СТУДЕНТТЕРДІҢ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

FORMATION OF PHYSICAL CULTURE OF STUDENTS

Mansur Rymgaliev

student of the mechanical engineering faculty, Karaganda Technical University named after Abylkas Saginov,

Republic of Kazakhstan, Karaganda

Angelica Sokolova

scientific supervisor, master of pedagogical sciences, Karaganda Technical University named after Abylkas Saginov,

Republic of Kazakhstan, Karaganda

АННОТАЦИЯ

Бұл мақалада студенттердің дене шынықтыруын қалыптастыру мәселелері қарастырылған. Студент жастарды тәрбиелеудің өзекті мәселесі көтеріледі. Студенттердің жеке басыныі дене шынықтыруын қалыптастыруға ерекше назар аударылады.

ABSTRACT

This article examines the issues of developing students' physical culture. The topical issue of educating student youth is raised. Particular emphasis is placed on developing students' physical culture.

Ключевые слова: студенттер, дене шынықтыру, салауатты өмір салты, дене дайындығы, мониторинг.

Keywords: students, physical education, healthy lifestyle, physical training, monitoring.

Дене шынықтыру жалпы тұлға мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде қалыптастыру жоғары оқу орындарындағы студенттердің дене тәрбиесінің маңызды міндеті болып табылады. Бұл міндетті шешу тек тәжірибені жүйелі түрде талдау, жетекші мамандардың озық педагогикалық тәжірибесін жинақтау және алынған нәтижелерді студенттердің дене тәрбиесі бойынша оқу процесіне жүйелі, ретпен және негізделген түрде енгізу арқылы мүмкін болады. Дене тәрбиесі оқытушылары көбінесе сауықтыру міндеттерін шешуге көбірек көңіл бөледі. Ең алдымен, бұл студенттердің тән қасиеттерін дамыту әдістемелерін жетілдіру негізінде олардың дене дайындығы деңгейін арттыруға қатысты. «Дене шынықтыру» пәнін оқыту сапасын жақсарту, біздің ойымызша, оқу процесінде білім беру аспектісін күшейтуге негізделуі керек. Зерттеудің мақсаты — студенттердің спорт мәдениетін қалыптастыруға арналған оқу процесін ұйымдастыру әдістемесін жетілдіру.

Дене шынықтыру мәдениетінің теориялық аспектілерінің бағаланбауы маңызды қателік болып табылады. Көптеген жоғары оқу орындарында теориялық бөлім мүлдем жоқ, бұл студенттердің салауатты өмір салтына мотивациясына және жеке тұлғаның дене даму мәдениетін қалыптастыруға кері әсерін тигізеді. Бұл мәселені келесі жолдармен шешуге болады. Біріншіден, оқу бағдарламасында көзделген теориялық бөлімді оқытуды күшейту қажет. Екіншіден, әр семестрде студенттердің теориялық білімдерін міндетті бағалаумен дене шынықтыру пәнінен емтихан енгізу қажет. Дене шынықтыру мәдениетінің жаңа әрі тиімді әдістерін іздеу жұмысы, ең алдымен, оқу материалдарын толықтыруға және кафедра жоспарларын жаңартуға негізделген. Сондықтан жыл сайын әр оқытушы өз жоспарларының құрылымына, оқу сабақтарын кезең-кезеңмен бөлуге, қимыл әрекеттерінің техникалық негіздерін игеру мерзімдеріне, студенттердің дене дайындығын арттыру әдістеріне, оларды оқу үдерісінде қолданудың практикалық тәсілдеріне маңызды түзетулер енгізеді. Студенттердің мүдделері мен олардың болашақ кәсіби қызметінің ерекшеліктерін ескере отырып, жеке тұлғаның физикалық мәдениетін қалыптастыруға бағытталған оқу бағдарламасының мазмұны әзірленді. Аталған бағдарламаның негізгі ережелері Қазақстан Республикасының «Дене шынықтыру және спорт туралы» заңына сүйенеді[1]. Оқу бағдарламасының негізі білім беру бағыты болып табылады. Дене шынықтыру саласындағы білім, білік және дағдыларды меңгеру, оларды оқу барысында іс жүзінде пайдалану қатысушылардың қимыл-қозғалыс мүмкіндігінің жетілуіне назарын аударуға ынталандырады, бұл маңызды әрі ұзақ мерзімді міндет. Оның шешімі студенттердің дене тәрбиесінде прогреске қол жеткізудің бір жолы болып табылады. Жеке тұлғаның физикалық мәдениетін қалыптастыру, физикалық жағдайды жақсарту, салауатты өмір салты туралы білім – жастардың дене тәрбиесінің ең маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Жоғары оқу орнының қабырғасында оқыту барысында студенттерді бақылау нормативтерін тапсыруға ғана емес, сонымен қатар дене мәдениетін күнделікті өмірде қолдануға дайындау қажет. Жастар әртүрлі қозғалыс белсенділігінің түрлерін пайдаланудың олардың өз денсаулығына ғана емес, болашақ балаларының денсаулығына да, кеңірек алғанда елдің болашағына да әсер ететінін нақты түсінуі керек. Теориялық білім студенттерге практикалық сабақтарда әңгіме түрінде жеткізіледі. Студенттердің дене тәрбиесі бойынша білімдері көп жаттығулар жинақтап, олардың арнайы мақсаттарын және оларды орындаудан күтетін нәтижелерін түсіну арқылы айтарлықтай тереңдей түсуі мүмкін. Бұл ретте таңғы дене жаттығулары кешендерін және бар ауруларды түзетуге арналған жаттығу кешендерін дұрыс құрастыруға ерекше назар аудару керек [2]. Жұмыс бағдарламасының практикалық бөлімі бірінші жартыжылдықта үш бөлімнен тұрады: жалпы дене дайындығы, баскетбол, гимнастика және екінші жартыжылдықта үш бөлімнен: волейбол, үстел теннисі, жеңіл атлетика (қыздар), футбол (жігіттер). Сабақтардың мазмұны жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастыру, дене дайындығын арттыру, белсенді демалысты ұйымдастыру, аурулардың алдын алу, салауатты өмір салтының негіздерін меңгеру, өзін-өзі бақылау дағдыларын қалыптастыру үшін дене тәрбиесі құралдарын қолдана білу қабілеттерін дамытуға негізделген. Сабақтардың мазмұны жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастыру, дене дайындығын арттыру, белсенді демалысты ұйымдастыру, аурулардың алдын алу, салауатты өмір салтының негіздерін меңгеру, өзін-өзі бақылау дағдыларын дамытуға негізделген. Дене жүктеменің ағзаға әсерін студенттер көбінесе өздерінің жалпы әл-ауқатына қарай бағалайды. Практикалық сабақтар барысында студенттерді өзін-өзі бақылаудың негізгі ережелеріне үйрету қажет. Оларды тыныштық күйде және әртүрлі қарқындылықтағы Қимыл-қозғалыс жаттығулардан кейін жүрек соғу жиілігін, тыныс алу жиілігін тез анықтап, дұрыс есептеуге үйрету керек. Тек осындай тәсіл арқылы дене тәрбиесі сабақтарындағы физикалық жүктемені студенттердің денсаулығына зиян келтірмей дұрыс мөлшерлеуге болады.

Студенттердің жалпы дене дайындығын қамтамасыз ету жұмысы негізгі бағыт болып табылады. Сонымен қатар барлық жаттығулар студенттердің ағзасының жеке ерекшеліктерін ескере отырып, қатаң мөлшерленеді, ал неғұрлым қарқынды жүктемелерге бірінші оқу жылынан кейін көшу керек. Сабақтардың бақылау бөлімі студенттердің дене шынықтыру деңгейі мен өзгерістерінің динамикасы туралы қорытынды ақпаратты қамтамасыз етеді. Дене қабілеттердің даму деңгейін анықтауға арналған бақылау сынақтары жылына үш рет: қыркүйекте, желтоқсанда және сәуірде өткізіледі. Физикалық дайындық деңгейі қозғалыс қабілеттерін дамыту көрсеткіштерін бағалау кестелерінің нәтижелерімен және бастапқы көрсеткіштердің динамикасымен салыстыру арқылы бағаланады [3]. Қазіргі уақытта барлық студенттер үшін бірдей бағалау нормативтері белгіленген, бұл дене дайындығы әлсіз студенттер барлық сабақтарға қатысқан жағдайда да бақылау нормативтерін орындай алмай, жақсы баға ала алмауына әкеледі. Бұл студенттерде толыққанды еместік сезімін тудыруы мүмкін, кейде оларды дене шынықтырудан алыстатады. Жоғары оқу орындарында көп жылдық жұмыс тәжірибесі студенттердің дене дайындығын бағалау кезінде әр студенттің бастапқы дене шынықтыру даму деңгейін жеке ескеру қажет екенін көрсетеді [4]. Студенттердің қайта сынақтардағы нәтижелерін тек бақылау нормативтерін тапсыру нәтижелері бойынша ғана емес, сонымен қатар бастапқы деректермен салыстырғандағы динамика көрсеткіштері бойынша да анықтау керек. Бастапқы көрсеткіштердің динамикасын ескере отырып, дене дайындығын бақылау дене дайындығы төмен студенттердің сабақтарға деген қызығушылығын арттырады және олардың дене дайындығының деңгейіндегі ең аз оң өзгерістерді де қадағалауға мүмкіндік береді. Мұндай тәсіл дене дамуының тиімділігіне ықпал етеді және студенттердің дене жетілуге ұмтылысын арттырады. Тәжірибе көрсеткендей, мектептерде және жоғары оқу орындарында дене шынықтыру сабақтарында көбінесе жеңіл атлетика және спорттық ойындар қолданылады. Оқу орындарында негізгі гимнастика бойынша сабақтар өткізу үшін материалдық база сирек кездеседі. Жеңіл атлетика, қозғалмалы және спорттық ойындар құралдары 1-2 курстарда қимыл-қозғалыс қасиеттерді дамыту және жалпы дене дайындықты арттыру үшін базалық құралдар ретінде, ал үшінші курста студенттердің кәсіби-бағдарлы дене дайындығын дамыту құралы ретінде қолданылады. Студенттер ғылыми негізделген еңбек ұйымдастыруының негіздерін меңгеруі, қалпына келтіру және өзін-өзі реттеу тәсілдерін игеруі керек. Түрлі қимыл-қозғалыс белсенділігі, аутогендік жаттығулар және шынығу студенттердің өміріне берік енуі тиіс. Әр факультетке арналған кәсіби бағытталған дене дайындығы бойынша арнайы жаттығуларды қолданумен сабақтардың мазмұны әзірленген. Бұл жаттығулар кәсіби маңызды физикалық қасиеттерді, қимыл-қозғалыс дағдылары мен икемдерін қалыптастыруға, сондай-ақ болашақ кәсіби қызметтің ерекшеліктерін ескере отырып, ағзаның психофизикалық мүмкіндіктерін жетілдіруге бағытталған [5].

Студенттерді жүйелі түрде дене жаттығуларымен айналысуға тарту – жеке тұлғаның дене мәдениетін қалыптастырудың маңызды шарты болып табылады. «Дене шынықтыру» пәні бойынша міндетті оқу сабақтарын қолданумен қатар, өзіндік жаттығулар да үлкен мәнге ие. «Дене шынықтыру» пәні бойынша өзіндік сабақтар мемлекеттік білім стандартында қарастырылмаған, оларға оқу сағаттары бөлінбейді. Соған қарамастан, студенттерге өздерінің дене жағдайын жақсарту мақсатында өздігінен орындауға арналған үй тапсырмалары беріледі.

Өзіндік зерттеуге арналған тапсырмаларды жүйелі түрде орындау дене шынықтыру саласында арнайы білімді, дағдыларды және икемдерді жылдам меңгеруге ықпал етеді. Соңғы кездері тірек-қимыл жүйесінің ақаулары (мысалы, дене бітімінің бұзылуы, сколиоз) және көру органдарының аурулары (жақыннан көрмеушілік) бар студенттердің саны көбейіп келеді. Жақыннан көрмеушіліктің алдын алу және дене бітімін түзетуге арналған жаттығуларды тұрақты орындау осындай студенттердің жұмысқа қабілеттілігін арттырады. Сауалнамалар нәтижелері студенттердің спорт секцияларына үлкен қызығушылық танытатынын көрсетеді. Студенттердің дене мәдениетін қалыптастыруда спорттық-сауықтыру жұмыстарын жүргізу үлкен маңызға ие. Академияда жыл сайын әртүрлі спорт түрлері бойынша факультетаралық жарыстар ұйымдастырылады, құрама командалар қалалық және республикалық жарыстарға қатысады. Әртүрлі спорттық-мәдени жұмыстарды өткізу жастардың дене жаттығуларымен айналысуға қызығушылығын арттырды. Бұл спорттық іс-шараларға қатысатын студенттер санының артуымен дәлелденеді.

Студенттердің дене мәдениетін қалыптастыру – жоғары оқу орындарында оқыту барысында ең маңызды міндеттердің бірі болып табылады. Тек дені сау, денесі жақсы шынықтырылған адам ғана толыққанды өмір сүріп, өмірлік мақсаттарын жүзеге асырып, қоғамға пайда әкеле алады. Кафедралардың қызметіндегі басымдықтар студенттерге дене тәрбиесіне, денсаулықтарын ең маңызды өмірлік құндылық ретінде қабылдауға қызығушылық пен мотивацияны тәрбиелеуге жағдай жасауға бағытталады.  Студенттердің дене тәрбиесінің тиімділігін арттыру үшін спорттық бағыттағы жаттығуларды, әсіресе, күрес әдістерін кеңінен қолдану орынды. Бұл студенттердің қимыл-қозғалыс жағдайын жақсартуға және олардың дене тәрбиесі мен спорттық іс-әрекетке белсенділігін арттыруға уақытты ұзартпай-ақ мүмкіндік береді.

Техникалық жоғары оқу орындарындағы студенттердің спорттық бағыттағы дене дайындығын жүзеге асыру мақсатында спортшыларды дайындаудағы жалпы қабылданған технологияларды қолдану орынды (оқу материалының жоспарлау құжаттарын әзірлеу кезінде, қозғалыс әрекеттерін үйрету және қозғалыс сапаларын дамыту барысында және т.б.).  Студент жастардың дене дайындығын ұйымдастыруда кәсіби тұрғыдан маңызды қозғалыс сапаларын үйлесімді дамыту мақсатында кешенді бағыттағы сабақтарды өткізу ұсынылады. Дене тәрбиесі процесінде даралық ерекшеліктерді ескере отырып, студенттердің физикалық жағдайына қарай сараланған тәсіл қолдану қажет.

Кәсіби тұрғыдан маңызды жеке тұлғалық қасиеттерді тәрбиелеу және дене тәрбиесі мен спорттық іс-әрекетке мотивация қалыптастыру үшін күрес элементтерін қолдана отырып, спорттық және қозғалмалы ойындар өткізу ұсынылады.

Әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының «Дене шынықтыру және спорт туралы» 2014 жылғы 3 шілдедегі № 228-V Заңы.
2. Лубышева, Л. И. Социология физической культуры и спорта: Учебное пособие. — М. — 2001. — 240 с.
3. Михайлова, С. Н., Крюкова Г. В. Физическое воспитание студентов с ослабленным здоровьем: Учебное пособие. Санкт - Петербургский гуманитарный институт профсоюзов, 2003. — 287 с.
4. Ермолаев, В. Н. Зачетные требования по физическому воспитанию на новую основу //Физическая культура в школе.–1989. — № 10. — с. 52–53.
5. Михайлова, С. Н. Мониторинг физической подготовленности студентов //Научная дискуссия: вопросы педагогики и психологии: материалы VII науч. конф. — № 12 (57). — М., Интернаука, 2016. — с. 85–88