ДУАЛЬДЫ ОҚЫТУ ЖҮЙЕСІ - СТУДЕНТТЕРДІ ӨНДІРІСТІҢ НАҚТЫ ЖАҒДАЙЛАРЫНА ДАЙЫНДАУДЫҢ МАҚСАТЫ

ДУАЛЬНАЯ СИСТЕМА ОБУЧЕНИЯ - ЦЕЛЬ ПОДГОТОВКИ СТУДЕНТОВ К КОНКРЕТНЫМ УСЛОВИЯМ ПРОИЗВОДСТВА

Капанова Айна Тулегеновна

канд. пед. наук, проф. Казахско-Русского Международного университета,

Республика Казахстан, г. Актобе

Пиримжаров Махамбет Хожаниязович

доктор (PhD), доц. Казахско-Русского Международного университета,

Республика Казахстан, г. Актобе

АҢДАТПА

Қазіргі заманғы университеттер үшін басым міндет- басты элементтерінің бірі практикаға бағытталған дуальды оқыту арқылы түлектерді даярлаудың тиімді жүйесін құру болып табылады.

ЖОО-да дуальді оқытуды қолдану студенттерді даярлау деңгейі мен олардың кейінгі кәсіби қызметінің тиімділік дәрежесі арасындағы қазіргі жүйелі алшақтықты жоюға мүмкіндік береді. Бұл жұмыста тікелей кәсіпорындарда құрылған базалық кафедраларға ерекше рөл беріледі. Базалық кафедралардың жұмыс істеуі жұмыс беруші мен білім беру ұйымы арасындағы тығыз өзара іс-қимылмен байланысты.

Оқу орны мен өндіріс баулыған түлек екі жақ үшін де ұтымды.

АННОТАЦИЯ

Приоритетной задачей для современных университетов является создание эффективной системы подготовки выпускников, одним из ключевых элементов которой является практико-ориентированное дуальное обучение.

Применение дуального обучения в вузе позволит устранить существующий системный разрыв между уровнем подготовки студентов и степенью эффективности их последующей профессиональной деятельности. Особая роль в этой работе отводится базовым кафедрам, создаваемым непосредственно на предприятиях. Функционирование базовых кафедр связано с тесным взаимодействием между работодателем и образовательной организацией.

Выпускник, подготовленный производством и учебным заведением, рационален для обеих сторон.

Түйін сөздер: Білім беру бағдарламалары, тиімділіктің макрокөрсеткіштері, экономикалық көрсеткіштер, білім беру сапасы, оқу-ғылыми орталықтар (ОҒО), оқу-өндірістік орталықтар (ОӨО), базалық кафедралар.

Ключевые слова: Образовательные программы, макропоказатели эффективности, экономические показатели, качество образования, учебно-научные центры (УНЦ), учебно-производственные центры (УПЦ), базовые кафедры.

Диплом бар, жұмыс жоқ. Бұған жоғары оқу орындары түлектерінің 30 пайыздан астамы тап болады. 90 пайызға жуығы мамандық бойынша жұмыс алуға негізгі кедергі жұмыс тәжірибесінің болмауы екенін мойындайды. Нәтижесінде, жоғары оқу орнының есігінен шығып, диплом алған экономистер, заңгерлер, менеджерлер, психологтар және басқа да көптеген мамандар осы қатал шеңберге түседі.

Көптеген түлектердің ата-аналарына бұл таныс жағдай. Бірақ дипломға қанша күш жұмсалды: тәрбиешілер, ҰБТ, дәрістер, тесттер, емтихандар. мәселенің қаржылық жағы да маңызды: күндізгі бөлімде 4 жыл оқу отбасылық бюджетке барынша әсер етеді.

Білім беру қызметтерінің құнының жоғарғы деңгейі мамандық пен оқу орнының беделіне байланысты және бірнеше миллион теңгеге жетуі мүмкін. Егер сіз оған өмір сүру шығындарын қоссаңыз - студенттің өмірі-пәтер, тамақ, байланыс, жол ақысы—бұл сан одан да әсерлі болады.

Әрине, кез-келген жағдайдан шығудың жолы бар.

Кәсіби өсу  ниеті бар студенттер әлі де жоғары курстарда қосымша жұмыс тауып қана қоймай, өз профилі бойынша жұмысқа орналасуға тырысады. Бұл ретте біреу сырттай оқу нысанына ауысады, біреу жұмысқа орналасу кезінде жұмыс берушімен ЖОО-ға консультацияларға, семинарларға, емтихандарға бару мүмкіндігін келіседі және жеке оқу кестесіне ауыстырылады.

Алайда, студент бола тұра кәсіби дағдыларды игерудің тағы бір жолы бар - оқытудың қосарлы түрі (дуальды оқыту жүесі). Біздің елде ол бұл туралы 2013 жылдардан бастап айтыла бастады, тіпті жоғары деңгейлі мамандарға қызығушылық танытатын жоғары технологиялық салалары бар бірнеше аймақтарда пилоттық жоба ретінде енгізіле бастады.

Неліктен оқу орындарының қабырғасынан шыққан соң жұмысқа орналаса алмайтын мамандар шығады?

Неліктен олардың біліктілігі жұмыс берушілерді қанағаттандырмайды?

Өндірістің өсуі білікті кадрларға сұраныстың, қойылатын талаптардың артуын да туындатады. Сонымен қатар, сұраныс сандық жағынан ғана емес, сапалық жағынан да өзгерді. Халықты жұмыспен қамту құрылымының өзгеруіне, жаңа технологиялардың, заманауи жабдықтардың, ғылымды қажетсінетін автоматтандырылған процестердің қолданылуына байланысты жұмыскерлерге қойылатын талаптар айтарлықтай өсті. Теориялық дайындық білімді практикада қолдану қабілетімен біріктірілуі керек еді.

Жұмыс берушілердің пікірінше, жас мамандарды даярлау өте нашар болып отыр. Сондықтан, университеттердің қабырғасынан мамандар шығады, бірақ жұмыс істейтін ешкім жоқ сияқты. Біздің университеттерімізде инженерлік-техникалық жұмысшыларды даярлау ақсап тұр.

Кәсіпорында дайын маман күтіп тұр, ал түлек келеді - оның не оқығаны белгісіз, не білетіні белгісіз. Заманауи бағдарламалармен де, саланың заманауи талаптарымен де таныс емес. "Нөл" күйінде келеді. Ол төрт жыл уақыт пен ақшаны не үшін жұмсады?

Техникалық мамандарды дуальды дайындау керек

Дуальді бағдарламаны іске асыру тетігін құру кезінде қазақстандық жоғары оқу орындарында әрбір студент үшін жеке білім беру траекториясын әзірлей отырып, оқу процесін ұйымдастыруға жеке көзқарас іс жүзінде дамымағанын ескеру қажет. Көптеген жағдайларда оқу процесі оқу тобына негізделген. Дуальды бағдарламаларды жүзеге асыру шарттары білім беру процесінің материалдық-техникалық құрамдас бөлігін дамытуды білдіреді, бұл қазіргі жағдайда дайындықты ғылыми-техникалық қамтамасыз етудің негізі ретінде білім, ғылым және өндіріс саласындағы дамыған интеграциялық процестерсіз мүмкін емес.

Жоғары білікті кадрларды даярлаудың дуалды әртараптандырылған бағдарламаларын қамтамасыз ету мақсатында Ақтөбе облысында оқу-ғылыми орталықтар (ОҒО/УНЦ) немесе оқу-өндірістік орталықтар (ОӨО/УЦЦ) үлгісіндегі жаңа интеграцияланған құрылымдар іске қосылу мүмкіндігі бар.

Дуальды оқытудың тиімділігін модельдің макрокөрсеткіштер топтары бағалай алады.

Біріншіден, бұл экономикалық көрсеткіштер тобы:

 - қайталанатын пәндерді қысқарту есебінен дәстүрлі оқыту траекториясымен салыстырғанда мамандарды даярлауға шығындарды азайту;

- екінші жоғары білім алу кезінде оқу мерзімдерінің төмендеуі.

Екіншіден, бұл білім сапасын сипаттайтын көрсеткіштер тобы:

- дуальды білім беру бағдарламасының вариативтік пәндер базасын кеңейту есебінен білім берудің вариативтілігін арттыру;

- дуальды білім беру бағдарламасының бейіндік пәндер базасын кеңейту есебінен оқытудың практикалық бағдарлануын арттыру;

- студенттердің екінші жоғары білім алу қажеттіліктерін неғұрлым толық қанағаттандыру;

- жан-жақты маман даярлау есебінен жұмыс берушілердің қажеттіліктерін толық қанағаттандыру;

- негізгі білім беру бағдарламаларының әр түрлі үйлесімі есебінен білім беру бағдарламаларын әртараптандыру.

Өндірістік полигоны бар УНЦ/УТО құру Қазақстанның өнеркәсіптік салалары үшін кадрлар даярлау саласындағы мынадай міндеттерді шешуге ықпал ететін болады:

- оқу аяқталғаннан кейін студенттердің дипломмен бірге тиісті жұмыс өтілі мен өндірістегі мансаптық өсуі көрсетілген  еңбек кітапшасын   алуы;

- практикалық өндірістік міндеттерді шешу үшін студенттердің ЖОО-да алған теориялық білімге деген қызығушылығының артуы;

 - студенттердің жұмыс орнын бір жобадан екіншісіне ауыстыру барысында алынған ең заманауи технологияларды енгізу тәжірибесі мен білімін алу;

- тәлімгер ретінде саланың тәжірибелі ардагерлерін пайдалану, ұрпақтар сабақтастығын пайдалану.

Классикалық оқу формасымен салыстырғанда дуальды оқытудың студент үшін келесі артықшылықтары бар:

Біріншіден, студенттің кәсіби дайындығын қамтамасыз ететін арнайы пәндерді оқу кезінде теория мен практика арасындағы классикалық оқу формасы үшін дәстүрлі алшақтық жоқ. Студент нені үйренетіні және бұл білімді жұмыста не үшін, қалай және қайда қолдана алатындығы туралы нақты түсінікке ие болады. Бұл кәсіби білім алуға өте маңызды мотивация.

Екіншіден, дуальды оқыту формасы студентті ұйымға немесе кәсіпорынға жұмысқа орналастыруды қарастырады. Яғни, студент ЖОО-ны бітіргенде жұмыс берушілер бағалайтын жұмыс өтілі де, тәжірибесі де бар. Компания қызметкері ретінде ол жалақы алады, оған әлеуметтік пакеттің барлық компоненттері беріледі: ауру демалысын төлеу, демалыс және т. б.

Үшіншіден, жаңа жұмыс орнына, міндеттер шеңберіне және командаға,ортаға  бейімделу студент үшін ауыртпалықсыз өтеді. Бұл да түсінікті: студентке бірінші күннен бастап кәсіпорында тәлімгер тағайындалады, ол көмектеседі, айтады және тәжірибесімен бөліседі. Жұмыс істейтін студенттің міндеттері жеке операцияларды игерген сайын біртіндеп артады. Осылайша,  стресстік жағдайларды болдырмауға болады.

Төртіншіден, мамандықпен, оның өзіне тән ерекшеліктерімен және жұмыс процесінің ерекшелігімен танысу студентке болашақ мамандықты таңдаудың дұрыстығын бағалауға мүмкіндік береді. Жасыратыны жоқ, студенттердің үштен бірі оқу орнын бітірген кезде өздері таңдаған мамандықты ұнатпайтынын және мамандық бойынша жұмыс істеуі екіталай екенін түсіне бастайды.

Егер қорытындылай келе, дуальды оқыту жүйесі оқу орнынан шыққан кезде белгілі бір салада маман дипломы ғана емес, кез-келген кәсіби міндеттерді өз бетінше шеше алатын кадрларды дайындауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, олар дуальды оқытудан өткен ұйымның немесе кәсіпорынның ерекшелігін ескере отырып,  компания үшін мұндай мамандардың құндылығы қарапайым жоғары оқу орындарының түлектерімен салыстыруға келмейді. Осындай нақты өндірісте оқу мен тәжірибе жинаған түлектер компанияның кадрлық резервіне үміткерлер ретінде қарастырылып, олардан орта және жоғары буын басшылары өседі.

Қазақстанда дуалды білім беруді енгізу тәжірибесі бар, бұған дәлел:

- Қарағанды мемлекеттік техникалық университетінде университет пен 55 ірі өнеркәсіптік кәсіпорындарды біріктіретін инновациялық-білім беру Консорциумы құрылды. Онда қолданылатын "корпоративтік консорциум" моделінің негізінде Интернет-технологиялар негізінде теориялық оқытуды көздейтін бөлінген оқу процесі жатыр, оны күндізгі уақытта өндірісте практикалық дағдылар мен машықтарды алумен қатар кешкі нысанда жүргізу керек. Бұл тәсіл инженерлік-техникалық мамандықтар бойынша оқыту уақытын қысқартуға мүмкіндік береді .

- Павлодар Инновациялық Еуразия университетінде дуалды оқытудың ерекшелігі студенттерді дуалды білім беру жүйесіне тек үшінші курстан ауыстыру болып табылады, өйткені осы уақытқа дейін студенттер жалпы білім беру пәндерінің циклын оқып, өз мамандықтары бойынша базалық білім алады және негізгі кәсіби білімді, іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыратын бейіндік пәндерді оқи бастайды. Бұл жағдайда дуалды жүйе студенттердің алған теориялық білімдерінің сапасын тексеруге, теориялық материалды бекітуге, оларда практикалық дағдылар мен іскерліктерді қалыптастыруға мүмкіндік береді, бұл мамандарды даярлаудың құзыретті моделінің талаптары контексінде өзекті.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың базасында білім беру қызметінде ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелерін, ғылым мен техниканың жаңа білімдері мен жетістіктерін пайдалану арқылы білім беру сапасын жақсарту, оқытудың зерттеу принципін және білім беру қызметінің ғылыми шеңберін кеңейту, соның ішінде студенттерді ғылыми қызметкерлердің жетекшілігімен ғылыми зерттеулер жүргізуге тарту, ғылыми зерттеулерді кадрлармен қамтамасыз ету мақсатында   базалық кафедралар құрыла бастады.

Жергілікті жағдайлар негізінде базалық кафедралар (УНЦ/УПЦ жанында) келесі міндеттерді шешуге бағытталған:

— ЖОО жұмыс берушілермен бірлесіп практикаға бағытталған білім беру бағдарламаларын әзірлеу;

— жұмыс беруші ұйымның материалдық базасы мен кадрлық әлеуетін пайдалана отырып, практиканың барлық түрлерін өткізу;

—студенттердің курстық және дипломдық жұмыстарына, ғылыми-зерттеу жұмыстарына жетекшілік ету

— серіктес ЖОО оқытушыларының тағылымдамасы;

— кәсіпорын мамандарын оқытушылық қызметке тарту;

—  мемлекеттік емтихан және аттестаттау комиссияларында жұмыс істеу және т. б.

Талдау көрсеткендей, мұндай кафедралар бар жоғары оқу орындарында кадрлар даярлау кезінде іске асырылатын білім беру бағдарламасы мазмұнының жұмыс беруші ұйымның қызмет бейініне сәйкес келуіне қол жеткізіледі; кәсіпорынның заманауи материалдық базасын пайдалану нәтижесінде студенттерді практикалық даярлау оң нәтижесін береді.

Қорытындылар

Дуальды жүйе мамандарды практикалық кәсіби қызметке тікелей даярлауға бағытталған, бұл процеске кәсіпорындардың тікелей қатысуын көздейді және дәстүрлі (қазіргі, классикалық) оқыту жүйесінен мамандарды даярлау мазмұнының шаруашылық жүргізуші субъектілердің нақты жағдайларына бағытталуымен және жақындау дәрежесімен ерекшеленеді.

Дуальды жүйенің бұл негізгі талаптары өндірістік практиканың көлемін ұлғайту, оның студенттердің кәсіби құзыреттер, Дағдылар мен дағдылар циклі бойынша қалыптасуына мақсатты бағытталуы есебінен қамтамасыз етіледі, ал оның табысты жұмыс істеуі жоғары оқу орны мен бизнес құрылымдарының ұзақ мерзімді ынтымақтастығының өзара тиімді тетіктерін ұйымдастырудың тиімділігімен анықталады.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының "Білім туралы"Заңы.
2. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.
3. Дуалды бағдарламаларды пайдалану негізінде кәсіптік білім беру жүйесін әртараптандыру. ("Ресейдегі жоғары білім" журналының материалдары бойынша) № 11, 2016 ж. б 17-27.
4. Лощилова М.А. білім беру ұйымдары мен әлеуметтік серіктестердің желілік өзара әрекеті негізінде болашақ инженерлерді кәсіби даярлау 13.00.08 – Кәсіптік білім берудің теориясы мен әдістемесі: дис. канд. пед. ғылым: 13.00.08 [Мәтін] / М.А. Лощилова. - Кемерово, 2015. – 269 б.
5. Торопов Д.А. Неміс кәсіби білім беру жүйесінің даму тарихы: оқу құралы. – М.: ИСПО РАО, 2002. Ресей білім академиясы. Орта кәсіптік білім беру институты. (Электрондық ресурс) қол жеткізу режимі: http://rudocs.exdat.com/docs/index-244177.
6. Капанова А.Т. ОҒӨК (оқу-ғылыми-өндірістік кешен) білім берудің заманауи сапасына қол жеткізудің катализаторы. Научный журнал «Хабаршы – Вестник – Bulletin» КазНПУ им. Абая. - Серия «Педагогические науки» Series «Pedagogical sciences» №4(64), 2019 ж. б.39-44
7. Капанова А.Т. Развитие компетентности профессионального образования внедрением дуальной формы обучения // Инновационные тенденции развития системы образования: материалы III междунар. науч.-практ. конф. (Чебоксары, 20 нояб. 2014 г.) / ред.кол.: О.Н. Широков [и др.]. – Чебоксары: ЦНС «Интерактив плюс», 2014. – С.30-33
8. Капанова А.Т. Маман дайындау сапасына әлеуметтік ынтымақтастық пен дуальді оқыту жүйесінің әсері // «East West» Association for Advanced Studies and Higher Education GmbH, Vienna, Austria // Международная конференция по развитию педагогической науки в Евразии. – Австрия, г. Вена, 15 февраля 2015. – с.29-32.