ПРОБЛЕМАЛЫҚ ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЛОГИКАЛЫҚ ОЙЛАУ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУ

АННОТАЦИЯ

Бүгінгі күні бастауыш білім беруде оқушылардың ойлау қабілетін дамыту – заман талабы. Әсіресе, логикалық ойлау – оқушылардың интеллектуалдық дамуының, танымдық белсенділігінің және функционалдық сауаттылығының негізі болып табылады. Бұл мақалада проблемалық оқыту әдісі арқылы бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау қабілетін дамыту мәселесі жан-жақты қарастырылады. Проблемалық оқыту – оқушыны танымдық қиындық арқылы білімді өз бетінше меңгеруге бағыттайтын тиімді педагогикалық технология. Мұндай тәсіл оқушылардың салыстыру, талдау, жалпылау, қорытынды жасау сияқты логикалық ойлау операцияларын белсендіреді.

Мақалада проблемалық жағдаяттарды қолдану, сұрақ қою стратегиясы, логикалық тапсырмалар мен есептер құрастыру жолдары ұсынылып, нақты мысалдар келтіріледі. Сондай-ақ, бастауыш сыныпта проблемалық оқытуды тиімді ұйымдастыруда мұғалімнің рөліне ерекше назар аударылады. Зерттеу барысында проблемалық оқыту мен логикалық ойлаудың өзара байланысы теориялық тұрғыда талданып, бастауыш білім беру процесінде оларды кіріктірудің педагогикалық шарттары анықталады. Мақаланың нәтижесі ретінде проблемалық оқыту бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамытудың заманауи, пәрменді жолы екендігі дәлелденеді.

Кілт сөздер: проблемалық оқыту, бастауыш сынып, логикалық ойлау, танымдық қиындық, ойлау операциялары, білім беру технологиясы.

Кіріспе

Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде жүзеге асырылып жатқан жаңартылған мазмұндағы оқу бағдарламаларының басты мақсаты – оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыра отырып, өмірлік қажетті дағдыларды меңгертетін тиімді білім беру ортасын қалыптастыру. Бұл міндетті іске асыруда білім беру процесінің құрылымы мен мазмұнына, әдіс-тәсілдеріне жаңа талаптар қойылады. Әсіресе, бастауыш мектеп деңгейінде оқушының тұлғалық дамуына, ойлау қабілеттерінің, соның ішінде логикалық ойлаудың қалыптасуына ерекше көңіл бөлінуі тиіс.

Оқушының логикалық ойлауын дамыту оқыту процесінде белгілі бір педагогикалық тәсілдерді, әдістерді мақсатты түрде қолдануды қажет етеді. Соның ішінде проблемалық оқыту әдісі оқушыны оқу материалына терең үңілуге, ойлау белсенділігін арттыруға, мәселені түсінуге және оны шешуге деген ынтасын күшейтуге септігін тигізеді. Проблемалық оқыту – бұл оқушының алдына танымдық қиындық қойып, оны өз бетінше немесе ұжымда шешуге жетелейтін оқыту әдісі. Бұл тәсіл бастауыш сынып оқушыларының ойлау әрекетін белсендіруге, логикалық операцияларды (талдау, салыстыру, жалпылау, қорытындылау) меңгеруге қолайлы жағдай жасайды.

Бастауыш сыныпта проблемалық оқытуды қолданудың өз ерекшеліктері бар. Біріншіден, бұл жастағы балалардың танымдық қызығушылығы жоғары болады, олар әртүрлі құбылыстарға сұрақ қойып, себептерін түсінгісі келеді. Екіншіден, бастауыш сынып оқушыларының ойлау жүйесі нақты-практикалық сипатта болғандықтан, проблемалық жағдаяттар шынайы өмірмен байланыстырылып берілуі тиіс. Үшіншіден, логикалық ойлауды дамыту үшін оқушыларды өз бетімен жұмыс істеуге, топпен талқылауға, пікір айтуға ынталандыру қажет.

Осыған орай, бастауыш мектепте проблемалық оқытуды жүйелі қолдану – логикалық ойлауды қалыптастырудың тиімді жолы болып табылады. Бұл тәсіл арқылы оқушылар білімді дайын күйінде алмай, оны ізденіс арқылы меңгереді, салыстырады, талдайды, қорытады, өз тұжырымын ұсынады. Мұндай әрекеттер логикалық ойлаудың құрылымдық компоненттерін дамытады және танымдық дербестікті қалыптастырады.

Зерттеудің өзектілігі қазіргі заманғы білім берудің басты мақсаты – оқушының ойлауын дамыта отырып, оны өмірде еркін қолдана алатын тұлға ретінде тәрбиелеу қажеттілігінен туындайды. Осы мақсатқа жетуде оқытудың дәстүрлі репродуктивті түрінен гөрі, проблемалық оқыту әдісі анағұрлым тиімді нәтижелер береді. Бұл тәсіл оқушының ішкі ойлау қабілетін ашуға, логикалық операцияларды меңгеруге және оқу әрекетінің белсенді субъектісі болуға жол ашады.

Негізгі бөлім

Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлауын дамытуда проблемалық оқытудың маңызы зор. Мұндай оқытудың негізінде оқушының танымдық белсенділігін арттырып, білім алуға деген ішкі ынтасын ояту көзделеді. Проблемалық оқыту барысында оқушылар алдын ала дайындалған жауапты емес, өз бетінше ізденіс нәтижесінде қорытынды жасайды. Бұл оқыту формасы оқу процесінде логикалық ойлау операцияларын: салыстыру, жалпылау, талдау, синтездеу және қорытындылауды қолдануды талап етеді. Сонымен қатар, бұл тәсіл оқушыны тек білім алушы емес, мәселені шешуші тұлға ретінде қабылдауға тәрбиелейді. Проблемалық жағдаяттарды қолдану барысында оқушылар өз ойларына сеніп, пікір айтуға, шешім қабылдауға, болжам ұсынуға және оны дәлелдеуге дағдыланады. Бұл үдерісте мұғалімнің рөлі бағыттаушы ретінде көрінеді: ол оқушыға мәселені тікелей шешіп бермейді, керісінше, оқушының логикалық тұрғыдан ойлануына, дұрыс шешімге өз бетімен келуіне жағдай жасайды.

Проблемалық оқытудың тиімділігін арттыру үшін қолданылатын тапсырмалар мазмұн жағынан оқушының жас ерекшелігіне сай болуы қажет. Мысалы, 2–3-сынып оқушыларына «Егер мысық тышқаннан қорықса, ал тышқан ірімшікті жақсы көрсе, онда мысық неге ірімшіктің жанында жүр?» деген сияқты сұрақтар ұсынылса, олар баланың логикалық ойлауын, себеп-салдар байланысын табу қабілетін дамытады. Мұндай тапсырмаларда оқушы шындыққа сай логикалық байланыстар орнатуға тырысады. Сонымен қатар, салыстыруға, жіктеуге, артық элементті табуға, берілген заттарды белгілі бір ережеге сай орналастыруға бағытталған тапсырмалар да кеңінен қолданылады. Бұл тапсырмаларды шешу барысында оқушы ақпаратты саралап, оның ішінен қажеттісін бөліп, логикалық тұжырым жасауға үйренеді. Осылайша, проблемалық оқыту – оқушының ойлау үдерісін жандандырып, оларды логикалық тұрғыда ой қорыта алатын, талдай білетін тұлға ретінде тәрбиелеудің тиімді құралы болып табылады. Бұл әдісті жүйелі және әдістемелік тұрғыдан дұрыс қолдану арқылы бастауыш мектептегі білім беру мазмұнын тереңдетуге, оқушылардың когнитивтік қабілеттерін жаңа деңгейге көтеруге болады.

Проблемалық оқытудың тағы бір тиімді тұсы – оқушының танымдық қызығушылығын арттыру. Егер оқушының алдына қойылған тапсырма оның тәжірибесімен және қызығушылығымен ұштасса, ол мәселені шешуге ұмтылады. Бұл жағдайда оқушы «неге?», «қалай?», «егер солай болса, онда не болады?» деген сұрақтар қоюға бейім болады. Бұл – сыни және логикалық ойлаудың негізі.

Қорытынды

Бүгінгі білім беру жүйесі баланың танымдық қабілеттерін, логикалық ойлауын, өмірлік мәселелерді шешуге дайын болуын мақсат етеді. Осы тұрғыдан алғанда, бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау қабілетін дамыту – уақыт талабы. Себебі логикалық ойлау – оқушының кез келген оқу пәнін меңгеруіндегі, проблеманы түсініп, шешудегі, пікір қалыптастырып, дәлел айтудағы басты танымдық негіздердің бірі. Логикалық тұрғыдан ойлай алатын оқушы – ертеңгі қоғамда шешім қабылдай алатын, дербес әрекет ете алатын тұлға.

Оқу мазмұнын өмірлік жағдайлармен байланыстыру, оқушының қызығушылығына негізделген проблемалық сұрақтарды қолдану – бұл әдістің нәтижелілігін арттырады.Осылайша, бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау қабілетін проблемалық оқыту арқылы дамыту – білім сапасын арттырудың заманауи, нәтижелі жолы. Бұл тәсіл оқушының интеллектуалдық дамуын қамтамасыз етіп қана қоймай, оны қоғамда жауапты шешім қабылдай алатын тұлға ретінде қалыптастыруға негіз болады.

Болашақта бұл бағыттағы зерттеулерді жалғастыру, әр пәнге бейімделген проблемалық тапсырмаларды әзірлеу, оқушылардың ойлау стиліне байланысты сараланған тәсілдерді қолдану – білім беру жүйесін одан әрі жетілдіруге септігін тигізеді. Осы орайда, әрбір педагог проблемалық оқыту тәсілін өз тәжірибесіне енгізе отырып, оқушылардың логикалық ойлау қабілеттерін дамытуға саналы түрде үлес қоса алады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Жұмабекова Ф.М. Бастауыш мектепте логикалық ойлауды дамытудың әдістемесі. – Алматы: Рауан, 2020.
2. Сарбасова Б.К. Проблемалық оқыту – оқушылардың ойлау қабілетін дамыту құралы. // Педагогика және психология журналы. – 2022. – №2. – Б. 43–47.
3. Қазина Ж. Проблемалық жағдаят – оқушыны дамытудың негізі. // Білім – Образование, 2021, №4, Б. 22–25.
4. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік стандарты. – Астана, 2023.
5. Брунер Д. Психология обучения. – М.: Прогресс, 2021.