ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНУДАҒЫ ТІЛ МЕН МӘДЕНИЕТТІҢ БАЙЛАНЫСЫ

Аңдатпа

"Тіл және мәдениет" проблемасына қатысты ғылыми қызығушылық шамамен ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында пайда бола бастады. Тіл және мәдениет проблемасы, лингвомәдениеттану және антропологиялық лингвистиканың бөлігі болды. Олар, кең зерттеу саласы бола отырып, біртіндеп ғылыми пәндер түрінде пайда болатын бірнеше бағытта жүзеге асырылды. Антропологиялық лингвистика мен лингвомәдениеттанудың ішкі саралануы олардың құзыретінде іргелі құбылыстардың – тіл, менталитет, мәдениет, адам, этнос және қоғамның болуымен байланысты. Күрделі құбылыстардың арақатынасын зерттеу өте кең және біркелкі игерілмеген зерттеу өрісін қалыптастырды. Қазіргі ғылым үшін барлық құбылыстарды бір уақытта есепке алу әлі де қиын мәселе. Тіл мен мәдениеттің байланысы мәселесін дамытуда ізашар ретінде қазіргі лингвистердің алдында бірнеше сұрақтар туындауда: лингвомәдениеттану дегеніміз не; лингвомәдениеттану ғылымдарының кешеніне қандай ғылыми пәндер кіре алады; олардың әрқайсысының мәртебесі және олардың иерархиясы қандай; лингвомәдени пәндердің әдісі және әдістемесін қандай болуы керек. Осымен байланысты мақаламызда, ғылыми пәндердің оның ішінде лингвомәдениеттанудағы тіл мен мәдениеттің байланысы туралы тұтас түсінік беру қарастырылады.

Түйін сөздер: этнолингвистика, лингвомәдениеттану, тіл, мәдениет.

Кіріспе

Тілдің қызметі мен эволюциясындағы лингвистикалық, этномәдени және этнопсихологиялық факторлардың өзара әрекеттесуін зерттейтін этнолингвистика лингвомәдени мәселелерді дамытуға өз септігін тигізді. Бұл жаңа пән, тіл мен этностың, тіл мен мәдениеттің, тіл мен халықтық менталитеттің, тіл мен мифологияның мәселелерін анықтайды. Этнолингвистика халықтық мәдениетті, халықтық психология мен халық шығармашылығын қалыптастырды мен тілдің рөліне қызығушылық танытты. Кең мағынада этнолингвистикаға диалектология, фольклор тілі, тарихи диалектологиямен байланысты тіл тарихының бөлігі, халықтың мәдени және этникалық тарихы, сонымен қатар тілді әлеуметтік құбылыс ретінде үйренудің барлық аспектілері кіреді. Этнолингвистика мәдениеттің, халықтық психологияның және мифологияның "мазмұн жоспары" лингвистикалық әдістерін қолдана отырып, оларды зерттейді [1]. С. М. Толстой түсінігінде этнолингвистика - тілді, адам білімі, менталитеті, тұрмыстық және салттық мінез-құлық, мифологиялық идеялар мен мифологиялық шығармашылық призмасы арқылы зерттейтін ғылым [5]. Ал, В. Н. Телияның пайымдауынша лингвомәдениеттанудың негізгі әдіснамалық көзқарастары этнолингвистиканың әдістері мен әдіснамасымен тығыз байланысты. Жалпы алғанда, этнолингвистика мен лингвомәдениеттанудың арасындағы айырмашылық – диахрондық немесе синхронды бағытта екені белгілі [4].

Н. И. Толстой этнолингвистиканың негізгі міндеттері этникалық қауымдастықтардың мәдениеттерін салыстыру үшін бай материал беретін олардың диахрондық қозғалысындағы мәдени, халықтық-психологиялық және мифологиялық идеялар мен "тәжірибелер" тіліне сәйкес қайта құрудан басталады деп санайды [12]. Лингвомәдениеттану болса синхронды бағдармен сипатталады, яғни "тіл мен мәдениеттің қазіргі мәдени-ұлттық өзіндік сана ауқымындағы өзара әрекеттесуін және оның маңыздылығын зерттеу және сипаттау". Бұл жердегі лингвомәдениеттанудың мақсаты: лингвомәдени қауымдастық субъектілерінің "күнделікті" мәдени-тілдік құзіреттілігін анықтауды қарастырады. Осы ғылыми пәннің үш міндеті тұжырымдалған:

1) мәдени таңбаланған сигналдарды көрсету тәсілдерін анықтау;

2) мәдени коннотация ұғымын нақтылау;

3) мәдени коннотация типологиясын әзірлеу [11]. Нәтижесінде "Тіл және мәдениет" проблематикасын дамытудың бүкіл саласы екі түрлі ғылыми пәннен анықталған зерттеу аумақтарына бөлінеді – этнолингвистикалық және лингвомәдени. Тіл және мәдениет мәселесін дамытатын ғылыми пәндер пәнін нақтылауға байланысты құрылымдауды қажет ететін кең зерттеу кеңістігін білдіретін"лингвомәдениеттану мәселелері бойынша көптеген жарияланымдар пайда болды. Сондай зерттеулердің бірі, В. Гумбольдттың идеялары. Оның тұжырымдары әлемде кеңінен таралды. В. Гумбольдттың айтуынша, тіл - "халық рухы" емес, ол халықтың «болмысы» болып табылады. Мәдениет ең алдымен тілде. Ол мәдениеттің шынайы шындығы, сонымен бірге адамды мәдениетке енгізе алады. Тіл - бұл мәдениеттің әлемге және өзіне деген тұрақты көзқарасы [10].

Лингвомәдениеттану мәдениеттанудан ерекшеленеді, өйткені тіл мен мәдениеттің ажырамас, диалектикалық байланысында, ал этнолингвистикадан тіл мен мәдениеттің этникалық шектеулері жоқ. Лингвомәдениеттану "Тіл және мәдениет" мәселесін әр түрлі тілдер мен мәдениеттер мысалында тілдік және мәдени факторлардың өзара әрекеттесу тетіктерін анықтау мақсатында нақты тіл мен нақты мәдениетпен шектелмей, принцип бойынша қарастырады. Тіл мен мәдениеттің байланысы туралы айтатын болсақ, лингвомәдениеттанушылар ең алдымен мәдениеттің тілге әсерін қарастырады және тілге мәдени мағыналардың жиынтығы ретінде көңіл бөлінеді, дегенмен "тіл мен мәдениет" мәселесін тұжырымдауда одақ өзара әсер етеді - " тілдің рухани мәдениетті құруға қатысуы және рухани мәдениеттің тілді қалыптасуына қатысуы". [2] Лингвомәдениеттану тіл, менталитет және мәдениеттің бір-бірімен органикалық түрде байланысты екенін, бір-бірін болжайтындығын мойындаудан туындайды, олардың ешқайсысы алынып тасталмайды және басым деп танылмайды. Құбылыстардың онтологиялық теңдігіне байланысты олардың кез-келгені талдаудың бастапқы нүктесі бола алады. Таңдау зерттеушінің кәсіби бағдарына байланысты: философ немесе психолог менталитетке, мәдениеттанушы – мәдениет фактілеріне, лингвист – тілге байланысты болады. Лингвомәдениеттанушы, әрине, тілден де келеді. Ол ауызша мәтін, нақты мазмұннан басқа, жасырын түрде жасалады, ол мәтін авторының (авторларының) этникалық (және жеке) менталитеті туралы ақпаратты қамтиды және мәдени мағыналарды, соның ішінде этникалық мағынаны да көрсетеді [3].

Негізгі бөлім

Лингвомәдениеттану мәдениеттанудан ерекшеленеді, өйткені тіл мен мәдениеттің ажырамас және диалектикалық байланысында, ал этнолингвистикадан тіл мен мәдениеттің этникалық шектеулері жоқ. Лингвомәдениеттану "Тіл және мәдениет" мәселесін әр түрлі тілдер мен мәдениеттер мысалында тілдік және мәдени факторлардың өзара әрекеттесу тетіктерін анықтау мақсатында нақты тіл мен нақты мәдениетпен шектелмей, принцип бойынша қарастырады [6]. Лингвомәдениеттану - бұл сөзде мәдени мағыналардың қалай жинақталатынын және сөздің мәдениеттің жұмысына қалай ықпал ететінін анықтайтын пәнаралық ғылым. Сонымен, тіл мен мәдениет, бұл арнайы ғылым емес, бірақ тізбесі этнолингвистика мен лингвомәдениеттанумен шектелмейтін лингвомәдени пәндер кешені жасаған бағыт, сала, өріс. Лингвомәдени пәндер иерархиялық қатынастарда, олардың негізгі тақырыбының жалпылау дәрежесінде ерекшеленетіні анық [7].

Лингвомәдениеттанудың мақсаты – этнолингвистика және оған кіретін пәндер жинақтаған барлық ақпаратты жалпылау, тіл мен мәдениеттің өзара әрекеттесу тетіктерін анықтау. Лингвомәдениеттануда бүгінгі күнге дейін бірнеше бағыт қалыптасқанын атап өту қажет:

• Жеке әлеуметтік топтың, этностың лингвомәдениеті мәдени тұрғыдан белгілі бір кезеңде, яғни белгілі бір лингвомәдени жағдайды зерттеу.
• Диахрондық лингвомәдениеттану, яғни белгілі бір уақыт кезеңіндегі этностың лингвистикалық-мәдени жағдайындағы өзгерістерді зерттеу.
• Әр түрлі, бірақ өзара байланысты этникалық топтардың лингвомәдени көріністерін зерттейтін салыстырмалы лингвомәдениеттану [9].

Қазіргі уақытта лингвомәдениеттану лингвистикалық зерттеулердің жетекші бағыттарының бірі болып табылады, оның тез қалыптасуы мен дамуы байқалады. В. И. Карасик бұл құбылысты бірнеше себептермен түсіндіреді:

Біріншіден, бұл әлемдік проблемалардың тез жаһандануы, әртүрлі мәселелерді шешуде әртүрлі халықтардың мінез-құлқы мен қарым-қатынасының әмбебап және ерекше сипаттамаларын ескеру қажеттілігі, мәдениаралық түсінбеушіліктің ықтималдығы жоғары жағдайларды алдын-ала білу қажеттілігі, коммуникативті іс-әрекеттің негізін құрайтын мәдени құндылықтарды анықтау мен дәл белгілеудің маңыздылығы.

Екіншіден, бұл гуманитарлық ғылымдарды дамытудың объективті интегративті үрдісі, лингвистердің білімнің сабақтас салаларының өкілдері (психология, әлеуметтану, этнография, мәдениеттану, саясаттану және т.б.) алған нәтижелерді игеру қажеттілігі.

Үшіншіден, бұл лингвистикалық білімнің қолданбалы жағы, тілді ұжымдық тәжірибені шоғырланғану түсіну құралы ретінде анықтау, ол сөздердің, фразеологиялық бірліктердің, белгілі мәтіндердің және т.б. мағыналарының барлық байлығында кодталған, ал бұл тәжірибе зерттелетін шет тілінің мәнін құрайды [10].

В. Маслова ғылымның мәнін былай анықтайды: лингвомәдениеттану – лингвистика мен мәдениеттанудың қиылысында пайда болған және тілде көрсетілген және бекітілген халық мәдениетінің көріністерін зерттейтін ғылым. В. Телия лингвомәдениеттану - тіл мен мәдениеттің синхронды өзара әрекеттесуінде корреспонденциясын зерттеуге және сипаттауға арналған ғылым деп санайды. Ш. Воробьев лингвомәдениеттану тілдік бірліктердің ұлттық-мәдени семантикасын олардың мазмұны мен реңктерін толық түсіну үшін, осы тілдің және осы мәдениеттің спикерлерінің қабылдауына мүмкіндігінше жақын дәрежеде зерттейтініне сүйенеді. Оның анықтамасы бойынша лингвомәдениеттану - тіл білімінің ұлттық мәдениетті тілде бейнелеу проблемасын зерттейтін аспектісі [13].

Бұл анықтамалардың әртүрлі реңктері болғанына қарамастан, олардың мәні келесідей: лингвомәдениеттану мәдениет ғылымымен де, тіл ғылымымен де байланысты. Бұл халықтың ұлттық-мәдени ерекшелігі және оның тілде көрінісі туралы белгілі бір білім жиынтығы.

Лингвомәдениеттану - "ұлттық тілге енген және тілдік процестерде көрінетін материалдық және рухани мәдениетті зерттейтін гуманитарлық пән"[8]. Бұл тілдің негізгі функцияларының бірі қалай жүзеге асырылатындығын анықтауға және түсіндіруге мүмкіндік береді – мәдениетті құру, дамыту, сақтау және тарату құралы болу. Оның мақсаты-тілдің өз бірліктерінде көрініс табатын, мәдениетті сақтайтын және тарататын тәсілдерін зерттеу. Сөздің кең мағынасында тіл мен мәдениеттің сабақтастығы мен бір тұтастығын түсіну нео-гумбольдтизмге негізделді және оның саласы ретінде - ойлаудың тілге айтарлықтай тәуелділігін алға тартқан әйгілі Сепир-Уорф мектебі. Кеш нео-гумбольдтиандық Л. Вайсгербер тіл ойлау мен шындық арасындағы "аралық әлем" деп мәлімдеді [2].

В. Телияның пікірінше, лингвомәдениеттанудың міндеттеріне тіл мен мәдениеттің, тіл мен этностың, тіл мен халықтық менталитеттің өзара байланысын зерттеу және сипаттау кіреді. В. Н. Маслова лингвомәдениеттанудың міндетін фразеологизмнің немесе басқа тілдік бірліктің прототиптік жағдайын, оның символдық оқылуын лингвист ана тіліне белгілі немесе ұсынылуы мүмкін мәдени кодтармен байланыстыру негізінде тілдік бірліктің (яғни мәдени білімнің) мәдени маңыздылығын түсіну деп санайды [11]. В. Шаклеиннің пікірінше, лингвомәдениеттанудың міндеті - бір-бірін анықтайтын тіл мен мәдениеттің құбылыстарын қарастыру, бұл, ең алдымен, лингвомәдениеттану проблематикасының көп өлшемділігін, лингвистикалық мәселелерді шешудің әртүрлі жүйелік тәсілдерінің мүмкіндігін болжайды [9].

Лингвомәдениеттанудың негізгі объектісі-оның жұмыс істеу процесінде мәдениет пен тілдің өзара байланысы мен өзара әрекеттесуі және осы өзара әрекеттесуді біртұтас жүйелік тұтастықта түсіндіруді зерттеу. Лингвомәдениеттану пәні-тілдік қарым-қатынас жүйесінде жаңғыртылатын және оның мәдени құндылықтарына негізделген қоғам болмысының ұлттық формалары, яғни "әлемнің тілдік бейнесін"құрайтын барлық нәрсе.

Лингвомәдениеттану жаңа ойлау, қоғамның қазіргі өмірі ұсынған мәдени құндылықтардың жаңа жүйесіне, фактілер мен құбылыстарды толық, объективті түсіндіруге және елдің мәдени өмірінің әртүрлі салалары туралы ақпаратқа бағытталған.

Халық мәдениетін объективті, толық және тұтас түсіндіру лингвомәдениеттанудан халық мәдениетін оның тілінде, олардың диалектикалық өзара әрекеттесуі мен дамуында жүйелі түрде көрсетуді, сонымен қатар қазіргі мәдени ойлаудың қалыптасуына ықпал ететін тұжырымдамалық қатарды дамытуды талап етеді.

Қорытынды

Лингвомәдениеттану - бұл лингвистика мен мәдениеттанудың түйіскен жерінде пайда болған және тілде көрініс тапқан халық мәдениетінің көріністерін зерттейтін ғылым. Сонымен, лингвомәдениеттану ғылымының ерекше саласы ретінде ХХ ғасырдың 90-шы жылдарында пайда болғаны белгілі. Лингвомәдениеттану – тіл мен мәдениеттә байланыстыратын саланың түрі. Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, лингвомәдениеттану мәселелерінің жалпыланған нұсқасы мыналар екенін атап өткен жөн: олардың өзара әрекеттесуіндегі тіл мен мәдениетті зерттеу және сипаттау. Лингвомәдениеттану - бұл тіл мен мәдениеттің философиясы. Лингвомәдениеттанудың объектісі-күрделі терминнің тамырларында көрініс табатын тіл мен мәдениет. Осыған байланысты лингвомәдениеттану тіл білімі мен мәдениет туралы ғылымның (ғылымдардың) жанында орын алады, олардан өз пәні бойынша ерекшеленеді. Пән тіл мен мәдениет байланысының трансформациялық жағына байланысты іргелі мәселелер болып табылады: Мәдениет динамикасына байланысты тіл мен оның бірліктерінің өзгеруі, сондай-ақ мәдени мағыналардың тілдік іске асырылуымен алдын ала анықталған мәдениеттің құрылымындағы және қызметіндегі өзгерістер.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Фрумкина Р. М. Эпистемологияны іздеудегі Лингвистика / / ХХ ғасырдың аяғындағы лингвистика: нәтижелері мен перспективалары: халықаралық конференцияның тезистері. -- М., 1995. - Т.II. -Б.104.
2. Вежбицкая А. Мәдениеттерді кілт сөздер арқылы түсіну / Пер.ағылшын тілімен. М., 2001.
3. Мамонов А. С. Тіл және мәдениет: зерттеудің салыстырмалы аспектісі. М., 2000.
4. Петров М. К. Тіл, белгі, мәдениет. М., 1992.
5. Толстой Н. И. Тіл және мәдениет / / Толстой Н. И. Тіл және халық мәдениеті. Славян мифологиясы мен этнолингвистика туралы очерктер. 2-ші басылым., испр. М., 1995. 15-26 Б.
6. Воркачев С.Г. Лингвомәдениеттану, тілдік тұлға, тұжырымдама: тіл біліміндегі антропологиялық парадигманың қалыптасуы // филологиялық ғылымдар. 2001. № 1. С. 64-72.
7. В. В. Воробьев лингвомәдениеттану (теория және әдістер). М., 1997.
8. Сөздік айнадағы С. А. Кошарная: лингвомәдениеттануға кіріспе. Белгород, 1999.
9. Этнопсихолингвистика және лингвомәдениеттану: дәріс курсы. М., 2002.
10. Гумбольдт В фон. Избранные труды по языкознания. Пер. с нем. — М: ОАО НГ «Прогресс, 2000- 400 с. «
11. Маслова В. А. Лингвокультурология. М., 2001.
12. Толстой Н. И. Гуманитарлық пәндер шеңберіндегі Этнолингвистика / / Толстой Н. И. Тіл және халық мәдениеті: Славян мифологиясы мен этнолингвистикаға арналған очерктер. М., 1995. С. 27-40.
13. Брагина А. Сіздің менталитетіңіз және біздің менталитетіміз / / ММУ хабаршысы. Сер. 19. Лингвистика және мәдениетаралық коммуникация. 1999. № 4. Б.33-37.