КОМПАНИЯНЫҢ АЙНАЛЫМ КАПИТАЛЫН БАСҚАРУ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ НӘТИЖЕЛІЛІГІНІҢ ӨЗАРАБАЙЛАНЫСТЫЛЫҒЫ

АННОТАЦИЯ

Айналым капиталын басқару процесі өзінің табиғаты бойынша нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорын қызметінің нәтижелерін қалыптастыруда жоғары маңызға ие. Айналым капиталын оңтайландыру әдістерін қолдану процесінде кәсіпорынның пайда деңгейі жоғарылауы керек, бұл айналым қаражатының өзінен басқа, оны басқару сапасының жоғарылауы инвестициялаудың жеке объектісі ретінде болуы мүмкін екенін көрсетеді. Айналым активтерін басқару кезінде олардың оңтайлы көлемі мен құрылымын анықтау, сондай-ақ оларды қаржыландыру көздерін қалыптастыру басты мақсат болып табылады. Өтімділікті сақтау үшін кәсіпорынның айналым қаражатының жоғары деңгейі болуы керек, бірақ табыстылықты арттыру үшін кәсіпорын айналым қаражатының көлемін азайтуы керек. Ағымдағы активтерді басқару процесінің көмегімен компания өзінің қаржылық жағдайын жақсартады. Айналым құралдарының максималды құны мақсаттылық принципіне байланысты, ал оның мөлшері тек кәсіпорын қызметінің ауқымымен шектелуі мүмкін. Айналым капиталын бүкіл өндіріс процесі жүзеге асырылатын, кәсіпорынның пайда деңгейін, өнім көлемін реттейтін тұтқа ретінде сипаттауға болады.

Түйін сөздер: Айналым капиталы, ағымдағы активтер, ағымдағы міндеттемелер, қаржыландыру көздері, қаржылық тұрақтылық, қорлардың айналымдылық коэффициенті, өтімділік, өндірістік қуаттылықты бағалау, ағымдағы коэффициент, жылдам өтімділік коэффициенті.

Айналым капиталы компанияның ағымдағы активтері, яғни ақша қаражаты, дебиторлық берешек, шикізат пен дайын өнім қорлары мен оның ағымдағы міндеттемелері, яғни кредиторлық берешек және қарыздар арасындағы айырмашылық болып табылады. Бұл ұғым ұйымның қысқа мерзімді жағдайын сипаттау, өлшеу үшін жиі қолданылады.Ұйымның күтпеген құлдырауға немесе дағдарысқа қаншалықты төтеп бере алатынын сипаттайтын  көрсеткіштер - айналым капиталы мен ақша ағыны. Бұл екі көрсеткіш компанияның қаржылық тұрақтылығын әртүрлі аспектілерін ашып көрсетеді. Оң айналым капиталын сақтайтын кәсіпорынның  қаржылық қиындықтарға төтеп беру қабілеті, сонымен қатар қысқа мерзімді міндеттемелерді орындағаннан кейін  инвестициялау икемділігі жоғары болады. Оң айналым капиталы ұйымның  өз төлемдерін төлей алатынын және бизнестің өсуін ынталандыру үшін инвестициялай алатынын білдіреді. Айналым капиталын тиімді басқару компанияның қаржылық ресурстарын барынша өнімді және ұтымды пайдалана отырып, күнделікті операциялық шығындарды өтей алуын қамтамасыз етуге бағытталған. Айналым капиталы жеткілікті болған жағдайда, кәсіпорын қызметкерлері, жеткізушілеріне төлемдерін уақытылы өтеуін  жалғастыра алады. Ақша ағыны кезінде қиындықтарға тап болса да, пайыздық төлемдер мен салықтар сияқты басқа міндеттемелерді орындауға қабілетті болады. Айналым капиталын кәсіптің қарызсыз  өсуін қаржыландыру үшін де пайдалануға болады. Егер ұйымға қарыз алу қажет болса, оң айналым капиталын көрсету қарыз көздерін немесе несиенің басқа түрлерін алуды жеңілдетеді[1, 108 б.]. Кез-келген уақытта қолма-қол ақшаның қанша екенін нақты білу және міндеттемелерді жабу үшін жеткілікті айналым капиталын, сонымен қатар өсу мен күтпеген жағдайларды қамтамасыз ету үшін  талдау жұмыстары жасалуы керек.

Айналым капиталы кірістердегі ауытқуларды тегістеуге көмектеседі. Мысалы: кейбір кәсіпорындар өз қызмет ерекшеліктеріне байланысты  бірнеше ай ішінде кейбір маусымдылықты сезінеді. Жеткілікті айналым капиталымен компания аз кіріс әкелетін кезеңдерде қаржылық міндеттемелерін орындай отырып, бос айларға дайындалу үшін жеткізушілерден қосымша сатып алулар жасай алады. Осыдан біз ұйымның айналым капиталын тиімді басқаруы оның нәтижелілігіне әсер ететінін көре аламыз. Кәсіпорын экономикасы үшін айналым қаражатының маңыздылығы,  оны басқарудың прогрессивті заманауи әдістерін қолдануды талап етеді. Мұндай басқарудың нәтижесі экономикалық талдау әдістерімен бағаланады және тиімділік туралы пікірін білдіреді. Бизнесті жүргізудің заманауи әдістері мен конъюнктурасы айналым қаражатын пайдалану тиімділігін бағалау әдістерін әзірлеуді талап етеді [2, 96 б.]. Мысал негізінде қарастырсақ, бөлшек саудагер қараша және желтоқсан айларындағы кірісінің 70%-ы  пайданы құра алады, бірақ ол жыл бойы жалдау және жалақы сияқты шығындарды жабуы керек. Айналым капиталының қажеттілігіне талдау жүргізіп,  бөлшек саудагер қараша айына дейін жеткізілімдерді жинақтау үшін жеткілікті қаражаты бар екеніне көз жеткізе алады, сонымен қатар қанша тұрақты қызметкерге қолдау көрсете алатынын жоспарлай отырып, қарқынды маусымға уақытша жалдауға болады [2, 97 б.].

Айналым капиталы компанияның балансында көрсетілген ағымдағы активтер мен ағымдағы міндеттемелерден есептеледі. Бухгалтерлік баланс – негізгі төрт қаржылық есептің бірі. Бухгалтерлік баланс – тоқсандық, жылдық кезеңдегі кәсіпорынның активтерінің, міндеттемелерінің және акционерлік капиталының қысқаша сипаты.  Баланста ақша қаражаттары, олардың баламаларынан өтімділік дәрежесі бойынша активтер санаттары тізімделген. Сонымен қатар міндеттемелерді, алдымен ағымдағы міндеттемелерді, содан кейін ұзақ мерзімді міндеттемелерді көрсетеді.  Кредиторлық және қысқа мерзімді қарыз сияқты қысқа мерзімді міндеттемелерді жабу үшін жеткілікті ақша қаражаты, дебиторлық берешегі және басқа да өтімді активтері болса, компанияның оң айналым капиталы болады. Егер керісінше, кәсіпорынның  қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелерін жабу үшін ағымдағы активтері жеткіліксіз болса, теріс айналым капиталы болады. Теріс айналым капиталы қалыптасқан  компания жеткізушілер мен кредиторларға төлем жасауда қиындықтарға тап болуы мүмкін, бизнестің өсуіне ықпал ету үшін қаражат жинауда қиындықтар туындау ықтималдылығы бар. Ағымдағы активтерге қолма-қол ақшаға айналдыруға болатын ақша қаражаты және басқа да өтімді активтер кіреді.  Ағымдағы міндеттемелер – бұл баланс күнінен бастап бір жыл ішінде өтелуі тиіс барлық міндеттемелер. Ақша қаражаттарының қозғалысы –кіретін және шығатын ақша қаражаттары мен олардың баламаларының сомасы. Кәсіпорынның ақша ағыны оның айналым капиталының мөлшеріне әсер етеді. Айналым капиталын басқару – күнделікті орын алатын операциялық шығындарды өтеу үшін айналым қаражатын пайдалануды оңтайландыруды көздейтін тиімді қаржылық стратегия, компанияның өз ресурстарын өнімді тәсілдермен инвестициялауына көмектесу. Айналым капиталын тиімді басқару кәсіпорынға операциялық шығындарды қаржыландыруға және қысқа мерзімді қарыздарды төлеуге мүмкіндік береді [3, 33 б.]. Тиімді басқаруға  келесі факторлар әсер етеді: айналым құралдарының көлемі, олардың құрамы және  өтімділігі; меншікті және тартылған айналым қаражаттарының арақатынасы; таза айналым капиталының мөлшері; тұрақты және айнымалы капиталдың арақатынасы және тағы да басқа факторлар. Өндіріс процесіне, өнімді өткізуге қатысатын айналым қаражаты үздіксіз айналым жасайды, онда айналым қаражаты өндіріс сферасына және керісінше өтеді. Құрылу көздері бойынша айналым қаражаттары шаруашылық жүргізуші субъектінің іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын бағалау сипатын көбіне айқындайтын меншікті және тартылған болып бөлінеді. Меншікті капитал кәсіпорынның тәуелсіздігімен қатар қаржылық тұрақтылықты тікелей қамтамасыз етеді, ал тартылған капитал қаражатқа қосымша қажеттілікті жабады және несиелік қарыз ресурстары түрінде тартылады.

Айналым капиталын басқару стратегиясында компанияның айналым қаражатын, оған байланысты факторларды бағалау үшін әдетте қаржылық коэффициенттер қолданылады. Айналым капиталының коэффициенті, сонымен қатар ағымдағы коэффициент ретінде белгілі, компанияның қысқа мерзімді міндеттемелерді орындау қабілетінің өлшемі болып табылады. Айналым капиталының коэффициентінің 1-ден аз мөлшері  компанияның алдағы жылы қарыздарын өтеу үшін жеткілікті қолма-қол ақшаның болмауын көрсетеді. 1,2 мен 2,0 аралығындағы мән компанияның өз активтерін тиімді пайдаланып жатқанын көрсетеді. 2,0-ден жоғары коэффициент мәні компанияның өз активтерін тиімді пайдаланбауы мүмкін екенін көрсетеді. Ол кіріс алу үшін қаражатты қайта инвестициялаудың орнына қысқа мерзімді активтердің үлкен көлемін сақтау болып табылады.

Орташа инкассация кезеңі компанияның дебиторлық берешекті қаншалықты тиімді басқаратынының өлшемін көрсетеді,  бұл көрсеткіш  оның айналым капиталына тікелей әсер етеді. Бұл мән несиеге өткізілген тауар , не қызметтің  төлемді алуға кететін орташа күндер санын көрсетеді. Ол кезең ішіндегі орташа жалпы дебиторлық берешекті жалпы таза несиелік сату көлеміне бөлу және нәтижені кезеңдегі күндер санына көбейту арқылы есептеледі.

Тауарлы-материалдық қорлардың айналымдылық коэффициентінің көрсеткіші  сұранысты қанағаттандыру үшін кәсіпорын өз қорларын  қаншалықты тиімді басқаратынын көрсетеді. Бұл коэффициенті қадағалау жеткілікті тауарлық-материалдық қорлардың болуын қамтамасыз етеді, сонымен қатар тауарлық-материалдық қорларға тым көп ақшаны негізсіз құюдан аулақ болады.

Тауарлы-материалдық қорлардың айналымдылық коэффициенті тауарлық-материалдық қорлардың қанша рет сатылғанын және толықтырылғанын көрсетеді. Ол сатылған өнімнің өзіндік құны кезеңдегі тауарлық-материалдық қорлардың орташа құнына бөлінген ретінде есептеледі. Жоғары коэффициент тауарлық-материалдық қорлардың жиі айналымға түсетінін көрсетеді [4, 121 б.].

Мысал ретінде, әлеуетті инвестор ұйымның оған соңғы үш жылдағы айналым активтері мен қарыздары бойынша ақпарат жинайды, себебі оны азық-түлік дүкендерінің бөлшек сауда желісінің ағымдағы қаржылық жағдайы қызықтырады. Ағымдағы өтімділік коэффициентінің өзгеру тенденциясы қандай екенін анықтау қажет.

Кесте 1

Ағымдағы өтімділік коэффициенті есептеу

Айналым қаражаты мөлшерінің айтарлықтай өсуі үш жылда бөлшек сауда желісінің кеңеюін көрсетеді. Қысқа мерзімді міндеттемелердің ұлғаюы кәсіпорынның кредиторлық берешегін ұлғайту арқылы кеңейтілгенін көрсетеді. Мұндай өзгерістер компанияның қысқа мерзімді өтімділігінің және сәйкесінше инвестициялық тартымдылығының төмендеуіне әкелді. Болашақта бұл тенденция сақталатын болса, кәсіпорын ағымдағы міндеттемелерін өтей алмайды. Айналым құралдарының құрылымын қайта құру, айналым қарқынын арттыру және қысқа мерзімді активтерді қысқартуға жалпы қаражатты бөлу қажет. Коэффициенттің нормативтік мәні 1,0-ден жоғары. Бұл жағдайда компания жақын арада қысқа мерзімді міндеттемелерін өтей алады. Нормадан төмен коэффициент мәні әлеуетті несие берушілер мен инвесторлар үшін тәуекелдің маңызды көрсеткіші болып табылады.

Қаржы аналитиктері, несие берушілер кәсіпорын өтімділігін және оның қысқа мерзімді міндеттемелерін орындау қабілеттілігін өлшеу үшін Ағымдағы өтімділік коэффициенті, сондай-ақ тиісті көрсеткішті, жылдам өтімділік коэффициенті пайдаланады. Бұл екі коэффициент ағымдағы жұмысын алдыңғы тоқсандармен салыстыру және бизнесті басқа компаниялармен салыстыру үшін пайдаланылады, демек бұл оны несие берушілер, инвесторлар үшін пайдалы етеді. Жылдам өтімділік коэффициенті компанияның ең өтімді активтерін - ол тез ақшаға айнала алатын активтерді сату арқылы ерекшеленеді. Бұл ақша қаражаттары және олардың баламалары, сатылатын бағалы қағаздар және дебиторлық берешек. Керісінше, ағымдағы коэффициент барлық айналым активтерін, соның ішінде тауарлық-материалдық қорлар сияқты ақшаға айналдыруы қиын активтерді де қамтиды. Жылдам өтімділік коэффициенті коэффициенті қажеттілік туындаған уақыта компанияның қолма-қол ақшаны тез жинау мүмкіндігінің жақсы көрсеткіші болуы мүмкін.

Мысал ретінде жоғарыдағы әлеуетті инверсторды алайық.

Кесте 2

КЕСТЕНІҢ АТЫ

Коэффициенттің қалыпты мәні 0,7-1. Алайда, егер өтімді активтердің көп бөлігі дебиторлық берешек болса, бұл жеткіліксіз болады, олардың кейбіреулерін уақытында өндіріп алу қиын. Мұндай жағдайларда қосымша есептеулер қажет. Ұйымның қолма-қол ақшаны тез өндіруі 1, 2 жылы 3 жылмен салыстырғанда тезірек екені көрінеді. Компанияның 3-жылы қорлар мөлшерінің көбеюі  оның нәтижелілігіне теріс әсер етуде.

Көптеген кәсіпорындар  үшін айналым капиталы үнемі өзгеріп отырады. Айналым капиталының сомасының  өзгерісіне  көптеген факторлар әсер етуі мүмкін, соның ішінде үлкен шығыс төлемдері және сатудың маусымдық ауытқуы. Кәсіпорындар қызметіне  байланысты шығындарды жабу қажет болған жағдайда  немесе сатудың уақытша төмендеуі, айналым капиталын ұлғайтқысы келуі мүмкін. Бұл алшақтықты жою тактикасы ағымдағы активтерге қосуды немесе ағымдағы міндеттемелерді азайтуды қамтиды. Несиелер бойынша пайыздарды төлеу сияқты қысқа мерзімді міндеттемелерді орындау кезінде өсуге инвестициялау үшін жеткілікті өтімді активтер бар екенін білдіреді. Керісінше, теріс айналым капиталы компанияның міндеттемелерді өтеуі қиынға соғуы мүмкін екендігінің ескерту белгісі болып табылады. Барлық айналым активтері сыртқы қаржыландыру көздерінен құрылған кезде, несие беруші банк немесе  инвестор инвестициялық жобаны бірлесіп жүзеге асырса, экономикалық негіздеме табады. Инвесторға немесе кредиторға қаржылық тұрақтылықты, өндірістік қуаттылықты бағалау, шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық және мүліктік жағдайын бақылау үшін үлкен өкілеттіктер берілуі керек [5, 134 б.]. Барлығы ішкі экономикалық жағдайды құрайды, сондай-ақ инвестицияланған қаражатты басқаруды бақылауға сенімділікті қамтамасыз етеді. Сыртқы жағдайға барабар бағаны бүгінгі күні мемлекетті инвестициялық қызметті ақпараттық қамтамасыз ету механизміне тарту арқылы беруге болады. Атап айтқанда, аналитикалық көрсеткіштер құнының нашарлау үрдісіне дейінгі кезеңде сыртқы басқаруға кәсіби менеджерді тарту [6, 58 б.].

Қорыта айтқанда, өндірістік тиімділікті қамтамасыз етуде айналым қаражатының маңызды орын алып, белгілі рөл атқаратыны белгілі. Айналым капиталын ұтымды басқару сапасы бүгінде еңбек өнімділігін арттыру, өндіріс пен өткізу технологияларын ілгерілету үдерісінде басымдыққа ие.  Айналым қаражатын пайдалану тиімділігін талдауда ғылыми көзқарасты оны басқарудың ережелерімен және заманауи ғылыми негізделген әдістерімен біріктіру, әкімшілік ресурсты тарта отырып, экономикалық процеске барлық қатысушылардың өзара әрекетін ұйымдастыру талап етіледі. Ұсынылған шаралар кәсіпорынның айналым активтерін басқару тиімділігін арттыруға және оларды ұтымды пайдалануға әкеледі.

Әдебиеттер тізімі:

1. Гаврилов В.М. Кәсіпорындағы айналым қаражатының айналымын жеделдету жолдары: монография. – М.: Кітап зертханасы, 2018.– 108 б.
2. Володин А.А. Айналым қаражаты және кәсіпорындардың қаржылық жағдайы // Университет хабаршысы. - 2020. - Б.95-98.
3. Зобова Е.В. Кәсіпорынның айналым қаражатын қаржыландыру көздері //Әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестер.- 2018.- Б.33
4. Караванова Б.П. Ұйымның қаржылық басқару стратегиясын әзірлеу. - М.: Қаржы және статистика, 2018. - 121
5. Акулов В.Б. Қаржылық басқару. - М.: Флинта, MPSI, 2018. - 134
6. Карпычева Е.Ю. Айналым капиталының ұдайы өндірісі концепциясын құру факторлары // Қоғам дамуының теориясы мен тәжірибесі. - 2019. - Б. 58