ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫ МЕН ӘДЕБИЕТІНДЕГІ КӨК БӨРІ БЕЙНЕСІ ТУРАЛЫ

THE IMAGE OF A GRAY WOLF IN KAZAKH FOLKLORE AND LITERATURE

Asset Beisengul

LN Gumilyov Eurasian National University, Faculty of International Relations, 2nd year undergraduate student in Turkic Studies.

Republic of Kazakhstan, Nur-Sultan

Sh. Ibraev

LN Gumilyov Eurasian National University, Doctor of philological sciences, Professor,

Republic of Kazakhstan, Nur-Sultan

ТҮЙІН

Түркі тектес халықтарға ортақ, ең үлкен маңызға ие болған тотем – Көк бөрі. Түркі тектес халықтардың, оның ішінде қазақ халқының дүниетанымында басқа хайуандарға қарағанда қасқырдың алатын орны ерекше. Халқымыз Қасқырдың еркіндік сүйгіштігі, арланға тән кекшілдігі, өрлігі мен қайраты үшін оны аса қатты қадірлейді. Түркі генеологиялық мифологиясында халықты жау қоршауынан құтқаратын да, жорықтарда қол бастайтын да, дәрменсіз сәбилерді асырайтын да көк бөрі не ұрғашы көк қасқыр деп бейнеленеді. Халықтың тотемдік, мифтік дүниетанымында Көк бөрі қасиетті киеге айналды.

Мақалада қазақ халқының тотемдік ұғымдары мен фольклорлық туындыларындағы, тарихи жазба ескерткіштеріндегі, сондай-ақ әдеби шығармаларындағы Көк бөрі образын  сомдалу эволюциясы ғылыми тұрғыда қарастырылады.

ABSTRACT

In the worldview of the Turkic peoples, including the Kazakh, wolves occupy a special place in comparison with other animals. Kazakh peoples respect the wolf for his freedom-loving, proud, vengeful, masculine and powerful animal. These qualities are attributed by Turkic people to themselves, thus emphasizing their similarity to the wolf. In the genealogical mythology of the Turkic peoples, the wolf is the liberator from the enemy ambush, the leader of the troops, as well as the guardian for orphans. In the totem, mythological perception by people, the wolf became a holy and esteemed animal.

The article deals with the scientific side of the evolution of the wolf image concept in the totem concepts and the folklore works, historical monuments, as well as literary works of the Kazak.

Түйін сөздер: түркі тілдес халықтар; қазақ халқы; тотемдік ұғымдар; фольклор; әдебиет; Көк бөрі образы; қасқыр образының сомдалу эволюциясы.

Keywords: turkic people; the Kazakh; totem-mythical concepts; folklore; literature; the image of the wolf; evolution of the wolf image.

Тотем - белгілі бір ру-тайпаның немесе этникалық топтың шыккан тегі, арғы атасы деп қарастырылатын өсімдік, жан-жануар, зат немесе табиғат құбылысы. Тотемнің пайда болуына адамның хайуанға айналу мүмкіншілігі бар деген немесе осы тектес түрлі халықар арасындағы аңыздар негіз болса керек. Тотемнің әлеуметтік атқаратын қызметі - белгілі бір адамдар қауымдастығының басын біріктіру, рухын қайрап, жігерін жану, туысқандық сезімін оятып, ортақ мақсат пен мүддені қалыптастыру, рухани құндылықты дамыту болып табылады.

«Тотем» сөзінің мағынасына үңілетін болсақ, «оның тегі», «туыс», «туысқан» деген мағынаны білдіретін бұл сөздің тарихы сонау солтүстік Америкадағы оджбике деген тайпаның «Ot-otem» сөзінен бастау алатындығын байқаймыз. Ал «тотем» ұғымын Еуропаға алғаш әкелген англиялық саудагер, әрі аудармашы Джон Лонг екен. 1791 жылы Дж.Лонгтың «Үндістерге саяхат естелігі» деген еңбегінде (еңбек 1791 жылы Лондонда басылған) алғаш рет тотем сөзін қолданып, үндістердің тотемдік наным-сенімі, тотемдік ғұрып-әдеттерімен таныстырған. Осыдан бастап «тотем» сөзі тотемдік сананы білдіретін ғылымдағы ортақ терминге айнала бастады» [1].

Семенов Ю. Өзінің «Тотемизм, первобытная мифология и первобытная религия»  атты еңбегінде былай дейді: «Тотемизм туралы рухани мәдениет пен қоғамдық ұйымның феномені ретінде 16 ғасырдың өзінде жазылған болатын. Испаниялық Гарсиласо де ла Вега: “Перу тұрғындарының арасында текті отбасылар өздерін жануарлардың аттарымен атап және өздерін солардан пайда болғанбыз деп есептейді.” Австралияның аборигендері арасында тотемизм туралы алғаш рет 1841 жылы Дж.Грей хабарлады. Грей:  “ Әр отбасы кез-келген жануарды немесе өсімдікті өзінің символы деп санайды; Аборигендер бұл жануарларды және бұл өсімдіктерді кобонг сөзі деп атайды. Отбасы мен оның кобонгі арасында мистикалық байланыс бар ... Тұрғындар мұндай жануарларды олардың жақын достары деп санайды және оларды өлтіру үлкен қылмыс.” Содан кейін Грей өзі ашқан құбылысты Солтүстік Американың үндістерінің тотемизмімен салыстырады. “«Отбасылар» дегеніміз - кобонг атауын иеленетін және өздерін онымен шығу тегі мен туыстық байланыстары жағынан байланыстыратын белгілі бір әлеуметтік қауымдастықтарды білдіреді. Кейінірек сол құбылыс, әртүрлі атаулармен, Австралияның басқа бөліктерінде де табылды. Тотемизм барлық континенттердегі дәстүрлі қоғамдарға тән екендігі біртіндеп айқындала түсті”- деп жазды. Тотемизм барлық жерде дерлік әр түрлі формада табылғандықтан, бұл құбылыстың мәнін тұжырымдау, оның пайда болуының тарихи жағдайларын түсіну әрекеттері басталды» [2, 22].

Жалпы тотем болып саналған жануарларға келетін болсақ, оларға жасалған қарым-қатынастың өзі ерекше болған екен. Оларды өлтіруге, жеуге тыйым салынған. Тотем болып табылатын жануардың терісін киіп жүрген. Тіпті халық өз ұранына қосып, «тәңірінің» суретін байрақтарында бейнелеген. Бұл жайлы Зигмунд Фрейдтің «Тотем и табу» еңбегінде айтылады: «Многие племена пользуются изображением животных как гербом и украшают им свое оружие; мужчины рисуют изображение тотема на своем теле или татуируют его изображение на коже» [3, 122].

Түркі тектес халықтардың арасына кең тараған таным бойынша ә дегеннен ауызға ілінетін тотем – қасқыр екендігі бәрімізге мәлім. Қазақ халқының қасқырды тікелей өз атымен атамай «ит-құс», «Сырттан»,«арлан», «ұлыма», «бөрі»деп атауы немесе ата-бабаларымыздың  бауыр еті – балаларына Бөрібай, Бөріқұл, Бөлтірік, Қасқыр, Қасқырбай, Бөрі тәрізді осы «киелі жануардың» есімін беруі осының дәлелі.

Түркі тайпалары мекен еткен осынау ұланғайыр далада қасқырдан басқа да жан-жануарлардың мол болуына қарамастан өздерінің шығу тегін, арғы атасын осы аңнан таратуының себебі неде? Бұған себеп, әрине, бағзы заманнан бері келе жатқан түрлі аңыз-әңгімелер мен мифтер негізінде қалыптасқан наным-сенімдер.

Ертеден келе жатқан аңыз-әңгімелер, мифтердің едәуір негізгі бөлігін қытайжылнамаларынан кездестіретініміз анық.Қытай жылнамашылары Бей-ши және Суй-шилерге негізделген Н. Бичурин түріктердің арғы тегі батыс теңізінің жағалауында өмір сүрген ғұн тайпасының Ашин атты ақсүйек руынан шыққанын айтады. Бірде көрші рудың адамдары бұларды бірін қалдырмай қырып кеткен. Тек жалғыз ғана он жасар ұлдың қол-аяғын бірдей кесіп, жалбызы қалың өскен көлдің жағасына тастап кетеді. Ол бала қасқырдың емшегін еміп ержетеді. Баланың әкесін өлтірген хан оның тірі қалғанын естіген соң «ол баланы қолға түсіріп өлтіріңдер» деп әскер жібереді. Қытай жылнамасының көрсетуі бойынша, баланы өлтіруге шыққан сарбаздар бала ақ қасқырды еміп отырғанын көреді. Ол аралықты қытайлар қазіргі Тұрфан қаласынан солтүстік-батысқа қарай деп белгілейді. Ол тау қазіргі Алтай таулары болуы керек. Тау ішінде бір үлкен аңғар бар еді. Ол аңғар теп-тегіс аймақ болатын. Шөбі қалың, шүйгін. Батысы мен шығысы, солтүстігі мен оңтүстігі жүздеген шақырымға созылатын. Биік таулардың ортасында қоршауда жатқан аймаққа қасқыр келіп мекендеген. Осы жерде ол он ұл туды. Он ұл өсіп-өнді. Одан он рулы ел тарады. Сол он ұлдың бірі Алшын (Алаш, Ашина) аса дарынды, аса беделді адам еді. Қарауындағылар оны өзіне билеуші етіп сайлады. Таққа отырған соң Алшын өзінің ақ ордасының маңдайына қасқырдың басын ілді. Сол қасқырдың басы кейін келе осы Ту-Гю, яғни Дулат деген елдің ұраны болды [4, 316].

Сәбетқазы Ақатайдың «Күн менкөлеңке» еңбегіндегі біздің эрамызға дейінгі ІІІ ғасырда өмір сүрген қытай жылнамаларынан келтірген ендігі бір аңызында: Ғұншаньюйінің әйелі босанып, дүниеде теңдесі жоқ екі сұлу қызы туыпты. Бекзадалар бұл қыздарды құдай екен деп ойлап қалыпты. Мұндай сұлуларға ешқандай адам баласын лайық көрмеген ғұн көсемі, олар өздерін аспан көкке арнасын деп қыздарына көк аспанмен таласқан зәулім қамал-мұнара салғызады. Төрт жылдан кейін бір қасқыр келіп қамалдың түбін қазып ішке кіріп, сонда тұра бастайды. Көсемнің кіші қызы мұны көріп, оған төменге түсіп барғысы келеді. «Көк аспанмен байланыссын деп атамыз бізді осынау мұнараға әкелді. Ал бізге бөрі келіп тұр. Мүмкін тағдырдың сыйлаған бақыты осы болар?» Сөйтіп қыз төменге түсіп, қасқырға келеді. Оған күйеуге шығып, қасқырға ұл тауып береді. Олардың өсіп-өнген ұрпақтары түгелдей патшалықты құрайды. «Неліктен екенін қайдам, әйтеуір, мұндағы адамдар дауысын ұзақ созып, қасқырдың ұлығаны сияқты әуенге салғанды жақсы көреді» [5, 73-74].

Қасқыр кез келген елдіңфольклорлық туындыларында ең көп ұшырасатын кейіпкер. Шығармалардың басым көпшілігіндеқасқыр – Тәңірі мен пенделердің арасынбайланыстырушы күш немесе киелі жануар ретінде сипатталса, кей кездері оның ақымақтықтық, қорқаулықтың, ашкөздіктің символы түрінде өріліп, тыңдаушысыныңтанымында жағымсыз ұғым тудыратын тұстары да аз емес.Моңғол халқында қасқырдың жыртқыштығы туралы жеке сюжет кездеседі. Ол былай : «Ертеде Тәңірі адамдар мен аңдарға тамақ үлестіріп жатқанда қасқырды ұмытып кетіпті. Содан «Саған арналған азық жоқ, жүз қойдан біреуін жұлып же», - депті. Қасқыр шыға бере, жаңылған боп: «Жүзін жұлып, бірін қалдыр деді ме!?» - деп зыта береді. Содан ол қойға шапқанда жемесе де, тұтас отарды тамақтап, жарақаттап тастайтын болған »  [6, 35].

Көшпелі түркілер өмірінде Қасқыр – символикалық мәні зор, халық тынысын кең танытатын, фольклорлық туындылардың барлық жанрларында мейлінше жиі өрнектелген бейнелердің бірі болып табылады. Қазақ ертегілерінде қасқырдың бейнесі жан-жақты ашылады. Ондай ертегілерге «Қасқыр мен жігіт», «Сырттандар», «Сырттанның ажалы», «Ақ қасқыр», «Күйеу қасқыр», «Қасқырдың қамқорлығы»т.б. жатқызамыз. Бізге мәлімі қазақ ертегісінің ішінде қасқыр екі түрлі әңгімеленеді. Бір түрінде қасқыр адамзат баласына киелі дос болып бейнелененсе, екінші түрінде қасқыр өзінің тағылық қаскөй мінезімен суреттеледі.

«Ақ қасқыр» ертегісінде жас жігіт жат үңгірдің ішінде ақ қасқырға, қаншық қасқырға үйленеді. Қасқыр күйеуіне қырық күнге дейін шыда, не көрсең де, көнбіс бол дейді. Қырық күнге дейін ол қасқыр кейпінде болады да, артынан әсем сұлу адамзат қалпына түседі. Елден асқан ақылды, асыл жар болып шығады. Сынына шыдаған ерін бақ-дәулетке жеткізеді.

«Күйеу қасқыр» деген ертегіде жас, сұлу қызды қасқыр күйеу болып алады. Басында, қызды айттыра келгенде, қара жорға ат мініп, қара құлын жарғақ киіп, қара түлкі тымағы бар, әлемде жоқ сұлу, сымбатты жалғыз жігіт болып, айттырып алып кетеді. Оңаша шыққан соң, аунап түсіп, көкжал қасқыр болып шығады. Бұл ертегі әйелдің халін қайғылы күйде суреттеумен қатар қасқырды адамға қатал, ерекше күш иесі қылып сипаттайды. Киелі, сиқырлы жау етіп ұлғайтып көрсетеді. Яғни, бұл ертегіде адам затын құбылып алдайтын қас күш болып суреттеледі.

Міне осындай мифтерден, аңыздардан, ертегілерден жан-жақты образы ашылып, дами түскен әрі күшті, әрі азулы, әрі ақылды, әрі еркін қасқыр бейнесі енді батырлар жырларында да көрініс тапты. Сондықтан да батырды бөріге теңеу үрдісі ықылым заманнан бері қайталанып келеді. VIII ғасыр туындысы Күлтегін жырынан мысал келтірейік:

         Teӈri küč bertčk üčün qaӈïm qaɣan süsi böri teg ermis, jaɣïsï qoj teg ermis.

Тәңірі күш бергені үшін кем қаған әскері бөрідей бопты, жаулары қойдай бопты [7,24].

Түркі халықтарына ортақ көне ескерткіштердің бірі болып табылатын әйгілі «Оғыз-нама» дастанында Оғыз қағанды жеңіске бастайтын көк бурыл көкжал бөрі бейнесі бейнеленген. Оғыз қаған өзіне бағынбаған елдерге қарсы жорыққа аттанар алдында қарамағындағы бектері мен ел-жұртына:

«….men senlerge boldum qaɣan, alaliӈ jataqï qalqan, tamɣa bizge bolsun bujan, kök böri bolsuӈɣil uran. »[8, 81].

Қазақ тіліндегі аудармасы:

 «Мен сендерге болдым қаған, алыңдар жақ пен қалқан, Таңба бізге болсын береке.Көк бөрі болсын ұран», - деп жарлық таратады. Оғыз қаған Үрім қағанға қарсы соғысқа аттанған кезде оның әскерін көк бөрі бастап жүреді. Оғыздың әскері тынығып жатқан бір сәттебатырдың шатырына көктен нұр-сәуле түседі. Сол сәуле иісінен бір көкжал қасқыр шыға келеді. Көкжал бөріге табанда тіл бітіп, Оғыз қағанға айтады:

                                   Čaӈ erte boldukta

                                  Oɣuz qaɣannuӈ qurïqaniɣa

                                  Kün deg bir jaruq kirdi.

                                 Ol jaruqtun kök tülüklüg,

                                 Kök jalluɣ bedük bir erkek beri čikti.

                                Ošul böri Oɣuz qaɣanɣa

                                Söz berib turur erdi.

                               Taqï dedi kim

   Ai ai Oɣuz

  Urum üstige sen atlar bolasan,

  Ai ai Oɣuz

                             tapuɣïӈlarɣa men jürüp bolmaman.

Қазақша жолма-жол аудармасы:

Таңертең болғанда

Оғыз қағанның шатырына

күн сияқты бір жарық түсті.

Ол жарықтан көк бурыл,

көкжал әйдек бір арлан бөрі шықты

Осы бөрі Оғыз қағанға

былай деп, тіл қатты:

«Ай, ай Оғыз!

Ұрымға аттанып барарсың!

Ай, ай Оғыз!

                            Қызметіңде мен жүрер болармын!»[9, 81]– дейді.

Ежелгі түркі аңыз-әфсаналарында бақытты болатын адамның төбесінен нұр-шұғыла жауатыны туралы көп айтылады. Бұл дәстүр түркі халықтарының ерлік дастандарынан да орын алған. Мәселен, қырғыздың «Манас» эпосында болашақ батыр Манас та жолына нұр төгілген, ал өзін көкжал бөрі қоршап, қорғап жүрген қаһарман болып келеді:

Манастың қырқ чоросу

Көсөө куйрук көк бөру

Көкжал эрдин жөөкөрү

Көкөр болсоң көк жалаң [10, 27-28].

Манастың есіміне жиі қосылып айтылатын теңеулердің бірі —«көкжал бөрі». «Манас» эпосыныц басынан аяғына дейін басты қаһарманды ұдайы «көкжал Манас» деп атайды. Бұған «Манас» эпосынан бірнеше мысал келтірейік:

Туылғандан шер болгон

Атағы чығып далайға

Қабылан көкжал эр болгон.

Немесе:

Манастын қырқ чоросу

Косөө куйрук көк бөру

Көкжал эрдин жөөкөрү...

Көкөр болсоң көк жалаң

                              Көкжолборстой чамыңып[11, 88].

Көк бөріні киелі санап, оны тотем тұту белгілері қай заманда болмасын қазақ халқының өмірімен тығыз байланысып, мәнін жоймай сақталып келген. Ал, мұның бір көрінісін қазақтың батырлар жырынан аңғаруға болады. Мәселен, «Ер Тарғын» жырында батырдың ерлігін төмендегідей етіп сипаттайды:

Мінді батыр еріне,

Іздеген жауға көріне,

Келген қалмақ жолықты

Тарғын сынды бөріге.

Ай бетінен кіреді

Күн бетінен шығады.

Қойға кірді бір бөрі

Бөріктіре қырады.

                             Талай қалмақ құлады[12, 116].

Мұндай батырды көкжал бөріге теңеу әйгілі Махамбеттің батырлық жырларында да айқын көрініс тапқан:

Мен, мен едім, мен едім,

Мен Нарында жүргенде

Еңіреп жүрген ер едім.

Исатайдың барында

Екі тарлан бөрі едім, -

Біз ер едік, ер едік,

Ен нарында жүргенде

Талма талтүс шағында

Тай жеген тарлан бөрі едік[13, 4], - деп жырланады.

Сонымен қатар қазақтар ұрысқа шыққанда бөрі бедерленген байрақ көтеретін және содан рухтанатын болған. ХІХ ғасырда өмір сүрген Сүйінбай ақын бөрілі байрақ туралы:

Бөрлі байрақ астында –

Бөгеліп көрген жан емен!

Бөрідей жортып кеткенде,

Бөлініп қалған жан емен!

Бөрлі найза ұстаса,

Түйремей кетке жан емен!

Бөрілі байрақ құласа,

Күремей кекен жан емен!

Бөрі басы – ұраным,

Бөрілі менің байрағым.

Бөрілі байрақ көтерсе,

Қозып кетер, қайдағым, – [14, 24] деп жазған.

Халық арасында жоңғарларға қарсы жорықта даңқы шыққан Жәнібек ханның бөрі басы тігілген туы жау келердің алдында дүрілдеп, немесе ерекше дыбыс шығарып, алда болар айқасты білдіріп, белгі беретін болған деген әңгіме бар.

Қорытындылай келе Көкбөрігеқатыстыжоғарыда келтірілген мысалдардан басқа да түрлі аңыз-хикаялар, ертегілер, айтылады.Сонымен қатар қасқыр бейнесі бүгінгі таңда М. Әуезовтің «Көксерек», М. Мағауиннің «Қасқыр-Бөрісі» мен «Түйеші Қамбар», Ғ. Құлахметтің «Үйірі жоқ көкжал», Д. Рамазанның «Көкжал», А. Алтайдың «Туажат» және тағы да басқа әдеби шығармаларда да көрініс тапты.

Әйтсе де бәрінің негізгі айтар ойы — ежелгі түркілердің ататегі бөрі деген ұғымнан жалғасын тапқан, адам мен осы бір киелі аңның арасындағы тылсым байланысты сипаттау болып табылмақ.

Әдебиеттер тізімі:

1. Тотемизм // http://ru.wikipedia.org/wiki
2. Семенов Ю. Тотемизм, первобытная мифология и первобытная религия // Скепсис. 2002. № С. 65.
3. Фрейд З. Тотем и табу.- СПб –М.: Олимп; ООО «Издательство АСТ-ЛТД», 1998. - 448 с.
4. Бичурин Н.Я. (Иакинф). Орта Азияны мекендеген халықтардың көне заманғы тарихы. Орыс тілінен аударған Әкім Тарази. – Астана: Фолиант,2011. 
5. Ақатай С.Н. Күн мен көлеңке: ғылыми-танымдықаңсар. Тарихиматериалдар. – Алматы, 2011.424 б.
6. Түрік- моңғол мифологиясы // Ақеділ Тойшанұлы. Өскемен қаласы, 2016 жыл.
7. АСЫЛ МҰРА түркі антологиясы, ҚР Білім және ғылым министрлігі Түркі академиясы, Астана – 2012. КҮЛТЕГІН ескерткішінің мәтіні
8. АСЫЛ МҰРА түркі антологиясы, ҚР Білім және ғылым министрлігі Түркі академиясы, Астана – 2012.  «ОҒЫЗ-НАМА»ескерткішінің мәтіні.
9. Оғыз-наме. Мұхаббат-наме. Алматы, «Ғылым», 1986. 36-б.
10. Қыдырбаева Р.З. Генезис эпоса «Манас». Фрунзе: Илим. 1980. 278 стр.
11. Егеубаев А. Көне түркі қаһармандық дастандары мен қазақтың батырлық жырлары арасындағы байланыс белгілері. Көне түркі әдебиеті туралы зерттеулер.Классикалық зерттеулер, 17-том. Алматы 2013.
12. Батырлар жыры. ІІІ том. Алматы, «Жазушы», 1987. 136-б.
13. Махамбет шығармаларындағы көк бөрі бейнесі, Кульбаева М.М., А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті.
14. СүйінбайАронұлы. Алматы, 1990
15. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. Алматы, «Жазушы», 1985. 7-8-бб.