ШЕТ ТІЛІН ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕГІ БЕЙНЕДЕБАТТАРДЫҢ ЛИНГВОДИДАКТИКАЛЫҚ ӘЛЕУЕТІ

АННОТАЦИЯ

Бұл мақалада қазіргі замандағы тұлғааралық қарым-қатынас және пікірсайыс (дебат) мәдениеті қарастырылады. Дебат қоғамдағы маңызды мәселелерді талқылаудың бір құралы ретінде жастардың азаматтық ұстанымын қалыптастыруға, сыни ойлау дағдыларын дамытуға ықпал етеді. Карл Поппердің дебат технологиясы мен «кайзен» ойлау техникасы білім беру процесінде кеңінен қолданылады, өйткені олар оқушылардың логикалық ойлау қабілетін арттырады. Метаплан әдісі мен модификацияланған дебаттар түрлі тақырыптарды талқылауға мүмкіндік береді, әсіресе шет тілін үйрену кезінде. Дебаттар студенттердің сөйлеу дағдыларын жетілдіріп, көпшілік алдында сөз сөйлеу қабілетін дамытады.

Түйін сөздер: дебат, видеодебат, дағды, монолог, модификация, диалог.

Қазіргі заманда адамдар арасындағы қарым-қатынастың түрлері әртүрлі әлеуметтік деңгейлер мен қызмет салаларында орын алатын проблемалық тұлғааралық өзара әрекеттестік сипатында жүзеге асады. Бүгінгі жастар – кез келген елдің дамуының маңызды ресурсы. Жас азаматтардың таңдауына елдің болашағы көп жағдайда байланысты. Ел өміріне белсенді қатысып, пайдалы бастамаларға ұйытқы бола отырып, түрлі оқиғаларға үн қатып, жас буын өз азаматтық ұстанымын айқындап, ел болашағын құру жолында бірлесіп әрекет ете алады.

Қазіргі тұлғааралық өзара әрекеттестіктің ерекше бір формасы – пікірсайыс. Қоғамдық кеңістіктегі пікірсайыстар әртүрлі теориялық тұрғыдан қарастырыла алады: саяси нарық теориясы, рационалды таңдау теориясы, неоинституционализм, сондай-ақ Юрген Хабермас негізін қалаған коммуникативтік әрекет теориясына негізделген делиберативті демократия теориясы тұрғысынан қарауға болады.

Ушаковтың түсіндірме сөздігінде «дебаттар» – пікірталас, мәселені талқылау, дау-дамай ретінде анықталады.

Саясаттану ғылымында дебаттар – парламент, съезд, конференция, саяси партия, митинг, бұқаралық ақпарат құралдары мен халықаралық ұйымдар жұмысы аясында өтетін талқылау, пікір алмасу түрі.

Брокгауз және Ефрон сөздігінде, ХХ ғасырдың басында жарық көрген нұсқада, дебаттар (прения) – даулы мәселелерді жиында (әсіресе өкілдік мекемелерде) ауызша талқылау ретінде сипатталады. Дебаттардың тәртібі олар жүргізілетін мекеменің жарғысы (регламенті), жалпы заң немесе дәстүр арқылы белгіленеді (мысалы, парламенттік жарғылар).

Белгілі бір мағынада дебат (пікірталас) қатысушылардың – екі қарама-қарсы, бәсекелес партиялардың (топтардың) өкілдерінің алдын ала тексерілген бекітілген сөздеріне негізделген ресми талқылауды қамтиды. Пікірталастың бұл анықтамасын М.В.Кларин дебатты пікірталастың ашылмаған түрі болып табылатын пікірталас түрлерінің бірі ретінде зерттей отырып берген.[1,166-б]

Пікірталас ғылыми әдебиеттерде әртүрлі қырынан қарастырылады. Біріншіден, дебат – білім беру технологиясы. Екіншіден, олар ауызша әрекеттесу түрін білдіреді.

Білім беру дебатының технологиясын алғаш рет атақты әлеуметтанушы Карл Поппер енгізді [2, 6-б]. Карл Поппер пікірсайыс бағдарламасы студенттер дебатқа дайындық кезінде де, пікірсайыстың өзінде де бірге жұмыс істеуі үшін үш адамнан тұратын командалардағы жұмысты дамытуға арналған. Карл Поппердің пікірсайыс бағдарламасы пайымдау мен сыни ойлау дағдыларын дамытуға арналған бағдарлама ретінде пайда болды. Ол бастапқыда сыни тұрғыдан ойлауға, пайымдауға және талқылау процесін ұйымдастыруға үйрету мақсатында жасалған. Технология абстрактілі немесе нақты ғылыми немесе әлеуметтік мәселені екі шартты түрде қабылданған қарама-қарсы топ өкілдерінің талқылауына негізделген - растау және теріске шығару. Пікірталастың негізгі мәні келесі белгілерден көрінеді:

• бекітуші топтың міндеті - қаралатын мәселенің жай-күйіне қатысты өз көзқарастары мен ұстанымдарының дұрыстығына өз қарсыластарының сенімін ояту;
• теріске шығарушы тараптың міндеті – қарсыластарға оның кемшіліктеріне сілтеме жасай отырып, олардың ұстанымы қате немесе мүлде дұрыс емес деген сенім тудыру;
• әрбір тарап дәлелдер жүйесін жасайды, оның көмегімен ол өз ұстанымын дәлелдеуге және қарсыластарын өз көзқарасының дұрыстығына сендіруге тырысады;
• пікірсайысшылардың өздері тұжырымдаған дәлелдермен қатар олар өз ұстанымдарының дұрыстығын көрсететін қосымша дәлелдемелерді (цитаталар, фактілер және т.б.) ұсынуы керек;
• қатысушылардың екі командасының көлемін ескере отырып, әлі де әрбір қатысушыға қарсыластың да, аудиторияның да бірқатар сұрақтарына жауап беру мүмкіндігін беру қажет.

«Кайзен ойлау жинағы» техникасы Жапонияда пайда болған, ал «кайзен» сөзі «үздіксіз жетілдіру» деген мағынаны білдіреді. Бұл техника алтыбұрыштар негізінде модельдеуге құрылады. Оқушыларға өз идеяларын түрлі-түсті алтыбұрыштарға жазу ұсынылады, содан кейін барлық алтыбұрыштар тақтаға орналастырылады. Талқылауға қатысушылар ең жақсы идеяларды таңдап алып, оларды логикалық санаттар бойынша бөледі және қажет болған жағдайда жаңа идеялармен толықтырып отырады. Бұл техниканы қолдану арқылы оқушылар бар ақпаратты құрылымдауды, кейстің аспектілері мен дәлелдерін бөлектеп көрсетуді жеңіл меңгереді [3, 120-б].

Доктор Веблер Билефельд университетінен метаплан әдісін ұсынады. Бұл жоғарыда аталған техникаға балама түрі. Бұл әдіс бастапқыда бизнес-жоспарлау үшін жасалған, бірақ бүгінгі күні ол әртүрлі елдердің білім беру жүйесінде де қолданылады. Пікірталаста метажоспарлау әдісі мәселені анықтауға, аспектілер мен дәлелдер жасауға, қолдау іздеуге және т.б. Жұмыс шағын топтарда жүргізіледі. Пікірталасқа қатысушыларға фломастер немесе карточкаларға маркер арқылы берілген тақырып бойынша мәлімдемелер, пайымдаулар немесе түйінді сөздер жазу тапсырмасы беріледі. Содан кейін мәлімдемелер немесе тірек сөздер дауыстап оқылады, түсіндіріледі және тақтаға бекітіледі. Метаплан әдісінің артықшылығы мынада, карталарды бетке бекіту кезінде оларды көрсетілген сипаттамаларға сәйкес тапсырыс беруге болады. Жұмыс барысында идеялардың әртүрлі топтары мен олардың арасындағы байланыстарды да анықтауға болады.

Шетел тілін оқыту барысында «модификацияланған» дебаттарды қолдануға болады. Бұл – ережелерге белгілі бір өзгерістер енгізілген пікірсайыс түрі, оның басты артықшылығы – бүкіл топты жұмысқа тартуға мүмкіндік береді.

Модификацияланған дебаттарда командадағы қатысушылар саны көбейтілуі мүмкін, регламент өзгертіледі, ойыннан кейін мәселе талқыланады, сондай-ақ аудитория тарапынан сұрақтар қоюға рұқсат етіледі.

Экспресс дебат, жазбаша немесе ауызша мәтінмен жұмыс түрі ретінде дебат, «жылдамдық» дебат сияқты дебат түрлері шет тілі сабақтарында да болуы мүмкін.

Экспресс дебаттар – аз дайындықты қажет ететін дебаттар. Олар оқулық материалы немесе үлестірмелі материалдар негізінде жүргізіледі және мәтінмен жұмыс түрі ретінде пікірталастармен тығыз қиылысады. Негізі оқылған немесе тыңдалған тақырыптық мәтін болып табылады.

«Экспресс» немесе жеке-жеке шағын дебаттар әр қатысушының қарсыласына екі сұрақ қоюға құқығы бар екендігімен сипатталады. Жалпы мәселе сабақтың тақырыбы болып табылады, ол өз кезегінде компоненттерге, немесе шағын есептерге бөлінеді. Әрбір шағын мәселе бойынша жарысушы спикерлердің жұбы тыңдалады (әрқайсысы екі минуттан) және олардың бір-біріне қойған сұрақтары әр спикердің қорытындылары жазбаша түрде жазылады, содан кейін топта талқыланады [4, 20-б].

Дебат пікірталастың ресми құралы болып табылатынын да атап өткен жөн. Бұл әсіресе шет тілін үйрену процесінде маңызды, өйткені тақырыптар көбінесе оқушылардың жеке басына әсер етеді. Оқушылар көбінесе бейресми және форматталмаған пікірталастарда сынып алдында өз пікірлерін білдіруде қиналады. Мұндай жағдайдан шығудың құралы - пікірталасты рәсімдеу немесе оны пікірталастың негізгі ағымына көшіру. Пікірталас көпшілік алдында сөйлеуде тілдік клишелерді есте сақтауға және адекватты қолдануға ықпал етеді. Ең жиі қолданылатындарға мыналар жатады: we wonder; the point is; we believe; the thing is; we suppose; we must confess; we appreciate, thank you for your attention, we suggest; the fact is; in our opinion; there is something in what you are saying but, thank you for the questions. Сонымен қатар, пікірсайыстар студенттердің сөйлеу құрылымы туралы түсініктерін қалыптастырады. Оқушылардың пікірталас сөйлеуінің құрылымдық және сюжеттік үлгілері туралы түсініктері оларға болашақта көпшілік алдында сөйлеудің жоспарын нақты құруға мүмкіндік береді. [5, 212-б].

Дебат ауызша әрекет етудің бір түрі ретінде келіспеушіліктерді нақтылау және шешу құралы болып табылады. Дебат іскерлік немесе қоғамдық-саяси өмірдегі өзекті мәселелерді талқылауға негізделген. Дебат барысында әртүрлі, жиі қарама-қайшы көзқарастар салыстырылады, бұл проблеманы әртүрлі көзқараспен көрсетілгендерді ашуға мүмкіндік береді. Пікірталас өскелең ұрпаққа өмірлік ұстанымын білдіруге, өз көзқарасын қорғауға, дәлелдер келтіруге, ұстанымдарды растауға немесе теріске шығаруға мүмкіндік береді. Осы зерттеуде біз дебаттарды дидактикалық мақсатта қолдану тұрғысынан қарастырамыз және «видеодебат» ұғымын енгіземіз. Видео дебат – бұл тілдік-дидактикалық цифрлық ресурс, ол сөйлеу әрекетінің үлгісі мен өзара әрекеттестік формасын көрсететін материал болып табылады. Сөйлеу әрекетінің үлгісі ретінде видеодебат қарым-қатынасқа қатысушылардың түрлі жағдайлардағы вербалды және вербалды емес мінез-құлқын көрсетеді.

Олардың лингвистикалық әлеуеті зор: тілдік құралдарды таңдау кеңдігі, сөйлеу құрылымдары, белгілі бір әлеуметтік ортаға тән тілдік қолданыстар.

Сонымен қатар, видеодебат әлеуметтік-мәдени әлеуетке ие: мәртебелік-рөлдік қатынастардың болуы, пікірлердің тақырыптық әртүрлілігі, сөйлейтіндердің жеке ерекшеліктері, нақты елге немесе елдер тобына тән мәселелердің өзіндік көрінісі.

Видеодебат сонымен қатар қатысушылардың жеке қасиеттерін ашып, вербалды және вербалды емес мінез-құлықтың түрлі нұсқаларын көрсетеді.

Өзара әрекеттестік формасының үлгісі ретінде видеодебат қазіргі контекстегі өзекті проблемалық мәселелерді көтереді, шынайы тілдік бейнематериал ретінде зерттеліп отырған тіл елінің мәдениеті мен түрлі әлеуметтік жағдайлардағы тұлғааралық қарым-қатынасты бейнелейді. Цифрлық ресурс ретінде видеодебаттар заманауи цифрлық технологияларды білім беру бағдарламаларына енгізуге мүмкіндік береді, осылайша қазіргі заманғы цифрлық білім беру ортасын қалыптастырады.

«Жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына» (10–11 сыныптар) сәйкес, «Шетел тілі» пәнінің негізгі мақсаты – шет тілді коммуникативтік құзыреттілікті қалыптастыру болып табылады. Бұл құзыреттілік шет тілін ана тілі ретінде меңгерген адамдармен тұлғааралық және мәдениетаралық қарым-қатынас жасауға қабілеттілік пен дайындықты білдіреді. Ол тек шет тілінде сөйлесе білу ғана емес, сонымен қатар шет тіліндегі сөйлеуді тыңдай білу, түсіну және оған жауап бере білу қабілеттерін де қамтиды.

«Құзыреттілік» термині «дағды» ұғымынан өзгеше түрде түсіндіріледі: ол – жеке тұлғаның барлық бар білімін, дағдыларын, қабілеттерін тұтас қызметті жүзеге асыру үшін, жеке мағына-мүдделерінен туындай отырып жұмылдыра алуға дайын болуын сипаттайтын тұтас қабілет пен қасиет. Ал дағды дегеніміз – нақты бір әрекетті орындау тәсілін меңгеру, белгілі бір сөйлеу жағдаяттарында нақты тілдік тапсырмаларды шеше білу.

Негізгі құзыреттіліктерге келесілер жатады: жалпы мәдени, оқу-танымдық, ақпараттық, коммуникативтік, құндылық-мағыналық, әлеуметтік-еңбек, және тұлғалық даму құзыреттіліктері. Бұл құзыреттіліктер – білімге, дағды мен икемдерге тұлғалық мағына беріп, оларды әмбебап сипатқа ие ететін, өмірде қажет жалпы қабілеттер мен бағдарлар. Олар оқу жағдаятымен шектелмей, барлық іс-әрекет түрлерінде көрініс табады.

Шетел тілінде сөйлеуге үйретуде бейнедебаттарды қолдану келесі критерийлер бойынша анықталады. Біріншіден, мұндай сипаттағы материал бүгінгі таңда әлемдегі саяси жағдайға байланысты өзекті болып табылады. Интернетте біз жоғары және кіші сынып оқушылары үшін дебат ойындары түріндегі көптеген бейне дебаттарды таба аламыз. Олар ақпараттық және жаңашыл болып табылады және шынайы прагматикалық жағдаймен байланысты.

Екіншіден, бейне-дебаттар — мәдениетаралық қарым-қатынас пен мәдениеттер диалогының құралы болып табылады. «Үйреніліп жатқан тіл елдеріне қатысты мәдениетаралық коммуникация саласындағы білімдерді меңгеру және оны өз мәдениетімізге қатысты лингвомәдениеттанымдық білімдермен толықтыру — мәдени-коммуникативтік бағыттағы ақпараттық база болып табылады. Осы базаға сүйене отырып, оқушылар өзге мәдениеттердің коммуникативтік кеңістігінде бағдар алып, оңай бейімделе алады. Ақпараттық интенция (мәдениетаралық коммуникацияға қатысты білімдер, дағдылар мен тәсілдерді пайдалана отырып, бірдеңе хабарлауға дайын болу мен ынта білдіру) коммуникативтік интенцияға айналады, яғни нақты бір уақытта нақты бір алушыға бағытталған нақты хабарлама ретінде көрініс табады» [8, 212-б].

Сондықтан шет тілі сабақтарында бейне-дебаттарды қолдану жоғары сынып оқушыларында шет тілінде монолог түріндегі сөйлеу дағдыларын дамытуға ықпал етеді. Көп адамдар өз ойларын көпшілік алдында нақты жеткізе алмайды, сөзін құрылымдай алмайды, идеяларды дұрыс тұжырымдай алмайды. Ауызша сөйлеудің екі негізгі формасы бар – монологтық және диалогтық.

Монологтық сөйлеуді қабылдау кезінде оқушылар оқиға желісін, негізгі ақпарат арналарын түсінеді. Мәтіннің негізгі идеясы мен маңызды бөлшектерін ұғыну жүреді. Монологтық мәтінді тыңдап түсіну диалогқа қарағанда әлдеқайда жеңіл, себебі оқушылар алдағы оқиғаларды болжап, мәтінді жақсырақ түсіне алады.

Ал диалогтық сөйлеуді қабылдау әлдеқайда күрделі. Диалог – бұл екі немесе одан да көп адамның сөзі, олардың әрқайсысының өз дауысы, үн тембрі мен сөйлеу қарқыны бар.

Сипаттамалық мәтіндерді қабылдау үшін сөздік деңгейдегі түсіну қабілеті өте маңызды, яғни сөздік бірліктерді бұрын кездескен лексикалық мағынада танып, түсіне білу қабілеті қажет.

Баяндау сипатындағы мәтіндермен жұмыс істеу әрекеттердің ретін байқау, фактілерді бөліп алу, эпизодтарды ажырату, негізгі мен екінші дәрежелі ақпаратты айыра білу, жағдайға байланысты айтылымның ықтимал мазмұнын болжау дағдыларын қажет етеді.

Видеодебаттарда бірнеше адам сөйлейтін болғандықтан, тыңдау барысында кейбір қиындықтар туындайды: мысалы, әр қатысушының сөйлеу қарқыны әртүрлі, дауыстарды ажырату қиындауы мүмкін. Сонымен қатар, диалект, акцент сияқты сөйлеу ерекшеліктері де бар, олар сөйлемнің жалпы мағынасын түсінуге кедергі келтіруі мүмкін.

Сондықтан топтың тілдік дайындығы міндетті түрде ескерілуі керек. Зерттеушілер атап өткендей, «классикалық» дебаттарды сабақта қолдану тек оқушылар белгілі бір тіл деңгейіне (шетел тілін меңгерудің халықаралық жүйесі бойынша төртінші саты – «Intermediate» деңгейінен төмен емес) жеткен жағдайда ғана мүмкін болады.

Бұл деңгейге бейінді бағыттағы 10–11 сынып оқушыларының білімі мен дағдылары сәйкес келуі тиіс.

Осыған байланысты видеодебаттарды лингводидактикалық ресурс ретінде шетел тілі сабақтарында бейінді деңгейдегі жоғары сыныптарда қолдану орынды.

Видеодебаттар сөйлеу әрекетінің үлгісі және қарым-қатынас формасы ретінде мынадай дағдылардың дамуына ықпал етеді:

• ырғақтық-интонациялық дағдылардың қалыптасуына;
• бірнеше қатысушының сөзін тыңдап, қабылдай білуге;
• бір уақытта бірнеше адамның сөзін естіп, ажырата білуге;
• сын тұрғысынан және аналитикалық ойлау, логикалық пайымдау қабілетіне;
• қарым-қатынас жасау, тыңдай білу және тыңдалғанды түсіну, топта жұмыс істеу сияқты коммуникативтік дағдыларға;
• ораторлық шеберлік пен көпшілік алдында сөйлеудің бастапқы дағдыларына, сөйлеу мәдениеті мен құрылымы, пікірталас жүргізу ережелері туралы негізгі түсініктерге;
• арнайы және тілдік білімге сүйене отырып, өз көзқарасын дәлелді түрде қорғау қабілетіне;
• сабырлылық пен өзіне деген сенімділікке;
• дайындалған және дайындалмаған монологиялық сөйлеу дағдыларына.

Сондықтан лингводидактикалық ресурс ретінде видео дебатты оқу-тәрбие үдерісінің мазмұнына енгізу керек деп есептейміз.

Әдебиеттер тізімі:

1. Кларин.М.В. Выявление трудностей при обучении аудированию, обусловленных стилевой принадлежностью звучащих текстов//Иностранные языки в школе. – Москва, 2000. – 166 с.
2. Карл Поппер. Обучение иностранным языкам и умственное развитие школьника // Иностранные языки в школе. – 2016. – №9.– С. 2-8.
3. Попова.Н.Ю. Технология «Дебаты» как средство формирования интерактивной компетенции у студентов неязыковых вузов//Современные тенденции в преподавании иностранных языков в неязыковом вузе, 2011. – С. 115-122.
4. Елухина.Н.В. Устное общение на уроке, средства и приемы его организации / Н.В. Елухина // Иностранные языки в школе. – 2005. –№2. – С. 11-20.
5. Агапова. Д.В. Формирование перцептивной компетенции аудирования как компонента межличностного общения у студентов 1-2 курсов языкового факультета (на примере английского языка) – Санкт-Петербург, 2004. – 212 с.
6. Бим. И.Л. Подход к проблеме упражнений с позиций иерархий целей и задач. Методика и психология обучения иностранным языкам под ред. – Москва: Русский язык, 1991. – 215 с.
7. Оберемко.О.Г. Методика обучения старшеклассников аудированию и говорению на материале дебатов//Проблемы современного педагогического образования.Вып.57. – Ч 5. – Ялта: РИО ГПА, 2017. – С. 251-258.
8. Оберемко.О.Г. Использование дебатов как учебного материала для развития умений аудирования и говорения на уроках иностранного языка в современном образовательном пространстве//Проблемы современного педагогического образования. Вып. 63. – Ч.1. – Ялта: РИО ГПА, 2019. – С. 211-214.