БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП ЖҮРГІЗУДЕГІ ШЫҒЫНДАРДЫ ТАНУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ

RECOGNITION AND ANALYSIS OF COSTS IN ACCOUNTING

Makpal Abilgazy

master’s student, School of Economics and Management, Narxoz University,

Republic of Kazakhstan, Almaty

Gulmira Appakova

scientific supervisor, PhD, candidate of Sciences in Economics, associate professor, Narxoz University,

Republic of Kazakhstan, Almaty

АҢДАТПА

Экономикалық және есептік категория ретінде шығындардың тұжырымдамалық негізі зерттеледі. "Шығындар" санатын анықтауға қолданыстағы тәсілдерге талдау жүргізілді, соның негізінде шығындардың авторлық түсіндірмесі тұжырымдалды. Шаруашылық жүргізуші субъектінің барлық шығындарын бухгалтерлік есептің кіші жүйелері бөлінісінде белгілі бір белгілер бойынша топтастыруға әрекет жасалды.

ABSTRACT

The conceptual basis of costs as an economic and accounting category is investigated. The analysis of existing approaches to the definition of the category "costs" is carried out, on the basis of which the author's interpretation of costs is formulated. An attempt has been made to group all expenses of an economic entity according to certain characteristics in the context of accounting subsystems.

Тірек сөздер: шығындар, анализ, талдау, бухгалтерлік есеп жүйесі, қаржылық есеп.

Keywords: costs, analysis, accounting system, financial accounting.

КІРІСПЕ

Соңғы уақытта кәсіпорындардың нарықтық жағдайындағы өзгерістер компаниялардың басқару жүйелеріндегі өзгерістерге әкеледі. Әлемдік бәсекелестіктің күшеюі және жаһандану факторлары, өндіріс процесінің күрделенуі кәсіпорындарды өз қызметінің шығындары мен нәтижелерін есепке алуды құрудың жаңа тәсілдерін қабылдауға итермелейді. Осылайша, бүгінде шаруашылық жүргізуші субъектінің шығындары кәсіпорынның есеп жүйесіндегі орталық объект болып табылады. Алайда, көптеген экономистер, бухгалтерлер, қаржыгерлер, менеджерлер жедел, тактикалық және стратегиялық басқару міндеттерін шешу процесінде шығындар ұғымымен жұмыс жасай отырып, оған әртүрлі семантикалық жүктеме береді. Бірақ сонымен бірге, қазіргі экономикалық жағдайда қаржылық нәтижені (пайда немесе залал) сенімді қалыптастыру үшін бұл ұғымды дұрыс түсіндіру маңызды. Бухгалтерлік есепте бар белгіленген анықтамаларға сүйене отырып, шығындар экономикалық қызметте тұтынылған ресурстар болып табылады, олар шығындар ретінде әлі танылмаған және аяқталмаған өндіріс, дайын өнім, жөнелтілген тауарлар және т. б.

Үлкен экономикалық энциклопедияда: «Шығындар — қолма-қол немесе қолма-қол ақшасыз нысандағы өндірістік төлемдер, олар өнім өндірумен, оларды орындаумен және қызмет көрсетумен байланысты»деп анықталған[1].

Келесі шетелдік ғалымдар бухгалтерлік санат ретінде өз жұмыстарында шығындар туралы былай жазды: Э. А. Аткинсон, Р. Д. Бункер, және т.б. бұл авторлар шығындардың қарапайым анықтамаларын береді. Мәселен, мысалы, Ч. Т. Хорнгреннің анықтамасы бойынша, Дж. Фостердің «...шығындар-тауарлар мен қызметтерді тұтынудың құндық бағасы» немесе «...әдетте шығындар тауарлар мен қызметтер үшін төленетін тұтынылған ресурстарды немесе ақшаны білдіреді»[2].

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Шығындар бухгалтерлік қаржылық есептіліктің маңызды элементтерінің бірі болып табылады. Шығыстарға материалдық шығындар, өнімді/жұмыстарды/қызметтерді өндіруге арналған шығындар, жұмысшылар мен басқарушы персоналдың еңбегіне ақы төлеу, амортизациялық аударымдар, басқа шығындар, сондай-ақ шығындар (табиғи апаттардан болған шығындар, негізгі құралдарды сату, валюта бағамдарының өзгеруі және т. б.) кіреді.

К. Друридің пікірінше, «шығындар – бұл қандай да бір тауарды немесе қандай да бір қызметті сатып алу сияқты нақты мақсатқа жұмсалған барлық ресурстардың ақшалай өлшемдерін көрсететін өте жиі қолданылатын сөз» [3].

Дж. Рис «шығындар — бұл шығындардың пайда болуымен байланысты активтердің азаюы немесе міндеттемелердің ұлғаюы» деп санайды [4]. Экономистер Э. А. Аткинсон, Р.С. Каплан «шығындар» және «өзіндік құн» ұғымдарының арасында теңдік белгісін қояды. Олар «шығындар (cost) — бұл ақшалай түрде ұсынылған ағымдағы немесе болашақ пайда алу үшін жұмсалған ресурстардың (тауарлар мен қызметтердің) мөлшері» деп санайды.

Шығындардың мәнін түсіндірудегі анықтамаларды талдау нәтижесінде  үш тәсіл топтастырылды. Бірінші тәсілге сәйкес шығындар негізінен ақша өлшемінде көрсетілген өнімді, тауарларды өндіруге бағытталған материалдық, еңбек және қаржылық ресурстардың жиынтығы болып табылады. Біздің ойымызша, бұл ресурстар компанияның ағымдағы қызметін (өнім, тауарлар, жұмыстар, қызметтер өндірісі) жүзеге асыруға ғана емес, сонымен қатар компанияның инвестициялық және қаржылық қызметіне де бағытталуы мүмкін.

Екінші тәсіл шығындарды ресурстарды сатып алуға бағытталған қаражат ретінде қарастырады, олар кейіннен баланста активтер түрінде капиталдандырылады немесе кірістер мен шығыстар туралы есепте бір уақытта шығыстар ретінде танылады. Бұл анықтама бухгалтерлік есеппен өте тығыз байланысты және онда шығындардың маңызды ерекшеліктері анағұрлым айқын көрсетілген: оларды нақты есеп объектілеріне айналдыру көрсетілген, бірақ сонымен бірге Ресурстар тізімі нақтыланбаған. Үшінші тәсілде авторлар шығындарды залалдармен анықтайды. Мысалы, А. Н. Азрилян өңдеген жаңа экономикалық сөздікте: «шығын — залал» деп жазылған[5].

Қазақстан Республикасының Салық кодексінде шығындарды тануға қойылатын талаптар көрсетілген: 1) негізділік – ақшалай түрде бағаланған экономикалық негізделген шығындар; 2) құжаттық растау – заңнамаға сәйкес құжаттармен немесе іскерлік айналым әдет – ғұрыптарына сәйкес құжаттармен ресімдеу; 3) экономикалық орындылық-кіріс алуға бағытталған қызмет үшін жүзеге асыру. Сонымен қатар, шығыстар өндіруге және өткізуге байланысты шығыстарға (материалдық, еңбекақы төлеуге, амортизацияға, өзгелері) және іске асырудан тыс шығыстарға бөлінеді.

Салық есебін жүргізудің заңнамалық ережелерінің болуы, ең алдымен, компанияның шығыстарын есепке алуды ұйымдастыруға ерекше талаптар қояды. Салық есебі-есепті кезең ішінде шаруашылық операцияларына салық салу мақсаттары үшін есепке алу тәртібі туралы толық және анық ақпаратты қалыптастыру мақсатында қолданылатын бастапқы құжаттардың деректері негізінде салық бойынша салық базасын айқындауға арналған ақпаратты жинақтау жүйесі.

Заңнамалық және нормативтік актілерде, сондай-ақ әдебиетте көрсетілген тәсілдер мен көзқарастарды жинақтап, талдағаннан кейін шығындар ұғымы есепке алу-экономикалық категория ретінде келесідей тұжырымдалуы мүмкін. Бухгалтерлік-экономикалық категория ретіндегі шығындар – бұл ұйымның ағымдағы, қаржылық және инвестициялық қызметі барысында тұтынылатын және есепті кезеңде немесе баланста активтер түрінде жинақталған ресурстарды (материалдық, материалдық емес, еңбек, қаржылық) сатып алуға байланысты ақшалай төлемдер (аяқталмаған құрылыс, негізгі құралдар, материалдық қорлар). қорлар, болашақ кезеңдердің шығыстары, дебиторлық берешек) немесе кірістер мен шығыстар туралы есепте шығыстар түрінде (өнімнің өзіндік құны, басқару, коммерциялық және басқа шығыстар). Бұл анықтама төрт маңызды ережені қамтиды. Бірінші, негізгі-шығындар ресурстарды (материалдық, материалдық емес, еңбек (адам), қаржылық) пайдалану арқылы анықталады. Шығындардың элементтері – тұтынылған материалдардың саны, пайдаланылған адам-сағаттардың саны және басқа да жұмсалған ресурстардың саны. Екіншісі – пайдаланылған ресурстардың мөлшері ақшалай түрде ұсынылған. Үшіншісі – шығындарды анықтау әрқашан нақты мақсаттармен, міндеттермен байланысты[6].

Мұндай міндеттемелер өнімді өндіру, жұмыстарды орындау, Қызмет көрсету, бөлімнің жұмыс істеуі немесе пайдаланылған ресурстардың ақшалай мәндегі мөлшерін анықтаған жөн кез келген басқа нысан немесе қызмет түрі болуы мүмкін. Ақырында, төртінші, - шығындар мерзімі өткен (ағымдағы) болуы мүмкін, яғни олар өндіріс процесінде тұтынылған сайын кірістер мен шығыстар туралы есепте есепті кезеңдегі шығыстар ағынына түседі немесе олар аяқталмаған (капиталдандырылған) болып табылады, активтер болып қалады және ұйымның тауарлық-материалдық құндылықтарының құрамдас бөлігі ретінде баланста жазылады.

Өзіндік құн мен қаржылық нәтижелерді анықтауға арналған шығындар, осы классификация бойынша бөлінеді[7]:

• Негізгі және үстеме;
• Тікелей және жанама;
• Өнімнің өзіндік құнына енгізілетін және енгізілмейтін.

Негізгі – номенклатуралық элементті дайындауға және шығаруға қатысады. Мысал, өндірістік процесс барысында материалдық және еңбек шығындары және басқалар.

Үстеме – өндірісті басқаруға байланысты оның қосалқы процесі кезінде пайда болатын. Бұл кез-келген қызмет көрсету, қосалқы өндіріс шығындары, басқару аппараттарының шығындары, негізгі құралдардың амортизациясы және басқа мысалдар болуы мүмкін[8].

Тікелей – өндірілетін өнімге, сатылатын тауарға немесе көрсетілетін қызметке жатады. Бұл белгілі бір өнімге қатысты шығындар.

Жанама – оларды өнімнің құнына бірден қосу мүмкін емес. Олар бөлек жиналады, содан кейін ұйымның есеп саясатында белгіленген ереже бойынша номенклатуралық позициялар арасында бөлінеді. Мысал, көмекші персоналдың жалақысы, демалыс ақысы, жабдыққа қызмет көрсету, компоненттер және т. б.

Өзіндік құнға қосуды жіктеу мысалына сүйене отырып, қосылатын шығындарды келесідей бөлуге болады[9]:

• Материалдық шығындар;
• Жалақы және аударымдар бойынша шығыстар;
• Амортизация және басқалар.

Мұндай шығындар өзіндік құнында ескерілмейді:

• Айыппұлдар мен өсімпұлдар;
• Жер ақысы;
• Көлік құралдарының иелеріне салынатын салық;
• Және салықтар мен төлемдердің басқа түрлері.

ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

«Үлкен экономикалық энциклопедия» және «Басқару есебі» дереккөздерінде «шығын», «шығыс», «өзіндік құн» секілді терминдердің анықтамалыр берілген. Осы дереккөз бойынша Э. А. Аткинсон, Р. Д. Бункер, А. Н. Азрилян деген ғалымдардың шығындарға берген анықтамалары мен пікірлері көрсетілген.

«Бизнес шешімдеріне арналған басқару есебі» және «Есеп: жағдайлар мен мысалдар» оқулықтарында басқару есебі бойынша шығындардыдің анықтамасы мен олардың сипатын қолданыдым. Осы айтылған дереккөздерде шығындардың анықтамалары ұқсас болғанымен өз ерекшеліктері бары. Осы мақаланы жазу барысында К. Друри, Дж. Рис жіне т.б. ғалымдардың айтқан пікірлері мен берген анықтамаларына талдау жасалды.

«Бухгалтерлік есеп және ұйымның шығындарын талдау» мақаласында ұйымның қызмет көрсеті немесе өнім шығару ерекшліктеріне байланысты бухгалтерлік есебінде шығындарды тану әдісі де ерекше болатыны айтылған. Сонымен қатар, қызмет ерекшелігіне қатысты шығындардың жіктемелері көрсетілген.

Келесі мақалада «Шығындарды басқарушылық есепке алу және өнімнің өзіндік құнын есептеу әдістемесі» шығындар көрсеткіштеріне толыққанды талдау жүргізу арқылы кез келген ұйымдағы басқару шешімдері қабылданатыны айтылған. Олардың ерекшеліктеріне байланысты болашақ есепті кезеңге жоспарлар құрылады. Және де өзіндік құнды есептедудегі әдіс, тәсілдер сипатталған.

Өзіндік құнды есептеуде өнім шығаруға кеткен барлық шығындарды қолдана бермейді. есептеудің өз талаптары мен ережелері болады. Шығындарды қолдану аясына қарай жіктеу арқылы өзіндік құнды есептеуде қолданыла ма немесе қолданылмайды ма деген шешім қабылданады. Осы айтылған тұжырымдар «Өнімнің өзіндік құнына әртүрлі шығындар топтарын қосу» мақаласының негізінде жасалды.

НӘТИЖЕЛЕР МЕН ТАЛҚЫЛАУЛАР

Осы мақаланы жазу барысында жүргізілген зерттеуде шығындардың анықтамасы мен олардың классификациялары анықталды. Шығындар өзіндік құнға қосылу, қаржылық нәтижелерді анықтауда қоланылады. Сонымен қатар, шығындар бухгалтерлік есепте, салық есебінде және басқару есебінде танылу ерекшеліктері бар. Оны келесі кестеден көруге болады.

Кесте-1.

Шығындардың есепке алу ерекшелігі бойынша жіктемесі.

Ескерту: Дереккөздер негізінде құрастырылды[7].

Есепті кезең соңында компанияның шығындарына анализ жасау жүргізіледі. Ондай анализді компанияның Пайда және залал есебінде жүргізіледі. Төмендегі кестеде мысал ретінде Пайда және зала есебіне тік және көлденең талдау жүргізілді.

Кесте-2.

Пайда және залал есебіне талдау.

Ескерту: Автормен құрастырылды.

Жоғарыдағы кестеден өзіндік құн, коммерциялық шығындар және қаржылық шығындар туралы мәліметті көре аламыз. Кестеде 2020, 2021 жылдыардығы көрсеткіштер және олардың өзгеріс қарқыны көрсетілген. Өзіндік құн 1.369 млн теңгеге ұлғайды, 18,12%-ға көбейді; коммерциялық шығындар 166 млн теңгеге ұлғайды, 15,4%-ға көбейді; қаржылық шығындар 200 млн теңгеге ұлғайды, 64,72%-ға көбейді. Бұл талдаудан қаржылық шығындардың өте қарқынды көбеюін байқаймыз. Ал жалпы пайдада өзіндін құн көрсеткіші көп үлесті алады.

ҚОРЫТЫНДЫ

Қорытындылай келе, жүргізілген зерттеу шаруашылық жүргізуші субъектінің барлық шығындарын бухгалтерлік есептің ішкі жүйелері (қаржылық, басқарушылық, салықтық) тұрғысынан белгілі бір ерекшеліктері бойынша топтастыруға мүмкіндік бергенін атап өткен жөн Зерттеу динамикалық баланстық теорияға негізделді, оның шеңберінде экономикалық өмір фактілері бухгалтерлік есепте капиталдандыру, қайта капиталдандыру және шығыстарды капиталдандыру ретінде көрінеді.

Әдебиеттер тізімі:

1. Үлкен экономикалық энциклопедия. М. : Эксмо, 2008.  // https://elibrary.ru/item.asp?id=19818683
2. Ч. Хорнгрен, Дж. Фостер, Ш. Датар Басқару есебі; 10-е изд. СПб. : Питер, 2005.. // https://materjalid.tmk.edu.ee/anna_sidorenko/Horngren_C._Upravlencheskii_uchet.pdf
3. К. Друри Бизнес шешімдеріне арналған Басқару есебі:оқулық: ЮНИТИ, 2003. // https://znanium.com/catalog/document?id=341535
4. Дж. Рис Есеп: жағдайлар мен мысалдар ; пер. с англ.М. : Финансы и статистика, 1993. // https://search.rsl.ru/ru/record/01000726926
5. Үлкен экономикалық сөздік / под ред. А. И. Азрилияна. 3-е изд. М. : Ин-т новой экономики, 2000. // https://elibrary.ru/item.asp?id=19818683
6. С.М. Бычкова, Д.Г. Бадмаева Бухгалтердік есеп және ұйымның шығындарын талдау // URL: https://cyberleninka.ru/article/n/buhgalterskiy-uchet-i-analiz-rashodov-organizatsii
7. Илюхина Н.А. Шығындарды басқарушылық есепке алу және өнімнің өзіндік құнын есептеу әдістемесі // Вестник евразийской науки.URL: https://cyberleninka.ru/article/n/metodika-upravlencheskogo-ucheta-zatrat-i-kalkulirovaniya-sebestoimosti-produktsii-1
8. Сакульева Т.Н. Өнімнің өзіндік құнына әртүрлі шығындар топтарын қосу // Вестник URL: https://cyberleninka.ru/article/n/vklyuchenie-razlichnyh-grupp-zatrat-v-sebestoimost-produktsii
9. Прищенко Е.А., Низовкина Н.Г. Шығындарды есепке алу және өзіндік құнын есептеу жүйесін жетілдіру // Мир экономики и управления. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/sovershenstvovanie-sistemy-ucheta-zatrat-i-kalkulirovaniya-sebestoimosti