TURİZM MÜƏSSİSƏLƏRİNİN RƏQABƏT QABİLİYYƏTİNİN ARTIRILMASI İSTİQAMƏTLƏRİ

НАПРАВЛЕНИЯ ПОВЫШЕНИЯ КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТИ ТУРИСТИЧЕСКИХ ПРЕДПРИЯТИЙ

Ализаде Раван Наил оглы

магистрант, Бакинский Государственный Университет,

Азербайджан, г. Баку

Хасиев Бахруз Габиль оглы

научный руководитель, д-р философии по экономике, преподаватель, Бакинский Государственный Университет,

Азербайджан, г. Баку

ANNOTASİYA

Tədqiqatın əsas məqsədi nəzəri - metodoloji, tətbiqi tədqiqatların nəticələrinin öyrənilməsi və ümumiləşdirilməsi əsasında Azərbaycanın turizm sahəsində rəqabət qabiliyyətliliyinin artırılması üçün elmi-praktiki tövsiyələrin işlənib hazırlanması və əsaslandırılmasıdır. Qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün rəqabətqabiliyyətliliyik haqqında alimlərin müxtəlif fikirlərinin öyrənməsi əsasında rəqabətqabiliyyətliliyin mahiyyəti və məzmunu aşkar edilmişdir. Bunla yanaşı turizm müəssisələrinin rəqabət qabiliyyətinə təsir edən amillər öyrənilmiş və turizm müəssisələrində rəqabət qabiliyyətliliyin mövcud vəziyyəti təhlil edilmişdir. Sonda turizm müəssisələrinin raqabət qabiliyyətinin artırılmasına dair təkliflər irəli sürülmüşdür.

АННОТАЦИЯ

Основной целью исследования является разработка и обоснование научно-практических рекомендаций по повышению конкурентоспособности Азербайджана в сфере туризма на основе изучения и обобщения результатов теоретико-методологических, прикладных исследований. Для достижения поставленной цели раскрыта сущность и содержание конкурентоспособности на основе изучения различных мнений ученых о конкурентоспособности. Кроме того, были изучены факторы, влияющие на конкурентоспособность туристических предприятий и проанализировано современное состояние конкурентоспособности туристических предприятий. В конце статьи были выдвинуты предложения по повышению конкурентоспособности туристических предприятий.

Açar sözlər: turizm müəssisələri, rəqabət, rəqabət qabiliyyəti, turizm məhsulu, sahibkarlıq fəaliyyəti.

Ключевые слова: туристские предприятия, конкуренция, конкурентоспособность, туристический продукт, предпринимательская деятельность.

Müasir cəmiyyətdə turizm vətəndaşların həyatının ayrılmaz hissəsi və mühüm iqtisadi fəaliyyət növüdür. Turizmin əhəmiyyətini və buna uyğun olaraq turizm sahəsində sahibkarlığın inkişafını qiymətləndirmək çətindir, çünki turizm əhalinin məşğulluğuna və ölkənin iqtisadi artımına, infrastrukturun inkişafına, mədəniyyətin və dünya ölkələrinin təbii sərvətlərinin qorunmasına və inkişafına kömək edir.

Azərbaycanda turizm iqtisadiyyatın prioritet və perspektivli sahələrindən biri hesab olunur, qəbul edilmiş mühüm qanunlar, Dövlət Proqramları, respublika başçısının fərman və sərəncamları buna xidmət etmişdir.

Turizm biznesində sahibkarlıq fəaliyyəti yüksək rəqabət dərəcəsi ilə xarakterizə olunur. Rəqabət dedikdə, istehlakçıların tələb və təkliflərini daha dəqiq yerinə yetirməklə maksimum mənfəət əldə etmək istəyən hüquqi şəxslərlə fərdi sahibkarlar arasında mübarizə başa düşülür. Rəqabət qıt mallara çıxış meyarlarını mümkün qədər ən yaxşı şəkildə təmin etmək istəyidir.

K.R. McConnell və S.L. Bru hesab edirdi ki, rəqabət bazarda çoxlu sayda müstəqil alıcı və satıcının olması, alıcı və satıcıların bazara sərbəst daxil olub onu tərk etmək imkanıdır [3. s. 52]. J. Şumpeter rəqabəti köhnə ilə yeni arasında, yeniliklərlə rəqabət kimi müəyyən etmişdir [6, s. 26]. F. von Hayek qeyd etdi ki, rəqabət insanların bilik əldə etməsi və ötürməsi prosesidir. Onun fikrincə, bazarda gizli olan yalnız rəqabət yolu ilə aydınlaşır. Rəqabət bacarıq və biliklərdən daha yaxşı istifadəyə gətirib çıxarır. Əldə edilən insan faydalarının çoxu məhz rəqabət, rəqabət yolu ilə əldə edilir [7, s. 21].

M.Porter “Beynəlxalq rəqabət” kitabında qeyd etmişdir ki, rəqabət dinamik və inkişaf edən proses, daim dəyişən mənzərədir ki, onun üzərində yeni məhsullar, yeni marketinq üsulları, yeni istehsal prosesləri və yeni bazar seqmentləri meydana çıxır [5, s. 110].

G.L. Azoyev rəqabəti eyni məqsədə çatmaqda maraqlı olan ayrı-ayrı hüquqi və ya fiziki şəxslər (rəqiblər) arasında istənilən sahədə rəqabət kimi başa düşürdü [1, s. 7].

Rəqabət qabiliyyətli müəssisə yaratmaq üçün təkcə istehsalın və idarəetmənin müasirləşdirilməsi deyil, həm də hansı məqsədə nail olunacağına qərar vermək lazımdır. Beləliklə, sahibkarlar güclü aşkar etmək qabiliyyətinə malik olmalı və sonra rəqabətə qarşı mübarizədə öz imkanlarından tez və səmərəli istifadə etməyi bacarmalıdırlar. Turizm müəssisəsinin məhsulun istehsalı və idarə olunması üçün bütün səyləri elə təşkil edilməlidir ki, məhsul müəssisənin potensial və real rəqiblərindən daha cəlbedici olsun. Turizm müəssisəsinin rəqabət qabiliyyətini xarakterizə etmək üçün aşağıdakı əsas rəqabət səviyyələri müəyyən edilir:

• turizm müəssisəsinin istehsalatının texniki səviyyəsi rəqiblərlə müqayisədə seçilməli, marketinq fəaliyyəti güclü olmalı, reklam edilən məhsul uyğun olmalıdır;

• Müəssisələr öz istehsal səviyyəsini rəqiblərin istehsalı səviyyəsinə çatdırmağa çalışır və bunun üçün rəqiblərin xammal aldıqları mənbələrdən xammal alır, məhsul istehsalına işləmək üçün mütəxəssisləri cəlb etməyə çalışırlar;

• Rəqabətə qarşı mübarizədə effektiv idarəetmə uğurun əsas funksiyasıdır; Bu, qərar qəbulunun yüksək səmərəliliyi, işçilərin motivasiyası və s. ola bilər.

Uzun illərdir ki, yuxarıda göstərilən tələblərə layiqincə cavab verən turizm müəssisələri rəqiblərini üstələmişlər. Bu, şirkətin bazarda uğurunu təmin edir. Bu cür bizneslər dünyanın ən sürətlə inkişaf edən və ən gəlirli biznesləri hesab edilir. Onlar:

• digər rəqib şirkətlər tərəfindən daim tələb olunan yüksək ixtisaslı rəhbərliyə və kadrlara malikdirlər;

• həmişə beynəlxalq standartlara cavab verən yüksək keyfiyyətli məhsul istehsal etmək;

• bazar şəraitinin, tələb və təklifin dəyişməsinə daha tez reaksiya vermək və arzu olunan məhsulu bazara çıxarmaq;

• istehsal zamanı mütəxəssisləri dəvət etmək;

• Məhsul çeşidini daim genişləndirmək, işçilərinin ixtisas səviyyəsini yüksəltmək.

Rəqiblərin güclü və zəif tərəflərini bilmək onların potensialını, məqsədlərini, cari və gələcək strategiyalarını qiymətləndirməyə imkan verir. Müəssisənin zəif tərəfini bilə-bilə düşmənə yönəldir. Beləliklə, şirkət səylərini rəqabətdə qalib gəlməyə yönəldə bilər. Müəssisələrin demək olar ki, bütün marketinq uğurları rəqiblərin zəif tərəflərinə qarşı güclü tərəflərindən istifadə etməyə əsaslanır. Bunu ancaq yaxşı və dəqiq araşdırma ilə etmək olar. Rəqiblərin marketinq tədqiqatları turizm şirkətinə aşağıdakı imkanları verir:

• rəqiblərin fəaliyyəti haqqında məlumatlara malik olmaqla, bazarda uğur perspektivlərini daha dolğun qiymətləndirə bilmək;

• prioritetləşdirmək daha asan;

• mövcud rəqabətə tez reaksiya vermək;

• Rəqiblərin güclü tərəflərini neytrallaşdıra biləcək güclü strategiya hazırlamaq;

• müəssisənin rəqabət qabiliyyətinin artırılması;

• işçilərə rəqiblər haqqında məlumat vermək və onları motivasiya etmək;

• Kadrların hazırlıq və təhsil səviyyəsinin, ixtisasının artırılması;

• bazarda şirkətin mövqeyini saxlamaq və genişləndirmək. Bazarda bütün rəqiblər arasında mübarizəni təyin edərkən qiymətləndirmə çətinləşir. Buna görə də iki strateji qrup fərqləndirilir: birbaşa və potensial rəqiblər. Birbaşa rəqiblər keçmişdə mövcud olan və bu gün də mövcud olan turizm müəssisələridir.

Potensial rəqiblər müəyyən edilir:

• təklif olunan xidmətlərin çeşidini genişləndirməyə, müştərilərinin ehtiyaclarını daha yaxşı ödəmək üçün məhsul strategiyalarını həyata keçirməyə və birbaşa rəqibə çevrilməyə çalışan müəssisələr;

• Rəqabətə girən yeni firmalar. Rəqabət mühitinin ən mühüm cəhəti istehsalın maya dəyərini azaltmaq, dəyişən tələblərə cavab vermək üçün məhsul çeşidini yeniləmək, keyfiyyətini artırmaq, məhsulların və onları istehsal edən şirkətin rəqabət qabiliyyətini artırmaq, dövlət tərəfindən hüquqi müdafiəni təmin etmək və inhisarçılığı məhdudlaşdırmaqdır. fəaliyyət.

Rəqabətli uğurun açarı hər hansı bir biznesin rəqabətə davamlı olması və yaxşı maliyyə göstəricilərinə nail olması üçün vacib olan amillərdir. Müəssisənin rəqabət qabiliyyəti aşağıdakı amillərlə müəyyən edilir:

• xidmətlərin və məhsulların keyfiyyəti;

• effektiv marketinq strategiyasının işlənib hazırlanması;

• işçilərin və menecerin ixtisaslaşması;

• istehsalın texnoloji səviyyəsi;

• müəssisənin fəaliyyəti sahəsində vergi mühiti;

• maliyyə mənbələrinin mövcudluğu. Turizm müəssisələrinin rəqabət qabiliyyətinin təhlilinin əsas istiqamətlərindən biri sahədə rəqabətin mahiyyətini, bu mübarizənin mənbələrini və bu qüvvələrin təsirini öyrənməkdir. Sənayenin rəqabət qüvvələri onun gəlirliliyini və strukturunu müəyyən edir. Sənayedə mövcud rəqiblər arasında rəqabətin intensivliyi, giriş maneələrinin zəifliyi, əvəzedici məhsulların böyük təsiri, alıcıların və təchizatçıların təsir imkanlarının çoxluğu sənayenin cəlbediciliyini azaldır. Əksinə, rəqabət yüksək gəlir əldə etmək şansını artırır və sənayenin cəlbediciliyini artırır. Sənayedə rəqabətin strukturunun öyrənilməsində növbəti addım rəqiblərin mövqeyini müəyyən etməkdir. Onlar müəyyən sahədə rəqiblərin mövqeyini müəyyən etmək üçün təhlil vasitəsi kimi “strateji qrup xəritəsi” hazırlayırlar. Belə təhlil sahənin ümumi təhlili ilə konkret müəssisənin sahədəki mövqeyi arasında əlaqəni göstərir. Sənayedə strateji qrup dedikdə, eyni rəqabət alətlərindən istifadə edən və oxşar mövqe tutan müəssisələri nəzərdə tuturuq. Bu sahədə bütün bizneslər eyni strategiyaya əməl etdikdə bu sahədə yalnız bir strateji qrup var. Motivasiya və rəqabət qüvvələri müxtəlif mövqelərdə olan strateji qruplara müxtəlif dərəcələrdə təsir göstərir. Bu qüvvələrin mənfi təsiri altında strateji qrupa daxil olan müəssisə öz mövqeyini dəyişmək və daha yaxşı vəziyyətdə olan qrupa qoşulmaq niyyətində deyil. Bu cür səylərin uğuru yeni strateji qrupa qoşulmaq üçün maneələrin mürəkkəbliyindən asılıdır. Bu dəyişikliklər rəqabətin intensivliyini artırır və onun təbiətinə təsir göstərir. Hazırda turizm müəssisələrinin rəqabətqabiliyyətliliyində bir çox problemlər mövcuddur. Bu məsələləri daha yaxşı başa düşmək üçün aşağıdakılara diqqət yetirməliyik: 1. Rəqabət qabiliyyəti 3 əsas şeydən ibarətdir. Onlardan biri göstərilən xidmətlərin keyfiyyəti ilə bağlıdır. Digəri isə turizm məhsullarının çatdırılması və saxlanması ilə bağlıdır. Nəhayət, üçüncü, bütün alıcı qruplarının iqtisadi imkanlarında və məhdudiyyətlərində özünü göstərir. 2. Müştəri turizm xidmətlərinin əsas qiymətləndiricisidir. Bu isə çox mühüm fakta gətirib çıxarır: turist məhsulunun bütün elementləri potensial alıcıya aydın olmalıdır ki, alıcıda onlardan zərrə qədər də şübhə olmasın. Turist məhsulunun rəqabət qabiliyyəti onu rəqabət aparan məhsuldan fərqləndirən və müvafiq olaraq onu alıcı üçün cəlbedici edən ayrılmaz xüsusiyyətə malikdir. Turist xidmətləri bazarını nəzərdən keçirərkən əsas vacib sual rəqabət mühitinin təhlilində ortaya çıxır. Sistemli olaraq müəyyən bir alıcı seqmentini cəlb etmək üçün geniş alıcı kütləsinin marağına səbəb olacaq məhsul istehsal etmək lazımdır. Azərbaycanda turoperatorlar əsas xarici bazarda fəaliyyət göstərirlər və daxili bazarda işləmək onlara kömək etmir. Çünki yerli turistlərin alıcılıq qabiliyyəti aşağıdır. Digər tərəfdən, ölkə daxilində xidmət səviyyəsi aşağıdır, qiymətlər isə yüksəkdir. Azərbaycan turoperatorları xarici ölkələrə turist göndərir, bu səbəbdən valyuta ölkəni tərk edir. Xarici turistlər xaricdə turizmə sərmayə qoyurlar. Bununla belə, ölkəmizin əlavə investisiyalara ehtiyacı var. Azərbaycanda turizm müəssisələrinin rəqabətqabiliyyətliliyindən danışarkən unutmaq olmaz ki, əvvəllər rəqabət aparan müəssisələr sonradan birləşə və ya əlaqələri tamamilə qıra bilər və səylərin birləşdirilməsi nəticəsində hər şey daha asan və uğurlu olur [4].

Otellərin və otel tipli müəssisələrin böyüməsinə meyl var. 2012-ci ildə  onların sayı 514 otel idi və 2021-ci ilədək 685 müəssisə var idi. Otel otaqlarının sayındakı artım dinamikası ölkəyə turist axınının artmasının ümumi tendensiyasını əks etdirir. Bu amilin səbəbləri bunlardır: bazar tələbindəki dəyişikliklər; turizm seqmentini sabitləşdirmək üçün qısamüddətli planlaşdırma. Ölkənin bölgələrində otel komplekslərinin və növlərinin sayı 405-ə çatıb, hesabat dövrünün əvvəlində cəmi 385 nəfər olsa da, paytaxtdakı otellərdə 114-dən 143-ə qədər ciddi artım var. [2]

Məhsulun qiymətinə gəldikdə isə partnyorlar qiymətləri əsas firmanın qiymətlərinə yaxınlaşdırmağa çalışır, rəqabət aparan firmalar isə qiymətləri aşağı salırlar. Bazar iqtisadiyyatının məntiqi belədir: “Rəqabəti yenilikləri tez mənimsəyən, yeni məhsullar hazırlayan və rəqiblərindən əvvəl bazara çıxaranlar qalib gəlir”. Kütləvi bazar turoperatorları turpaketlərə tələbat aşağı olduqda (ölü vaxt) rəqiblərini qarşılayır. Turoperatorlar qiymətləri təyin etməklə rəqiblərinə şans vermirlər, turun qiymətini aşağı salırlar. Ən çox istifadə edilən qiymətləndirmə üsulu xərclər smetasıdır, yəni gəlirin dəyərinə müəyyən bir gəlir faizini əlavə etməklə hesablanır. Digər xərclərin, əmək haqqının və xalis mənfəətin faizi 15-30% arasında dəyişir. Nəticə olaraq, Azərbaycanda turizmin inkişafı üçün böyük potensial var. Bu potensialı fürsətə çevirmək və inkişaf etdirmək üçün dövlət müvafiq infrastruktur işləri aparmalı, rəqabətqabiliyyətli turizm biznesinin yaradılmasını təmin etməlidir. Ölkənin turizm müəssisələrinin rəqabət qabiliyyətini artırmaq və daha çox turist cəlb etmək üçün xidmət səviyyəsi yüksəldilməlidir. Belə ki, geniş imkanlara və turistlərin ölkəyə marağının artmasına baxmayaraq, yerli sakinlər daxili müalicə turizminin xidmətlərindən istifadə etmirlər. Bunun üçün ölkəmiz istirahət və əyləncə üçün Türkiyənin turizm bazarını seçir. Belə rəqabət mühitində uğur qazanmaq üçün uzunmüddətli və davamlı turizm siyasəti lazımdır.

Tur müəssisəsinin rəqabət qabiliyyətinin artırılmasına yönəlmiş təşkilati tədbirləri aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar:

- şirkətin turizm məhsullarının bazarda prioritetini yaradan keyfiyyət göstəricilərinin təmin edilməsi;

- rəqiblər tərəfindən istehsal olunan analoji məhsulların üstünlük və mənfi cəhətlərinin müəyyən edilməsi və bu nəticələrin müəssisənizdə məqsədəuyğun istifadəsi;

- bazarda olan oxşar məhsulları təkmilləşdirmək üçün rəqiblərin fəaliyyətinin öyrənilməsi və rəqiblərlə müqayisədə üstünlüklər verən tədbirlərin işlənib hazırlanması;

- keyfiyyət xüsusiyyətlərini yaxşılaşdırmaqla, məsələn, etibarlılıq, xarici dizaynı təkmilləşdirməklə turist məhsulunun mümkün modifikasiyalarının müəyyən edilməsi;

- məhsulların, o cümlədən rəqabət aparan müəssisələrin istifadə etdiyi məhsulların rəqabət qabiliyyətinin artırılması üçün qiymət amillərinin müəyyən edilməsi və istifadəsi (qiymət endirimləri, zəmanətlər);

- turizm məhsullarının differensiallaşdırılması, bir-birini əvəz edən turizm məhsullarının müəyyən növlərinə verilən alıcılar üçün nisbətən sabit üstünlük təmin edilməsi.

Biblioqrafiya:

1. Азоев, Г.Л. Конкуренция: анализ, ее стратегия и практика / Г.Л. Азоев. - М.: Центр экономики и маркетинга, 2002. – 208 с.
2. Государственный комитет статистики Азербайджана. [электронный ресурс] https://www.stat.gov.az/source/tourism/ (дата обращения: 19.03.2023)
3. Макконнелл К., Брю С. Экономикс: принципы, проблемы и политика. В 2-х тт. М.:«Республика», 1992.- 974 с.
4. Министерство Экономики Азербайджанской Республики. Принят новый государственный стандарт в сфере туризма. [электронный ресурс] https://economy.gov.az/az/post/487/turizm-sahesinde-yeni-dovlet-standarti-qebul-edilib   (дата обращения: 21.03.2023)
5. Портер, М. Международная конкуренция: конкурентные преимущества стран / М. Портер. – М., 1993. – 896 с.
6. Шумпетер, И. Теория экономического развития / И. Шумпетер; пер. с нем. – Москва, Прогрес, 1982, 455 с.
7. Хайек Ф.А. Познание, конкуренция и свобода: учебное пособие. Директ-Медиа, 2007, - 237 с