БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ СҰРАҚТАРЫ

FINANCING ISSUES IN THE EDUCATION SYSTEM

Ulday Askhatkyzy

master's student, Higher School of Economics and management, Narxoz University

Kazakhstan, Almaty

АҢДАТПА

Қазір қаржыландыру мәселелерін қамтитын үкіметтік білім беруді жаңғырту бағдарламасының болуы өте маңызды. Халықаралық контексте білім беруді қаржыландыру мәселелері кеңінен талқыланды. Әр түрлі модельдер әзірленіп, қоғамдық талқылауға ұсынылды. Білім беруді қаржыландыру саласындағы реформаның немесе кем дегенде елеулі өзгерістердің қажеттілігі барлық дерлік елдерде мойындалады.

Зерттеудің негізгі идеясы: Тікелей жүзеге асырылатын бюджеттік қаржыландыру білім беру жүйесінде мемлекеттік тапсырысты орындау және іске асыру үшін материалдық негіз болып табылады. Білім беру саласының қаржы ағындары қозғалысының ашықтығын қамтамасыз ету үшін  бюджетті қалыптастыру және қаржыландырудың нақты қажеттіліктерін анықтау үшін қаржыландырудың әдістерін қолдану қажет.

Зерттеудің негізгі мақсаты : Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесінің қаржылық тетігінің қаржыландыру мәселелерін зерттеу және жоғары білімнің қазіргі таңдағы қаржылық-шаруашылық дербестігін арттыруға сәйкес жаңғырту негіздеріне ықпал ететін факторларды анықтау және талдау жүргізу болып табылады.

ABSTRACT

Now it is very important to have a government program for the modernization of Education, which includes financing issues. Issues of financing education in the international context have been widely discussed. Various models were developed and submitted for public discussion. The need for reform or at least significant changes in the field of education financing is recognized in almost all countries.

The main idea of the study: directly implemented budget financing is the material basis for the implementation and implementation of the state order in the education system. To ensure transparency in the movement of financial flows in the field of education, it is necessary to apply the regulatory methods of financing to form the budget and determine the specific needs for financing.

The main purpose of the study is to study the problems of financing the financial mechanism of the education system in the Republic of Kazakhstan and to identify and analyze the factors contributing to the foundations of modernization in accordance with increasing the current financial and economic independence of Higher Education.

Тірек сөздер: білім беру, қаржыландыру көлемі, контингент, лицензия, экономикалық жіктеу.

Keywords: education, funding volume, contingent, license, economic classification.

Кіріспе

Білім беру саласындағы уәкілетті орган Қазақстан Республикасындағы бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беретін мемлекеттік ұйымдарды қаржылық қамтамасыз ету мөлшерін айқындау әдістемесіне (бұдан әрі – әдістеме) сәйкес болжанатын жоспарлы кезеңге жан басына шаққандағы қаржыландыру нормативтерінің есебін жүргізеді. Жан басына шаққандағы қаржыландыру нормативтерін есептеу бюджет заңнамасында белгіленген мерзімдерде жүргізіледі.  Болжанатын жоспарлы кезеңге бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беретін мемлекеттік ұйымдарды жан басына шаққандағы қаржыландыру нормативтерінің мөлшері білім беру саласындағы уәкілетті органның бұйрығымен бекітіледі.

Шығыстарды есептеу ҚР БҒМ белгілеген тәртіппен анықталған оқушылардың орташа жылдық болжамды санының негізінде жүргізіледі.  Кешкі (ауысымдық) оқыту нысанын қоса алғанда, бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру бағыты бойынша шығыстарды есептеу сәйкес нысан бойынша жүргізіледі және бюджеттік өтінімнің бөлігі болып табылады.  Есеп айырысу нәтижелері Ведомстволық бағынысты мемлекеттік бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру ұйымдарына ақпараттық хатпен жеткізіледі және осы ұйымдардың бюджеттік өтінімдерді дайындауы үшін негіз болып табылады.  Бюджеттік бағдарлама бойынша шығыстар құрамында Республикалық маңызы бар қаланың, астананың мемлекеттік білім беру ұйымдарына жұмыстың жоғары көрсеткіштері үшін гранттар беру бюджеттік бағдарламалардың әкімшісі бюджет қаражатының болуына байланысты айқындалатын, бірақ жоспарлы кезеңде ведомстволық бағынысты бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру ұйымдарының шығыстары сомасының кемінде 20% - ы білім беруді дамытуды ынталандыру қорын қосымша ескереді, жан басына шаққандағы қаржыландыру нормативтері негізінде есептелген.

Мемлекет оқу орындарында бюджеттік орындарды қамтамасыз ете отырып, ел бюджеттерінен субсидиялар, гранттар, стипендиялық сыйлықтар және т. б. беру арқылы білім алуға кепілдік береді. Білім алушыларды субсидиялау және несиелеу арқылы мемлекет бірнеше міндеттерді шешеді: жоғары деңгейлі мамандарды шығару, халықты жұмыспен қамтуды арттыру, азаматтардың өмір сүру сапасы мен білім деңгейін арттыру, несиелеу жағдайында бюджет қаражатын қайтару және т. б. Білім беруді мемлекеттік қолдау саясатының түпкі мақсаты – білім беру саласындағы азаматтар алдындағы әлеуметтік міндеттемелерді сақтау есебінен халықтың тиімді еңбек қызметі нәтижесінде бюджеттерді салықтық және салықтық емес аударымдармен толықтыру болып табылады.

Мемлекет қазіргі заманғы стандарттарға сәйкес білім берудің қолжетімділігі туралы, елдің әрбір азаматы үшін тегін білім алу мүмкіндігі туралы мәлімдейді, нәтижесінде мемлекет бөлінген бюджеттік орындар шеңберінде азаматтардың білім алуына ақы төлеу функциясын өзіне алады. Ел бюджетінен ақша қаражаты білім беру саласындағы қызметті жүзеге асыратын ұйымдардың мекенжайларына аударылады. Студенттер үшін бюджеттік білім алудың негізгі шарттары оқу үлгерімі мен оқу тапсырмаларын орындау болып табылады. Бұл ретте мемлекет бөлінген бюджет қаражатын қайтару туралы мәлімдемейді, бірақ оқу орындарының түлектері жұмысқа орналасады, табыс алады, одан аударымдар салық түрінде бюджетті толықтырады деген болжам бар. Мемлекеттің білім беру саясаты азаматтардың өмір бойы білім алуына бағытталған.

Білім беру ұйымдарының қаржыландыруға қажеттілігін анықтаудың қолданыстағы тетігі білім беру процесінің бастауыштығы, білім беру саласындағы конституциялық кепілдіктер мен қалыптасқан мемлекеттік міндеттемелерді іске асыруды қамтамасыз ететін және олардың жұмыс істеуі үшін белгілі бір мемлекеттік  бюджеттік қаржыландыруды талап ететін мемлекеттік білім беру мекемелерінің қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз ету қағидатына негізделген. Қаржыландыру көлемі білім беру процесін заңнамада көзделген параметрлерде, яғни мемлекеттік білім беру бағдарламалары мен білім беру мекемелері іске асыратын стандарттарға сәйкес жүзеге асыру үшін жеткілікті болуы тиіс.

Қаражатқа қажеттілікті кез- келген есептеудің бастапқы параметрлері – оқушылар контингентінің көрсеткіштері (студенттер, оқушылар, тыңдаушылар және т.б.) - нақты, жоспарланған, болжамды-қандай қажеттілік есептелетініне байланысты.

Материалдық объектілерді ауыстыру, кітапханаларды толықтыру, қосымша жабдықтар сатып алу және т.б. қажеттілігін ескеру қажет. Есеп айырысу нәтижесінде білім беру ұйымдарының бюджет қаражатына деген нормативтік немесе базалық қажеттілігі анықталады. Осылайша, қаражатты бөлу негізіне әрбір білім беру мекемесі бойынша экономикалық жіктеу баптары бөлінісінде нормативтік (базалық) қажеттілік есептеулері қойылады. Оқу орындарының бюджет қаражатына деген қажеттілігін анықтауда бап есептеулерін біріктіруге және шығыстар құрылымының жалпылама көрсеткіштерін қолдануға, дәлірек айтсақ, олардың жалпы сомасындағы шығыстардың әртүрлі баптарының үлесін анықтауға негізделген сәл өзгеше тәсілдер бар. Білім беру мекемесін қаржыландырудың нормативтік немесе базалық қажеттілігін анықтау тәртібін қорытындылай келе, егер есептеулер жүргізілетін қызмет шеңберінде орындалатын жұмыстардың мазмұнына, яғни білім беру процесіне сүйене отырып жүргізілсе, неғұрлым негізделген нәтижелер алынатынын байқау қиын емес. Тек осылай ғана белгілі бір шығындардың қажеттілігін негіздеуге болады, бұл мекеме білім беру қызметін жүзеге асыру барысында орындалуы немесе орындалуы керек жұмыстардың мазмұнын анықтауды қажет етеді. Бірінші кезеңде жоспарланған жылға арналған білім беру мекемесіндегі оқушылар контингентінің мөлшері анықталады. Білім беру мекемесіндегі оқушылар контингентінің лицензиялық шектелуі түсінікті болып көрінеді, өйткені ол мемлекет белгілеген білім беру процесін жүзеге асыру шарттарына қатысты материалдық базаның мүмкіндіктерін және оның сапасын көрсетеді. Егер қалыпты жағдайда белгілі бір мектепте 500-ден аспайтын адам оқуы керек деген шешім қабылданса, онда ол одан да көп оқымауы керек.

Кесте 1. ҚР Білім жүйесінің сатылары

Құрылтайшының оқу жөніндегі тапсырмалары сөздің толық мағынасында-тапсырмалар, яғни құрылтайшы өз бюджетінен оқытуды құрылтайшы төлейтін (қаржыландыратын) білім беру мекемесіндегі оқушылар контингентінің шамасы туралы қабылдаған шешім болып табылады. Мемлекеттік деңгейде бұл шешімдерді осы мекеме басқаратын білім беруді басқару органы қабылдайды және тиісті деңгейдегі мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылады. Мемлекеттік емес оқу орындарында тапсырмалар құрылтайшының шешімімен белгіленуі және ол өз қаражатынан қаржыландырылуы мүмкін. Лицензиялық талаптар шегінде оқыту не жалпыға қолжетімді және тегін (мектепке дейінгі, мектеп) болып табылатын білім беру деңгейлеріндегі не оқыту ақылы немесе тегін негізде, бірақ білім алушылар контингентінің белгіленген шамасы шегінде жүзеге асырылатын қосымша білім беру мекемелеріндегі оқушылар контингенті айқындалады. Білім берудің жалпыға қол жетімділігі мынада: оқу орындарына онда оқығысы келетіндердің барлығы қабылдануы керек, бірақ лицензиямен белгіленген сан шегінде ғана.

Жекелеген мамандықтар бойынша (көркем, музыкалық, шығыс тілдерін оқыту және т.б.) және ЖОО-лар жеке арақатынастарды белгіледі, бұл да нәтижелерді нақтылауды талап етеді. Іс жүзінде, әрине, алынған нәтижелер негізгіден өзгеше болады, өйткені сабақтарды өткізу үшін тек мұғалімдер ғана емес, сонымен қатар әртүрлі шекті жұмыс жүктемесі қарастырылған әртүрлі пәндер бойынша мұғалімдер қажет. Педагогикалық қызметкерлердің ставкаларының санын анықтайтын басқа факторларды ескеру қажет. Шығыстардың басқа бағыттары бойынша қаражатқа қажеттілікті есептеу қолданыстағы (оның ішінде) негізінде жүзеге асырылады. білім беру мекемесінің қалыпты жұмыс істеуі үшін қажетті ресурстарға (жылу, электр энергиясы, сумен жабдықтау және су бұру, газ) қажеттілігінің сандық көрсеткіштері, сондай-ақ жабдықтардың тозу нормативтері, материалдарды жұмсау, ағымдағы профилактикалық және күрделі жөндеу жүргізудің жүйелілігі, қажетті телефондар саны айқындалатын шамамен алынған, шамамен алынған, есептік) нормативтер мен санитарлық нормалар көлік құралдары, байланыс құралдары және т. б. Бұл деректердің барлығы өткен жылдардағы ұқсас ресурстарды тұтынуды ескере отырып жинақталады – жоспарланған жылы ресурстарды тұтыну білім беру мекемесіндегі кез келген өзгерістерге байланысты алдыңғы жылдардағы тұтыну көлемінен өзгеше болуы мүмкін. Жүргізілген есептеулер нәтижесінде білім беру мекемелерінің бюджет қаражатына нормативтік немесе базалық қажеттілігі алынады. Нақты қаржыландыру әдетте есептелген қажеттіліктен өзгеше болғандықтан, соңғысы бюджет қаражатын бөлу базасы ретінде қолданылады. Шығындарды баптар бойынша бөлу шығыстарды экономикалық сыныптама баптарына – әдістемелік материалдарға жатқызу тәртібіне сәйкес жүзеге асырылады . Әрине, смета жобасын экономикалық жіктеу баптары бойынша бірден есептеуге болады. Бірақ мұндай есептеу тәртібі (жіктеудің соңғы нұсқасы бойынша) әлі әзірленбеген, бұл жұмысты қиындатады.

Қорытынды

Бюджеттік қаржыландыру тапшылығын шешу жолын білім беруге салынған инвестицияларда қарастырған жөн. Білімге инвестиция салу-бұл елдің адами капиталын құрудың және экономикалық өсу перспективаларын жақсартудың маңызды әдісі ғана емес. Олардың өзіндік құндылығы бар, өйткені Білім адамдардың көкжиегін кеңейтеді, өзін-өзі жүзеге асыруға мүмкіндік береді, олардың материалдық әл-ауқаты мен салауатты өмір салтына ықпал етеді. Сондықтан адамның сауаттылығы мен білім деңгейі туралы мәліметтер елдегі өмір сапасының маңызды көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Тиісті меншікті берумен қатар, қаржыландыруды бюджеттік жүйенің бір буынынан екінші буынға беру тәртібінің толық сипаттамасын көздеу қажет. Сонымен қатар, меншік пен қаржыландыруды беру міндетті түрде бір уақытта жүргізілуі керек, сондықтан белгілі бір уақыт аралығында меншік субъектінің қарамағында болады , ал қаржыландыру бюджеттен жалғасады. Бұл білім беру мекемесін басқаруға теріс әсер етеді, мұндай білім беру мекемелерінің қаржылық және экономикалық қызметін жүзеге асыруда даулардың туындауына себеп болады. Қанағаттанарлықсыз қаржыландыру білім беру жүйесіндегі дағдарыстық жағдайлардың негізгі факторларының бірі және көзі болып табылады. Бұл мәселені тек мемлекеттік деңгейде шешуге болады.

Әдебиеттер тізімі:

1. Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. —СПБ., 1992. —540 с.
2. Пояснительная записка к проекту Закона Республики Казахстан «О республиканском бюджете на 2005 год». Постановление Правительства от 31 августа 2004 года № 20/5532.
3. Хурсевич С.Н. Использование нормативноғо подхода организации бюджетного выравнивания. //Финансы. -1996. -№10. -С. 7-9.