БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ОРЫС ТІЛІН ОҚЫТУДАҒЫ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕР

Бастауыш сыныптарда орыс тілін оқыту әдістемесі бойынша оқулық сіздерге, педагогикалық білім мекемелерінің студенттеріне, осы пәнге ХХ! ғасыр адамының көзімен қарауды ұсынады. 2010 жылға дейін ресейлік білім беруді жаңғырту Концепциясы білім беру жүйесінің міндеттерін былай белгілейді: «Мектеп —осы сөздің толық мағынасында - қоғамдықэкономикалық қатынастарды ізгілендірудің, тұлғаның жаңа өмірлік ұстанымдарын қалыптастырудың маңызды факторы болуға тиіс. Дамып келе жатқан қоғамға қазіргі заманға сай білімді, адамгершілігі мол, алғыр, таңдау кезінде жауапты шешімдер қабылдап, олардың ықтимал салдарын болжай алатын, ынтымақтастыққа қабілетті, икемділігімен, жеделділігімен, сындарлылығымен ерекшеленетін, елінің тағдыры үшін жауапкершілік сезімі дамыған адамдар қажет1». . Білім берудің жаңа мақсаттары оның мазмұнының жаңартылуын, оларды тиімді іске асыруға мүмкіндік беретін оқыту формаларын іздеуді талап етеді. Балаларда қызығушылық пен ұғынушылық болмаған жағдайда, пән бойынша білімнің молшылығы тек олардың еске сақтау және тіл алуын пайдаланумен ғана меңгеріледі. Дамыған ойлау қабілеті, коммуникативті іскерлік, дұрыс оқу әрекеттеріне қабілеттілік, рефлексия түрінде негіз салу мұғалімнің кәсіби құзыретінің жоғары деңгейін талап етеді, ол мұғалім балалардың қызметін қолайлы ұйымдастыра және оның нәтижелеріне жағдайға байланысты әрекет жасай алуы тиіс. Бұл оқушылар үшін жаңа мүмкіндіктерді ашады және оларға түрлі пәндік салаларға еске сақтау арқылы емес, түсіну арқылы кіруге, біреудің әрекеттерін қайталамай, өздігімен әрекет етуге мүмкіндік береді.

Бастауыш білім беру жүйелі мектептік білім берудің кейінгі барлық сатыларынан айқын ажырататын өзіндік ерекшеліктерге ие. Осы кезеңде оқыту қызметінің, танымдық қызығушылықтарының және танымдық ынталандыру негіздерін қалыптастыру жүреді; оқытудың қолайлы шарттары кезінде баланың сана-сезімінің қалыптасуы және өзін өзі бағалауы болады. Сондықтан, бастауыш сыныптардың болашақ мұғалімі кәсіби қызметіне ғылыми тәсілмен қарауы тиіс: шағын мектеп жасындағылардың психофизиологиялық ерекшеліктерін түсіну, оқытудың дидактикалық негіздерін (принциптерін, әдістерін, тәсілдерін) білу, орыс тілінің лингвистикалық заңдарын түсіну, қызмет теориясының сұрақтарында бағдары болуы қажет. Барлық осы мәселелерді зерттеумен «Орыс тілін оқытудың әдістемесі» ғылыми пәні айналысады. Әдістеме ғылым ретінде дәстүрлі түрде мына теориялық сұрақтарға жауап береді:

• неліктен оқыту керек (оқыту мақсаттары);
• неге оқыту керек (оқыту мазмұны);
• қалай оқыту керек (оқытудың әдістері және тәсілдері);
• неге осылай, басқаша емес (оқытудың тиімділігі) [1].

Орыс тілін оқыту әдістемесі синтетикалық ғылымдарға жатады – ол өзінің атынан да байқалады: «орыс тілі», «оқыту» және «әдістеме» өздігінен басқа ғылымдардың – лингвитсиканың, педагогика және психологияның ғылыми түсінігі болып табылады. Оның дамуының әр түрлі сатыларында алдыңғы қатарлы ғалымәдіскерлер берген әдістемелік ғылымның анықтамасын оқыңыздар. 1. Алексей Васильевич Текучев: «Оқу құралын оқытудың әдістемесі – бұл оқытудың жеке теориясы немесе жеке дидактикасы болып табылатын педагогикалық ғылым. 2. Михаил Трофимович Баранов: «... бұл орыс тілін оқыту үрдісін зерттейтін ғылым, ал оқыту түсінігі: а) оқыту мазмұнын; б) олардың дамуына сәйкес келетін, олардың оқу еңбегін ұйымдастыру, олардың білімдерін және ептіліктерін анықтау бойынша, оқушыларға материалды жинау және ұсыну бойынша мұғалімнің қызметі; в) оқушылардың білімдерді игеру бойынша қызметі, олардың білімдерін, ептіліктерін және дағдыларын қолдану бойынша шығармашылық еңбегі». 3. Михаил Ростиславович Львов: әдістеме ғылым ретінде «іргетастық мақсатқа ие – білімдерді және ептілікті игеру үрдісін, оның заңдылығын зерттеу, оқыту принциптерін анықтау, оларды бір жүйеге келтіру, технологияларды, сабақтарды, олардың кезеңдерін кері байланыс нысандарын құрастырудың ғылыми негіздерін құру». Қазіргі заманғы ғалым-әдіскерлер орыс тілін оқыту әдісінің мақсаттарын педагогикалық үрдістің екі субъектілерінің қызметін ұйымдастырумен байланыстырады: мұғаліммен (оның қызметі оқыту деп аталады) және оқушымен (оның қызметі оқу деп аталады). Сондықтан, ғылым ретінде қазіргі заманғы әдістеменің маңызды принциптік негізі қызметтік тәсіл болып табылады. Басқаша айтқанда, оқытудың педагогикалық үрдістері – үйрету ең бірінші қызмет ретінде қаралады. Қызметтік тәсіл, өзге көптеген психолого-педагогоикалық теориялардан ерекшелігі толықтай нақты тәжірибелік іске асуға - Д. Б. Элькониннің — В. В.Давыдовтың (концептуалды идеяларды жалғастырушылар Л. С. Выготскийдің) дамытушылық оқыту жүйесіне ие [2].

Оқыту және дамыту – екі тәуелсіз, бірақ түйіндескен үрдіс. Л. С. Выготский мектебінің теориялық ережелеріне сәйкес оқыту дамытуды алға жылжытады, ал дамыту оқытуды даярлайды және оны мүмкін етеді. Мектептің аталмыш бағытының қанатты сөзі: «оқыту дамытудан бұрын асып кетеді» болып табылады. Л. С. Выготский тәжірибелік оқыту барысында оқушының потенциалын анықтау қажеттілігін, индивидтің психофизиологиялық ерекшеліктерінің көзқарасынан оның мүмкіншіліктерін анықтады және оны «жуық арадағы дамыту аймағы» деп атады. Оқу үрдісінде оқытудың тиімділігі үшін маңызды:

• әрбір оқушы үшін өздігінше «табыс жағдайларының банкін» , яғни оқушы өзін күрделі шыңды бағындырушы, оны жеңуші, тұңғыш жол салушы ретінде сезінетін, оқу іс –қимылдарын құру;
• негізгі компоненттері: операция – іс-қимыл - қызмет тәсілі – жалпылама тәсіл (немесе оқушының санасында психикалық жаңадан пайда болулар - қабілеттілік) болып табылатын, қызмет механизміне бағынатын ептілік құру;
• оқушыларды тұлғалық дамыту шарттарын құру, атап айтқанда: «тысқарыдан – ішке ауыстыру», яғни интериоризацияға ықпал ету. Соның есебінен оқушы қандай да бір сұраққа, ережеге, теорияға және т.б. дербес саналы көзқарас қалыптастырады;
• сабақ кеңістігінде немесе сабақтан тыс іс-шараларда оқу ісқимылдарын бағалау кезінде ақырғы нәтижені емес, ал оны алу үрдісін бағалау. Қандай да бір іс-қимылдарды орындаудың дұрыстығы және нақтылығы аясында оқушылар бір бірімен салыстырылмайды, ал бір оқушының кешегі жетістіктерін қызметінің бүгінгі нәтижелерімен салыстырады.

Қазіргі уақытта бастауыш сыныпта (тек онда ғана емес) оқытуға заман талабына сай тәсілді әдістемелік ғылымның алдында мына мақсаттарды қоятын, коммуникативті-қызметтік деп атайды:

• теориялық: оқушылардың білімдерді және ептіліктерді игеру үрдістері зерттеледі, үйрету – оқыту негізінде жатқан, заңдылықтар зерттеледі, жүйеге келетін оқытудың принциптері, әдістері, құралдары анықталады;
• тәжірибелік: оқулық (оқушының) және оқытушы (мұғалімнің) қызметін тиімді ұйымдастыру ретінде, негізделген нұсқаулықтар жасалады, оқытудың тиімді технологиялары анықталады [3].

Кіші мектеп жасындағы баланы әлеуметтік-тұлғалық дамыту жалғасады. Бұл жастық кезең қоршаған адамдар туралы, өзі туралы, негізінде қатарластарымен және үлкендермен, жақындарымен және өзге де адамдармен өзара қарым-қатынас құрылатын ұнамды-этикалық нормалар туралы ойлаудың жеткілікті саналы жүйесінің пайда болуымен сипатталады. Баланың өзін бағалауы жеткілікті түрде оптимистік және жоғары болып қала отырып, көбірек объективті және өзіне сыни көзқараспен қарайтын болады. Осы барлық тұлғалық танымдардың құрылу деңгейі толықтай оқушылардың әр түрлі тәжірибелік қызметін (танымдық, еңбектік, әдеби және басқалар) ұйымдастыруға оқу үрдісінің бағыттылығына тәуелді.

Мектеп оқушысының тілдік тұлға ретінде қалыптасуы І сыныптан басталады және негізгі мектепте оқығандағы барлық мерзім ішінде орыс тілі сабақтары оның білімін және дәлме-дәл тілдік тәртібінің ептілігін қалыптастырады. Сондықтан, орыс тілінің мұғалімі лингвистиканың, лингвопрагматиканың, сөздік қызмет теориясының, коммуникация теориясының қазіргі заманғы бағыттарын білуі тиіс және орыс тілін оқытудың әдсітемелері туралы соңғы жетістіктерден хабардар болуы қажет. Әдістемелік ғылым мақсаттан басқа зерттеудің дербес әдістеріне ие:

• тіл білу, психолого-педагогикалық ғылымдар, психолингвистика, орыс тілін оқыту әдістемесі бойынша әдебиеттерді теориялық талдау;

• орыс тілін оқытудың мектептік тәжірибесін зерделеу;

• оқу материалдарын: кітаптарды, оқулықтарды, әдістемелік құралдарды және т.б. талдау;

• сабақта оқушылардың қызметін мақсатқа сәйкес қадағалау: бақылау әңгімелесулер, тестілеу, сауалнама жүргізу, жазбаша жұмыстарды талдау, мектеп оқушыларының ата-аналарына сауалнама жүргізу және т.б.;

• әдістемелік нұсқаулықтарды тексерумен байланысты тәжірибелі оқыту;

• эксперимент:

- белгілеу (жағдайларды талдау, диагностика, яғни оқушының білімін, ептіліктерін және үйренгендерін анықтау - БЕҮ);

- үйретуші (таңдап алынған әдістеме бойынша тиімділікті анықтау);

- бақылаушы (мақсаты – талдау, салыстыру, эксперименталды оқытуды дәстүрлі оқыту нәтижелерімен салыстыру);

• сандық өңдеу әдістері (статистикалық мәліметтерді белгілеу).

Аталған әдістерді қолдана отыра, ғалымдар ғылымның негізгі концепцияларын анықайтын заңдылықтарды іздейді. Сонымен, ХХ ғасырдың 60-жылдары ғалым-әдіскер Лидия Прокофьевна Федоренко туған сөздікті игерудің алты негізгі заңдылықтарын құрастырды:

1) сөздікті қозғалтқыш құралдар дамитын заңдылық (қалыптасу, даму және ой-өрісін жетілдіруді дамыту және қабілеттілік, сөзді айтқызатын құрал): сөз қозғалтқыш құрал бұлшықеттерді басқару қабілеттігіне ие болған кезде сөз меңгеріледі;

2) ой-өрісі орналасқан, бас миының бөлігі дамитын заңдылық: егер, лексикалық және грамматикалық тілдік мәндерді түсіну қабілеттігіне ие болған кезде сөз меңгеріледі;

3) мидың эмоционалды-ерікті құрылысы дамитын заңдылық (әр түрлі сезімдерді уайымдау қабілеттігі): егер, барлық тілдік құралдарды сезіну және бағалау қабілетіне ие болған кезде сөз меңгеріледі;

4) байланыс сөзін (мәтінін) ұйымдастыру нормаларын түсіну орнатылатын заңдылық: егер, сөздер ағымында тілдік бірліктердің дәстүрлі сәйкес келуін есте сақтау және іске қосу қабілетіне ие болған кезде сөз меңгеріледі;

5) ауызша және жазбаша сөйлеу (сөзді естуді, қолдың жазатын саусақтарын, оқи алуын дамыту) арасында өзара қарым-қатынас орнатылатын заңдылық: жазбаша сөз игерілген ауызша сөзге арқылы игеріледі;

6) сөйлеуді игеру қарқыны табиғи тәсілмен қарқын алатын заңдылық: сөзді байыту қарқыны оқушының сөздік шығармашылық жүйесін жетілдіру шамасы бойынша тездетіледі [4].

Дегенмен, оқыту үрдісі – бұл адам мәдениетіне төзген түсініктермен, оларды құру тәсілдерімен оқушыны таныстыру және оқушының өз қызметінде дербес пайдалана білуді өңдеу, осы «таныстықты» «ғалым» болып ойнайтын оқушының қызметі арқылы тиімді ұйымдастыруға болады және қажет. Және осы мағынада болашақ мұғалімге орыс тілін бастауыш оқыту әдістемесі үшін базалық болып табылатын, педагогика, психология және физиология салаларынан бөлімнің рөлін түсіну маңызды

Қазіргі заманғы оқулықтарда әйгілі орыс әдіскерінің бұл пікірі ескерілген: қазіргі заманғы оқулықтардың әдістемелік құралы, оның визуалды қатары (қаріптің, суреттердің, сызбалардың, иллюстрациялардың өлшемі және нысаны, түс гаммасы, сілтеуіштер және шартты белгілер) тазалық және физиология нормаларына, оқушылардың жастық ерекшеліктеріне, педагогика және психологияның дидактикалық принциптеріне сәйкес түзетілген. Орыс тілі жайында дербес ғылыми мәліметтерге келер болсақ, бұл жерде авторлардың әрбір ұжымы оқулық авторлары басшылыққа алатын концептуалды ережелерге негізделетін, өз ойының дербес логикасын қолданады.

Қолданылған әдебиеттер:

1. Адамович Е. А., Яковлева В. Н. Бастауыш сыныптардағы оқу /. М.С.Васильева және т.б. редакциялық етуімен — М., 1977.
2. Штрекер Н. Ю. Орыс тілі және оқу сабақтарында тарихи деректер бері элементтері// Бастауыш мектеп. — 2005. — № 4. — С. 23 — 25.
3. Орыс тілін оқыту əдістемесі (бастауыш сыныптар): орта кəсіптік білім беру мекемелерінің студенттеріне арналған оқулық/ Е.С.Антонова, С.В.Боброва. — 5-ші басылым, стер. — М. : «Академия» баспа орталығы, 2015. — 464 б.
4. Федоренко Л.П. Орыс тілін үйрету әдістемесінің тәжірибесі мен теориясын талдау: оқу құралы. — Курск, 1994.