КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ НӘТИЖЕЛЕРІНІҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ЕСЕБІ

АННОТАЦИЯ

Бұл мақалада қаржылық есептілікті жасау кезінде бухгалтерлік және салықтық қатынастардың болуы осы қатынастарды сипаттайтын қарқындылық дәрежесіне байланысты әсер ететін Қазақстандағы экономикалық шындықты көрсетуге байланысты маңызды мәселелерді шешу қарастырылады.

Кілтті сөздер: бухгалтерлік есеп, салық салу, бухгалтерлік ақпарат, қаржылық есеп беру, салық есептілігі.

Қаржылық нәтижені құрайтын бухгалтерлік есептің негізгі элементтері кірістер мен шығыстар болып табылады. «Бухгалтерлік есеп туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 3-бабына сәйкес кірістер мен шығыстар шаруашылық жүргізуші субъектілердің бухгалтерлік есебінің негізгі объектісі болып табылады [5]. Кірістер мен шығыстардың сомаларын өзара салыстыру кезіндегі айырмашылық қаржылық нәтижені береді. Басқаша айтқанда, егер салыстыру кезінде кіріс шығыстардан асып кетсе, онда бұл ұйым активтерінің немесе пайдасының ұлғаюын көрсетеді. Егер шығыстар сомасы кірістен жоғары болса, онда ұйым шығынға ұшырайды.

Пайда немесе шығын түріндегі қаржылық нәтиже сәйкесінше ұйымның меншікті капиталының ұлғаюына немесе азаюына әкеледі, бұл өнім мен қызметтің өзіндік құнына тікелей әсер ететін шығындарды тиімді басқару қажеттілігін анықтайды. Бұл бухгалтерлік есептің бір түрі ретінде ұйымның кірістері мен шығыстарын есепке алудың маңыздылығын анықтайды.

Бухгалтерлік есеп кәсіпорынды басқаруға, шаруашылық қызмет барысында келеңсіз құбылыстардың алдын алуға, шаруашылық жүргізуші субъектінің активтерінің, капиталының және міндеттемелерінің жағдайын бақылауға, қаржылық жағдайын талдауға қажетті ақпаратты береді.

Кәсiпорынның кiрiстерi мен шығыстарының көрсеткiштерi кәсiпорынның қызметiн басқару саласында ғана емес, сонымен бiрге салық салынатын пайданы есептеу үшiн де қолданылады және оларды бұзғаны үшiн жауаптылықты көздейтiн Қазақстан Республикасының Салық және Әкiмшiлiк кодекстерiмен, кірістер мен шығыстарды есепке алу ережелерімен бақыланады.

Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, ғылыми мақаланың бұл тақырыбы кірістер мен шығыстар туралы толық және егжей-тегжейлі ақпарат алуға мүмкіндік беретін кәсіпорындағы кірістер мен шығыстарды уақтылы және сенімді есепке алу қажеттілігіне байланысты өзекті болып табылады.

Бұл ғылыми мақаланың мақсаты – бухгалтерлік есептің теориялық негіздері мен заманауи тәжірибесін зерттеу, сонымен қатар ұйымның кірістері мен шығыстарының аудитін жүргізу.

Табыс экономикалық категория ретінде қызмет пен кәсіпорындардың қаржылық нәтижелерін білдіреді. Бұл анықтама экономикалық қызметке кірістер ретінде қатыса алатын немесе қатыса алмайтындарды қамтымайды. Сонымен бірге экономикалық категория ретінде табыстың келесі ерекше белгілерін атап өту қажет:

1. Табыс әдетте қолма-қол ақшамен көрсетіледі;

2. Түсу реттілігі;

3. Заңдылық критерийі.

«Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы № 234-III Заңына сәйкес: Кіріс – активтердің түсуі немесе ұлғаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың ұлғаюы немесе міндеттемелердің азаюы, бұл түптеп келгенде меншікті капиталдың ұлғаюына әкеледі [1, 52 б.].

Л.А.Попованың пікірінше, табыс – бұл субъектінің қалыпты қызметі нәтижесінде активтердің түсуі немесе өсуі, немесе міндеттемелердің азаюы есебінен экономикалық ресурстардың көбеюі [2].

Кәсіпорынның негізгі қызметінен алған табыстары мен басқа да кірістері оның жиынтық табысын құрайды. Резидент – заңды тұлғаның жиынтық жылдық табысы оның салық кезеңiнде Қазақстан Республикасында және одан тыс жерлерде алуға тиiс табысынан тұрады [3, 448 б.].

Салық есебінің мақсаттары үшін «салық салынатын кіріс» түсінігі де пайдаланылады, ол Қазақстан Республикасының салық кодексінің 80-103, 105-114-баптарында көзделген табыстың жылдық сомасы мен шегерімдердің арасындағы айырма ретінде айқындалады [3, 449 б.].

Салық салынатын табыс – салық талаптарына сәйкес қайта есептелген бухгалтерлік табыс;

- пайда (есепті жылдағы шығын – салық салудан кейінгі пайда). Нарықтық экономика жағдайында бұл кәсіпорын қызметінің ең маңызды көрсеткіші. Ол кәсіпорын басшыларының және қаржы нарығының назарында. Кәсіпорынның өмір сүруінің өзі, өз қызметкерлеріне арналған жұмыс орны, акционерлік қоғамдағы дивидендтер тікелей пайдаға байланысты.

Кәсіпорынның таза пайдасы өндіріс тиімділігін, шығарылатын өнімнің көлемі мен сапасын, еңбек өнімділігінің жағдайын, өзіндік құн деңгейін барынша толық көрсететін көрсеткіш болып табылады. Көптеген экономистер, ең алдымен Дж.Шумпетер таза табыс (пайда) жаңа технологияларды қолдану нәтижесіндегі кәсіпкерлердің табысы деп есептеген [2].

Кәсіпорындағы таза кірістің негізгі қызметтері ретінде:

- кәсіпорын қызметінің тиімділігін бағалауға мүмкіндік беретін бағалау қызметі;

- бөлгіштік (кәсіпорынның таза табысы табысты бөлу құралы болып табылады);

- ынталандырушы. Оның мәні пайданы кәсіпорынның пайдасына да, оның жұмыскерлерінің де игілігіне пайдалануында жатыр.

Сонымен, кәсіпорынның пайдасы есепті кезеңдегі активтердің көбеюі немесе міндеттемелердің азаюы болып табылады.

Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметі материалдық, еңбек, қаржылық ресурстарға, негізгі қорлар мен қысқа мерзімді активтерді қарапайым және кеңейтілген үздіксіз өндіруге, өнімді өндіру мен өткізуге, оның ұжымының әлеуметтік дамуына және т.б. шығындарды талап етеді. Сондықтан табыс табу үшін кәсіпорын белгілі бір шығындарға ұшырайды.

Шығындар – меншікті капиталдың азаюына әкелетін (меншікті капиталды меншік иелері арасында бөлуді есепке алмағанда) активтерді шығару немесе пайдалану немесе міндеттемелерді құру түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың төмендеуі.

Шығындардың анықтамасы және оларды қаржылық есепте тану шарттары «Қаржылық есептілікті жасау және жасау принциптері» құжатында қамтылған. Бұл құжат стандарт емес. Ол концептуалды негізді, ХҚЕС әзірлеу мен бағалаудың негізін білдіреді.

Бұл принциптерге сәйкес шығыстар активтердің шығуы немесе құнының төмендеуі немесе міндеттемелердің ұлғаюы, капиталдың осыған байланысты емес азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың төмендеуін білдіреді. қатысушылар арасында бөлу [4, 224 б.].

Өндіріс шығындары кәсіпорындардың барлық шығындарында ең үлкен үлеске ие, яғни өнімнің өзіндік құны.

Өндірілген өнімнің өзіндік құны кәсіпорынның өнімді өндірумен және өткізумен байланысты өндірістік-шаруашылық қызметін жүзеге асыруы үшін қажетті өндіріс факторларын сатуға қажетті өндіріс факторлары шығындарының ақшалай көрінісі болып табылады, яғни кәсіпорынның барлық өнімді өндіруге және өткізуге кеткен шығындары. Меншікті капитал нарықтық экономикадағы ең маңызды категориялардың бірі болып табылады, ол баға мен табыс сияқты категориялармен қарым-қатынаста барынша толық көрініс табады [4, 330 б.].

Кәсіпорын қызметінің түрлеріне байланысты шығыстар ұйымның негізгі қызметі барысында жұмсалған шығындарға және басқа да шығындарға жіктеледі. Негізгі қызмет бойынша шығындарға еңбекақы, материалдар, амортизациялық аударымдар және т.б. жатады. Оларға дайын өнімді (тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді) өткізуге кеткен шығындар сияқты шығындар жатады. Олар әдетте ақша қаражатын немесе ақша қаражаттарының баламаларын, босалқыларды және негізгі құралдарды қоса алғанда, активтердің кетуі немесе таусылуы түрінде болады.

Әртүрлі шығындар экономикалық пайданың төмендеуін білдіреді және сондықтан табиғаты бойынша басқа шығындардан айырмашылығы жоқ.

Аудит барысында аудитор әдейі (қасақана) және әдейі емес (байқаусыз) қателерді анықтай алады. Бұл операцияларды егжей-тегжейлі тексеруді талап етеді, ол келесі процедураларды қолдануды талап етеді:

1. Бастапқы құжаттармен салыстыру (соның ішінде салық салу мақсатында есепке алынған шығыстарды дұрыс есептеу).

2. Белгілі бір кезеңге шығындарды бөлудің дұрыстығын тексеру.

3. Кірістер мен шығыстар шоттарында көрсетілген мәліметтерді талдау.

Аудит барысында қажетті құжаттары жоқ шығындарды анықтау үшін бастапқы құжаттармен салыстыру жүргізіледі.

Негізгі және негізгі емес кірістер мен шығыстардың көрсетілуін тексеру осы көрсеткіштердің құрамына және есептік пайда көлеміндегі көрсеткіштің маңыздылығына негізделе отырып, таңдау әдісімен жүзеге асырылады. Тексеру жасалған шарттар, операцияларды растайтын бастапқы құжаттар және 91 «Өзге кірістер мен шығыстар» шотындағы синтетикалық және аналитикалық есеп регистрлері негізінде жүзеге асырылады.

Аудитор жұмысының қорытынды кезеңі ұйымның қаржылық есеп беруіне жүргізілген аудит нәтижелері бойынша қорытындыны қалыптастыру болып табылады. Тексеру нәтижелері мен анықталған бұзушылықтарды көрсете отырып, жұмыс құжаттарының пакетін қалыптастырады және жұмыс құжаттамасымен бірге аудит басшысына береді [2].

Аудитор жұмысының қорытынды кезеңі ұйымның қаржылық есеп беруіне жүргізілген аудит нәтижелері бойынша қорытындыны қалыптастыру болып табылады. Тексеру нәтижелері мен анықталған бұзушылықтарды көрсете отырып, жұмыс құжаттарының пакетін қалыптастырады және оны жұмыс құжаттамасы мен анықталған бұзушылықтарды тексеру бөлімінің басшысына береді және жұмыс құжаттамасымен бірге бөлім басшысына береді.

Басқару шешімдері қажетті құрамдас бөлік ретінде және барлық басқару функцияларын жүзеге асыру ретінде жүзеге асырылады. Олар оларды жүзеге асырудың өзіндік механизмін білдіреді.

Басқару шешімдерін қабылдау – бұл бірқатар кезекті кезеңдерден тұратын күрделі және жүйелі процесс.

Кез келген ұйымда қолданылатын басқарушылық шешім қабылдау процесінің әмбебап схемасы мәселені шешу міндетін қоюды, шешімді әзірлеуді, шешімнің орындалуын ұйымдастыруды және оны бағалауды қамтиды.

Сондықтан басқарушылық шешімдерді қабылдау процесінің әмбебап схемасының жұмыс істеуінің негізгі шарты ондағы ақпарат ағындарының қозғалысы болып табылады. Шешімді дайындау кезінде басқарылатын жүйенің параметрлері туралы ақпарат қажет, соның ішінде ақпаратты іздеу, жинау және өңдеу және оны түсіндіру, бұл осы кезеңде шешуді қажет ететін мәселелерді анықтауға және тұжырымдауға мүмкіндік береді. Шешімдерді әзірлеу процесінде алынған ақпарат міндеттерге сәйкес түрленуі керек. Басқарылатын жүйе оның барысы туралы ақпаратты ала отырып, басқару шешімінің сапасын бақылайды.

Басқару шешімдерінің тиімділігі мен тиімділігі көбінесе шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру процесінде қолданылатын әдістермен анықталады. Басқару шешімдерін қабылдау және жүзеге асыру әдістері – шешілетін басқару міндетіне байланысты сенімді және толық нәтижелерді алуға бағытталған зерттеу әдістері мен әдістерінің жиынтығы. Басқару шешімдерін негіздеу, оларды әзірлеу және енгізу үшін зерттеу әдістерінің кең спектрі қолданылады:

1. Мамандардың білімі мен интуициясын пайдалануға негізделген әдістер.

2. Формалданған әдістер. Алдын ала анықталған алгоритмдерге негізделген кеңінен қолданылатын математикалық құрал.

3. Бейресми әдістер. Ол логикалық деңгейде басқару шешімдерін негіздеу, әзірлеу және жүзеге асыру процедураларын сипаттауға негізделген.

4. Ақпараттық ағындарды зерттеу әдістері. Басқару шешімдері басқару циклі бойына таратылады, ұйымның басқару моделінің барлық құрамдастарын қамтиды және көбінесе оның тиімділігі мен тиімділігін анықтайды.

Сондықтан басқарудың әртүрлі деңгейлерінде басқару шешімдерін қабылдауды үйлестіру схемасы басқару шешімдерін ақпараттық қамтамасыз етуді қалыптастырудың әдістемелік тәсілдерін әзірлеуге негіз болуы керек.

Әдебиеттер тізімі:

1. Загретдинова Ю. // ХҚЕС сәйкес кірістер мен шығыстарды есепке алу // Бухгалтер файлы. 2016. №51. 52 Б.
2. Кальницкая И.В., Данилов А.Н. // Управленческие решения в модели управления организацией // Финансовый университет. [Электронды ресурс].
3. Современные направления теории и практики экономического анализа, бухгалтерского учёта, финансового менеджмента: сборник материалов международной научной конференции. Новосибирск, 5–6 под ред. Е.Н. Лищук, Е.И. Леоненко, Е.С. Ерёменко, В.А. Суровцевой, М.К. Чернякова, Л.П. Наговициной. Декабрь 2017 г. Новосибирск: СибУПК. 2017, 448 с.
4. Sui L., Sun L., Geyfman V. // An assessment of the effects of mental accounting on overspending behaviour: An empirical study // International journal of consumer studies. – 2020. №2. P 221-334.
5. Закон Республики Казахстан от 28 февраля 2007 года № 234-III «О бухгалтерском учете и финансовой отчетности» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 14.07.2022)