаржылық ынталандыру: бұл материалдық өтемақы мұғалімнің кәсіби өсу жолына көмектеседі [4, 55 б.].

Кесте 1.

Өзін-өзі тәрбиелеу нәтижелері мен формалары

Мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеу жоспары

Өзін-өзі тәрбиелеу жоспары қосымша дамудың міндетті бөлігі болып табылады. Оның құрылымы келесі бөлімдерді қамтиды:

1. Тақырыбы: «Мұғалімнің 20___ - 20____ оқу жылына өзіндік білім беру жоспары.

2. Өзін-өзі тәрбиелеу тақырыбы: «...» (тақырыпты таңдау үшін сіз қалай таңдайтыныңызды шешу маңызды, алдағы жылдары өзіңізді дамытуды және тәрбиелеуді жоспарлаңыз, өзектілігін түсініңіз және оқу процесін жетілдіру үшін таңдалған тақырыптың практикалық маңыздылығын нақтылаңыз. Тақырып заманауи білім берудің өзекті мәселелерін шешуі және перспективті болуы керек).

3. Өзін-өзі тәрбиелеудің мақсаты.

4. Өзін-өзі тәрбиелеудің міндеттері.

5. Жоспар.

Кесте 2.

Жоспар үлгісі

6. Қорытындылар. Бұл бөлімде өздігінен білім алу үшін тақырыпты таңдауды негіздеу керек, нәтижелерді тәжірибеде қолдану тиімділігі, жүргізілгенге сәйкестік дәрежесі, жұмыс жоспары, оны орындауда кездесетін кемшіліктер мен қиындықтар, жалғастыру жоспарлары (келесі оқу жылында өзін-өзі тәрбиелеу тақырыбы, оның тақырыбы мен бағыттары бойынша жұмыс).

2. Жас мұғалімнің кәсіби мотивациясын қолдау және нығайту.

Білім беруді ізгілендіру – адамның шығармашылық қабілеттерін дамытумен, интеллектуалдық, эмоционалдық, ерікті байытуға нақты жағдай жасаужеке тұлғаның моральдық әлеуеті, оның өзін-өзі жүзеге асыруға деген ұмтылысын ынталандыру, өзін-өзі дамыту және өзін-өзі жүзеге асыру шекараларын кеңейту [5, 27 б.].

Педагогтың тұлғалық дамуы мен кәсіби өсуі органикалық бірлік ретінде кәсіпке «өсу» процесінде (мамандық таңдау, кәсіби даярлау, педагогикалық қызметті жүзеге асыру) бірқатар қарама-қайшылықтарды мақсатты түрде шешуменжүзеге асырылады. Біріншіден, бұл қайшылық кәсіби тұлға стандарты мен жеке сана арасындағы туындайтынсіздің ішкі, бұрыннан бар бейнесі – «Мен».

Мұғалімнің тұлғалық даму мотивтері. Мотив қажеттіліктен басқа ештеңе емес. Мотивтер жетекші (ұзақ мерзімді) және ситуациялық болып бөлінеді. Сонымен қатар, сыртқы және ішкі мотивтер бар.

Мұғалімнің іс-әрекеті әртүрлі жағдайлар тізбегі болып табылады. Кейбір жағдайларда әрекеттің мақсаты мен мотив сәйкес келеді. Мақсат пен мотив сәйкес келмеген кездегіжағдайлар мақсатты мәжбүрлеу ретінде қабылданады. Бұл жағдайда мақсатқамұғалімнің педагогикалық іс-әрекетке теріс көзқарасы болуы мүмкін. Бірінші типтегі жағдайларда мұғалімдер ынтамен, шабытпен жұмыс істейді, демек, жұмыс – өнімді. Екінші жағдайда, әдетте жақсы нәтижелер көп болмайды.

Педагогикалық қызмет өте күрделі, сондықтан әдетте жеке және әлеуметтік мәні бойынша әртүрлі бірнеше мотивтердіқамтиды. Педагогикалық іс-әрекеттің мотивациясы – жалпы құбылыс: мұғалім жасай аладыжоғары нәтижелерге жету үшін жақсы жұмыс істейді, бірақ сонымен бірге басқа қажеттіліктерді қанағаттандырады (әріптестердің мойындауы, моральдық және материалдық көтермелеу және т.б.) [6].

Педагогикалық қызметтің әлеуметтік құнды мотивтері ең маңызды рөл атқарады, оларға мыналар жатады:

• кәсіби және азаматтық борыш сезімі;
• бала тәрбиесіне жауапкершілік, кәсіби функцияларды адал және саналы орындау (кәсіби құрмет);
• оқытатын пәніне деген құштарлық;
• мұғалімнің миссиясын сезіну;
• балаларға деген сүйіспеншілік.

Кесте 3.

Мотивтер және кәсіби дамуға арналған сыйақылар

3. Жас мұғалімдердің кәсіби ұтқырлығын қалыптастыру

Субъектінің кәсіби мобильділігінің маңызды көріністері (кәсіби іс-әрекеттер):

• қоғамның кәсіби құрылымының топтары арасындағы қозғалыс процесі;
• кәсіби мәртебеңіздің толық немесе ішінара өзгеруі;
• кәсіби қызмет мазмұнының өзгеруі;
• біліктілік деңгейінің өзгеруі;
• кәсіпқойдағы билікті бөлу жүйесіндегі позицияның өзгеруі, кәсіби қызметтің дербестігін арттыруы;
• кәсіби қызметтегі материалдық қамтамасыз ету деңгейінің өзгеруі.

Ұстаздың мобильді қасиеттері олардың педагогикалық қызмет саласындағы көрінісінде ғана шектелмейді. Мұғалімнің кәсіби шеберлігін арттыру үшін ең маңыздысы: мәдени, кәсіптік, педагогикалық ұтқырлық.

Мұғалімнің мәдени ұтқырлығы, ең алдымен, өз бетімен жұмыс істей алуыжәне еркін ойлауға және оқиғаларды бағалауға, оқу бағдарламаларын шығармашылықпен қабылдауға және ұсынылатын ақпарат, сыни тұрғыдан ойлау қабілеті, жаңа жағдайларда стандартты емес шешімдер таба білуі, оқу саласында да, қоғамдық дамуда да өзгерістердің сипаты мен барысын болжай білуі.

Педагогикалық ұтқырлық – мұғалімнің ұйымдастырушылық қабілеті оқу процесінің басқа субъектілерімен (оқушылар, олардың ата-аналары,әріптестер, әкімшілік) заманауи тұжырымдаманың мақсаттары мен міндеттеріне сәйкесбілім беру, әлемдік, отандық, аймақтық және ұлттық мәдениет құндылықтары,оның ішінде әлеуметтік-мәдени және әлеуметтік-кәсіптік құзыреттілігін жүзеге асыруының ішінде өзі ұйымдастыратын субъект-субъект қатынастарының нәтижелерін түсіну және болжау процесі.

Кәсіби ұтқырлық әлеуметтік ұтқырлықтың бөлігі ретінде болуы мүмкін мансаптық дамудағы тік және көлденең баспалдақтар арқылы ұсынылған. Тік ұтқырлық – әкімшілік баспалдақпен, сферада қозғалу, білім беру. Мұндай қасиеттерсіз тік педагогикалық ұтқырлық мүмкін емес. Көлденең – кәсіби біліктілікті арттыру қозғалысы.

Қызметкердің (субъектінің) табысты кәсіби қызметі үшін қажет қамтамасыз ету, кәсіби ұтқырлықты көрсетуге дайындық – бұл әрекеттің болжамдық негізі. Оның негізгі құрылымдық компоненттерімыналар:

• психологиялық дайындық,
• гностикалық (функционалдық) дайындық,
• практикалық дайындық.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Әбенова З.Ә. Мұғалімнің кәсіби дамуы: теория және практика. Алматы, 2018.
2. Әбдікәрімова А.М. Жас мұғалімдердің кәсіби бейімделуі мен даму мәселелері. Педагогика және психология, 2020,  №3, 42–48 б.
3. Айтмамбетова  Б. Жеке тұлғаны тәрбиелеу мәселелері. Алматы: Білім, 2020, 67 бет.
4. Сатиева М.Т. Мұғалімнің кәсіби ұтқырлығын қалыптастыру жолдары. Алматы,  2019. №6, 55-59 б.
5. Сейталиева К.Б. Жас педагог мамандардың кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру. Астана, 2017. №2, 25-31б.
6. Халитова Ш.Т. Мұғалімнің кәсіби өзін-өзі дамытуы: әдістемелік нұсқаулық. Шымкент, 2016.