ОРТА СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА ШЕТ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА ЛЕКСИКАНЫ ОҚЫТУДЫҢ ЗАМАНАУИ ӘДІС – ТӘСІЛДЕРІ

АННОТАЦИЯ

Ағылшын тілін оқыту бағдарламасы бойынша оқушыларға арналған сабақтардың көпшілігі оларды сөздік қорын меңгеруге жетелейді. Сөздік қорды үйрету – тіл үйренудің ең маңызды аспектісі, өйткені сөздер тілдің негізі болып табылады Лексика – тілдің негізі және сөздіксіз тіл болмайды. Сол себепті ағылшын тілінің лексикасын үйрету үшін тиімді әдіс – тәсілдерін таңдаған жөн

Кілт сөздер: лексика, сөз, сөз тіркестері, cөздік қор, АКТ, әдіс – тәсілдер.

Оқу, сөйлеу немесе есту қабілеттерін сәтті дамыту лексика саласындағы берік білім мен дағдыларсыз мүмкін емес, өйткені оның көмегімен ақпаратты қабылдау және беру жүзеге асырылады. Осыған байланысты шет тілі сабақтарында лексикамен жұмыс істеуге елеулі көңіл бөлінуі тиіс. Тілдік құралдар жүйесіндегі сөздік тыңдалым мен айтылым, оқу мен жазылым дағдыларының, сөйлеу әрекетінің ең маңызды құрамдас бөлігі Бұл оның әрбір шет тілі сабағындағы маңызды орнын анықтайды, ал лексикалық дағдыларды қалыптастыру мұғалімнің ықпалында болады. Сабақтарды өткізудің дәстүрлі емес, заманауи формалары оқушылардың шет тілі пәніне деген қызығушылығын арттырып қана қоймай, олардың шығармашылық тәуелсіздігін дамытуға, әртүрлі білім көздерімен жұмыс істеуге үйретуге мүмкіндік береді.

Өздеріңіз білетіндей, кез келген тілді меңгеру үшін оны базалық деңгейде үйрену керек. Қазіргі заманда бұл деңгейге жету үшін тілдің  фонетикасын, морфологиясын, лексика мен синтаксисті білуі  шарт. Бірақ мұғалімдер көбі грамматикаға көп назар аударатынын байқаймыз. Лингвист Дэвид Уилкинс сөздік қорын үйренудің маңыздылығы жөнінде «Грамматиканы білмей айтуға болатын нәрсе аз, бірақ сөзсіз ештеңе айта алмайсыз.» - деп айтқан. Ол өзінің студенттеріне: "егер сіз уақытыңыздың көп бөлігін грамматиканы үйренуге жұмсасаңыз, сіздің ағылшын тіліңіз айтарлықтай жақсармайды. Егер сіз көбірек сөздер мен сөз тіркестерін жаттап, білсеңіз, деңгейіңіздің өскенің байқайсыз.» - деп айтқан. [3, 13 б.] Сонымен, сөздің грамматикалық формалары қаншалықты маңызды болса да, оқушы өз ойларын білдіру үшін грамматикалық формалар мен құрылымдардың  білуден гөрі, сөздер мен сөз тіркестерін білу маңыздырақ. Мысалы, Егер оқушы немесе тіл үйренуші 50 сөз бен 5 грамматикалық құрылымды білсе, ал екінші оқушы  5 сөз бен 50 грамматикалық құрылымды білетін болса, онда  50 сөз білген білім алушы көп сөйлемдер құрай алатыны  айдан анық. Ол үшін лексика әрқашан грамматиканы оқыту барысында кеңейіп, тәжірибелік маңызы ашыла түсуі керек. Өйткені жеке сөз ешқашан өз бойындағы бар мүмкіншілікті толық таныта алмайды. Ондағы (сөздегі) сан алуан мән-мағына грамматикалық байланыста ашылып, жанды көрінісін, қабілетін таныта алады.

Шетел тілдерін оқытудың шетел әдістерінде «Lexis» (лексика) және «vocabulary» (cөздік қор) ұғымдарын . Джим Скривенер лексика жеке сөздер (мысалы, мысық, ақ, жүгіру) немесе екі немесе үш сөздің қалыптасқан тіркесімі (мысалы, іздеу, биржа, компакт диск) болуы мүмкін екенін түсіндіреді. Лексика – анағұрлым кеңірек ұғым және оған лексикалық бірліктерді, яғни белгілі бір сөздерді ғана емес, сонымен қатар олардың бір-екіден көп сөзден (коллокациялар мен мәтін үзінділерінен) тұруы мүмкін тіркестерін де қамтиды [Cурет. 1] Осылайша, оқушылардың лексикалық дағдыларын дамыта отырып, мұғалімдер нақты сөздерді ғана емес, олардың сөз тіркестерін және әртүрлі контексте қолданылуын да үйретеді. Сонымен қатар, лексикалық білімнің кейбір аспектілері (коллокациялар мен мәтін үзінділері) сөздік құрамды құрайтын сөздер мен сөз тіркестерінен тұрады деген қорытынды жасауға болады. Осылайша, жоғары сапалы сөздік болған кезде ғана студент басқа лексикалық элементтерді, мысалы, жалпы сөйлемдер мен мәтінді тиімді меңгере алады.

1. сурет

Жаңа лексиканы орта мектеп жасындағы оқушыларды қызықтыратындай етіп қалай ұсынуға болады? Мұны істеудің көптеген жолдары бар. Олардың кейбірін қарастырайық:

1. Суреттерді қолдану.
2. Иллюстрацияларды пайдалану сабақты әртараптандырады және көрнекілік әдісінің арқасында оқушыларға сөздерді есте сақтауға көмектеседі.
3. Пантомима.  Әрекет етістіктерін сипаттаудың тамаша тәсілі. Балалар сөздерді осы формада есте сақтау әрқашан қызықты және көңілді.
4. Синонимдерді/антонимдерді қолдану.  Бұрын зерттелген лексика жаңа мағынаны алуға көмектеседі. Бұл әдіс өте тиімді деп саналады.
5. Аударма. Бұл әдіс ең қарапайым прозалық болып табылады.
6. Контекстті қолдану.  Жаңа лексиканы енгізу кезінде сөйлемдегі сөзді қолданудың мысалы өте нәтижелі болып табылады.
7. Шет тілі сабақтарында өлеңдер мен әндерді қолдану. Жұмыстың бұл түрі балалардың шынайы қызығушылығын тудырады, сабақта қолайлы психологиялық климат жасайды, сонымен қатар мотивацияны керемет арттырады.

Ал, Г.В.Рогованың пікірінше, лексиканы оқытудың жоғары тиімділігі бір-бірімен тығыз байланысты белгілі бір принциптерді біріктіру арқылы жүзеге асады.

Бұл принциптердің арасында:

1. дидактикалық – көрнекі көрсету, хабардар ету, тәжірибеде қолдану мысалдары;

2. лингвистикалық – сөздік қорының оңтайлы көлемін таңдау, өтілген тақырыптарды тереңірек қайталау;

3. психологиялық – оқушыларда іскерлік пен дағдының жүйелі дамуы;

4. әдістемелік – лексиканы зерттеу мен оны сөйлеу әрекетінің әртүрлі түрлерінде қолдану, әр алуан оқу жағдайларын жасау арасындағы байланыс

Шет тілін меңгеруде сөздіктің рөлі өте маңызды. Сөзді білу дегеніміз оның түрлерін, мағынасын, қолданылуын білу. Сөздің формалары туралы айтқанда, біз оның дыбыстық формасын түсінеміз, онсыз сөзді құлақпен дұрыс түсіну және оны өз бетіңізше адекватты түрде дыбыстау мүмкін емес, сонымен қатар оның графикалық түрі, онсыз сөз оқу кезінде танылмайды. және жазуға болмайды. Сөзді білу дегеніміз оның формаларын, мағынасын, қолданылуын білу деген сөз. Егер сөздің грамматикалық формалардың жасалуында қандай да бір ерекшеліктері болса, бұл сөзді кейіннен қолдануда қателіктер жібермеу үшін бұл туралы танысу кезеңінде студенттерге хабарлау керек. Мағынасына келетін болсақ, ағылшын тілінде, кез келген басқа тілдегі сияқты, сөздердің бірнеше мағынасы болуы мүмкін. Ағылшын тіліндегі полисемантикалық сөздердің көлемі кез келген басқа тілге қарағанда жоғары. Олардың ең көп тарағандарымен оқушыларды таныстыру қажет. Сөздің мағынасынан басқа оның коннотациясын да көрсету қажет.

Мысалы, британдықтар арасында «13-ші күні, жұма» комбинациясы сәтсіздікпен байланысты. «notorious» және «famous» сөздерінің мағынасы әртүрлі; өзара алмастыру іс жүзінде мүмкін емес, дегенмен екі сөз де атақ ұғымымен байланысты. Сөздің қолданысы туралы айтқанда оның тек коннотациясын ғана емес, сөйлемдегі басқаруды да айтамыз. Мәселен, мысалы, «to like» сөзі «to like to do smth» инфинитивтік конструкцияларымен де, «to like done smth» герудиалымен де қолданылуы мүмкін, ал оның «to like» синонимі тек қана герундиямен қолданылады.

Сөздікпен жұмыс істеудің негізгі кезеңдері мыналарды қамтиды:

1) жаңа материалмен танысу;

2) бекіту;

3) сөйлеу әрекетінің әртүрлі түрлерінде сөздік қорды пайдалану дағдылары мен дағдыларын дамыту [4, 27б.]

Сөздік қорды меңгерудегі табыс көптеген факторларға байланысты, олардың ішінде дәстүрлі әдістерді ғана емес, сонымен қатар заманауи технологияларды (интерактивті тақталар, онлайн білім беру бағдарламалары, оқуға арналған платформалар) пайдалана отырып жүзеге асырылатын оқу процесін ұйымдастыру маңызды рөл атқарады. қашықтықтан немесе аралас форматта сабақтар өткізу және т.б.)

Ақпараттық-коммуникативті технологиялар (АКТ) біз өмір сүріп жатқан әлемді және әсіресе бір-бірімізбен қарым-қатынасымызды өзгерткені сөзсіз.

Тілдік сыныпта компьютер келесі рөлдерді орындай алады:

• мұғалім – оқушыларға жаңа тіл үйретеді

• тестілеуші – бұрыннан зерттелген құрылымдарды пайдалана отырып, студенттерді тексереді

• құрал – студенттерге нақты тапсырмаларды орындауға көмектеседі

• деректер көзі – ол студенттерге әртүрлі есептерді шешуге қажетті ақпаратты береді.

• Коммуникациялық көмекші – студенттерге басқалармен қарым-қатынас жасауға мүмкіндік береді.

Қазіргі таңда шет тілінің лексикасын үйрету және үйрену  үшін көптеген бағдарламалар бар. Сабақ барысында әрқашан қолданатын сайттармен бөліскім келеді.

LearningApps — ойын форматындағы әртүрлі интерактивті жаттығулар. Тапсырмаларды өзіңіз жасай аласыз немесе дайын жұмысты пайдалана аласыз. Жаттығулардың түрлеріне мыналар жатады:

− жұпты табу;

− классификация;

− хронологиялық сызық;

− қарапайым тәртіп;

− мәтін енгізу;

− суреттерді сұрыптау;

− дұрыс жауапты таңдау арқылы викторина;

− бос орындарды толтыр.

Бұл онлайн-қызмет әртүрлі тапсырмалар мен интерактивтілік арқылы студенттердің оқып жатқан тілдерге деген ынтасын арттыруға бағытталған. [3]

1 сурет. Сөздер мен кескіндерді сәйкестендіруге арналған LearningApps тапсырмасының мысалы.

Интерактивті Wordwall қызметі мұғалімдерге әртүрлі жаттығуларды ойын түрінде жасауға мүмкіндік береді. Бұл сервис материалды желіде де, қағаз түрінде де пайдалану есебінен шет тілін үйренудің әмбебап құралы болып табылады. Интерактивті жаттығуларды Интернетке қосылған кез келген құрылғыда ойнауға болады: компьютер, планшет, телефон немесе интерактивті тақта. Қағазға басылған нұсқаларды өз бетінше оқу тапсырмалары ретінде пайдалануға болады. Бұл онлайн қызметтің функционалдығы ұқсас қызметтермен салыстырғанда айтарлықтай үлкен.

Мысалы, оқушыларға меңгерген материалды тексеру үшін интерактивті тапсырмалар құру, нәтижесінде оқушылармен кері байланыс орнату. Тапсырма мысалдары LearningApps қызметіне ұқсас, бірақ таңдалған материал жақсырақ. 2-суретте Wordwall қызметін сөздер мен кескіндерді сәйкестендіру үшін орнату мысалы көрсетілген.[4]

2 сурет. Wordwall бағдарламасы

Ақпараттық – коммуникациялық технологияларды сабақ барысының кез – келген бөлігінде қолдануға болады. Тілді үйрете отырып, интернет ауызекі сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға, сондай-ақ лексика мен грамматиканы оқытуға көмектеседі, қызығушылық пен тиімділікті қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, Интернет тек шет тілі үшін ғана емес, маңызды дағдыларды дамытады. Интернет білім алушылардың әлеуметтік және психологиялық қасиеттерін дамытады: олардың өзіне деген сенімділігі және ұжымда жұмыс істеу қабілеті; интерактивті тәсіл құралы ретінде әрекет ете отырып, оқуға қолайлы атмосфера жасайды.

Шет тілдерін оқыту әлемде, қоғамда болып жатқан инновациялық процестермен тікелей байланысты. Қазіргі заманғы коммуникативтік технологиялар әзірленуде, олардың басты миссиясы – адамзат қоғамындағы өзара іс-қимыл мен өзара түсіністікті оңтайландыру  Бүгінгі таңда шет тілдерін оқытудың жаңа тәсілі қажет.

Әдебиеттер тізімі:

1. Theodore S. Rodgers, Jack C. Richards Approaches and Methods in Language Teaching 1987
2. Скривенер, 2011.
3. Караев Ж.А.Оқытуда компьютерлік технологияны пайдалану // ИФМ, 1994.№3-3б.
4. Н.Д.Гальскова, 2006: 205 б.
5. https://learningapps.org/index.php?category=3&subcategory=12050&s=
6. https://wordwall.net/ru/resource/25380163/english