ҚЫТАЙ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ ТІЛДІҢ РӨЛІ: КОНФУЦИЙДІҢ ІЛІМІНДЕГІ ТІЛДІК БЕЙНЕЛЕУ ТӘСІЛДЕРІ

АННОТАЦИЯ

Бұл ғылыми мақалада қытай философиясының маңызды өкілі Конфуцийдің іліміндегі тілдік бейнелеу тәсілдері қарастырылады. Конфуцийдің философиялық категориялары — адамгершілік, әділеттілік, әдептілік және даналық — иероглифтік жүйе арқылы символдық деңгейде беріледі. Зерттеу барысында қытай тілінің философиялық ұғымдарды жеткізудегі рөлі, атауларды түзету (正名) қағидасының мәні, және Конфуций шығармаларындағы тілдік құрылымдар талданады. Мақалада тіл мен философияның өзара байланысы лингвистикалық және мәдениеттанулық тұрғыдан сараланады.

Кілт сөздер: Конфуций; Қытай философиясы; (正名) қағидасының мәні; тіл; 仁 (жэнь) – адамгершілік, 义 (и) – әділдік, 礼 (ли) – әдептілік, және 智 (чжи) – даналық.

Кіріспе

Қытай өркениеті өзінің терең философиялық және тілдік дәстүрімен ерекшеленеді. Ежелгі ойшылдар, әсіресе Конфуций, қоғамдық өмірді ұйымдастыруда тіл мен ұғымдардың дәлдігіне ерекше мән берген. Осы мақалада Конфуцийдің идеяларын жеткізудегі қытай тілінің ерекшеліктері қарастырылады. Тіл философиялық ұғымдардың тек тасымалдаушысы ғана емес, олардың мәнін қалыптастырушы құрал ретінде де талданады.

1. Конфуцийлік түсініктердің мағыналық негізі

Конфуцийдің ойлау жүйесінде бірнеше басты категориялар бар: 仁 (жэнь) – адамгершілік, 义 (и) – әділдік, 礼 (ли) – әдептілік, және 智 (чжи) – даналық. Бұл ұғымдар белгілі бір моральдық ұстанымдарды ғана білдіріп қоймай, қоғамдағы қатынастардың үйлесімділігін бейнелейді. Әрбір иероглиф мазмұндық тереңдікке ие, және ол тіл арқылы тек логикалық емес, мәдени тұрғыда да қабылданады.

2. Иероглифтік жүйенің философиялық әлеуеті

Қытай жазуы иероглифтер арқылы ойды бейнелейді, және бұл жүйе арқылы философиялық түсініктер нақтыланып, символдық деңгейде беріледі. Мысалы, “仁” иероглифінде 'адам' мен 'екі' элементтері бар – бұл ұғым адам мен адамның арасындағы ізгілікті қатынасты білдіреді. Бұл құрылым тіл мен мағына арасындағы органикалық байланысты көрсетеді.

3. «正名» қағидасы және тілдік тәртіп

Конфуций «正名» (чжэн мин) қағидасын, яғни «атауларды түзету» ұстанымын ұсынады. Оның мәні – атау мен оның шынайы мағынасының сәйкес келуі. Бұл қағида қоғамдағы рөлдерді дұрыс атқару мен әлеуметтік үйлесімділікті қамтамасыз ететін тетік ретінде қарастырылады. Демек, тіл қоғамдық тәртіптің негізіне айналады.

4. Конфуций шығармаларындағы тілдік стиль

«Лунь юй» еңбегі – Конфуцийдің ойлары мен диалогтарынан тұратын жинақ. Оның мәтіндерінде қысқа, мағыналы сөйлемдер мен нақылдар жиі кездеседі. Бұл тәсіл тыңдаушыны немесе оқырманды терең ойлануға итермелейді. Диалог формасы – ой еркіндігін сақтай отырып, моралдық бағыт береді.

Қорытынды

Қытай философиясында тіл – тек қатынас құралы емес, ол терең әлеуметтік және моральдық мәнге ие құрылым. Конфуцийдің ілімінде тілдік дәлдік пен мағынаның сәйкестігі ерекше маңызды орын алады. Оның идеялары қазіргі лингвистика, мәдениеттану және этика салалары үшін де маңызды болып табылады. Сондықтан Конфуцийдің философиялық көзқарасын тілдік қырынан зерттеу — мәдени кодтар мен дүниетанымды танудың тиімді жолы.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Конфуций. Лунь юй (Әңгімелер мен ойлар). — Бейжің: Қытай халық баспасы, 2010.
2. 张岱年. 《中国哲学大纲》. — 北京: 商务印书馆, 2004.
3. Ames, R. T., & Hall, D. L. Thinking Through Confucius. — SUNY Press, 1987.
4. Жұмабекова А.Қ. Қытай тілі және мәдениеті. — Алматы: Қазақ университеті, 2022.
5. Ли Цзэхоу. Қытайдың дәстүрлі мәдениетіндегі философиялық көзқарастар. — ҚХР Ғылым академиясы баспасы, 2015.