УНИВЕРСИТЕТ СТУДЕНТТЕРІНІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ОЙЛАУЫН ДАМЫТУҒА АРНАЛҒАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАР

PEDAGOGICAL CONDITIONS FOR DEVELOPING CREATIVE THINKING OF UNIVERSITY STUDENTS

Altynay Mukhambetova

2nd year student of the program "7M01703 - Foreign Languages and Intercultural Communication" Education, Kh. Dosmukhamedov Atyrau University, Republic of Kazakhstan, Atyrau

Akhmaral Khairzhanova

scientific supervisor, associate professor, Department of Foreign Language Teaching, Atyrau University named after Kh.Dosmukhamedov,

Republic of Kazakhstan, Atyrau

АННОТАЦИЯ

Бұл зерттеу шетел тілі сабақтарында университет студенттерінің шығармашылық ойлауын дамытуға ықпал ететін педагогикалық жағдайларды қарастырады. Зерттеудің нәтижелері университет студенттерінің танымдық белсенділігін, дербестігін және коммуникативтік дағдыларын арттыруға бағытталған оқыту үдерісін жетілдіруге негіз болды.

ABSTRACT

This study examines the pedagogical conditions that promote the development of creative thinking among university students in foreign language classes. The study's results have served as a basis for improving the educational process aimed at enhancing university students' cognitive activity, independence, and communication skills.

Кілт сөздер: шығармашылық ойлау, педагогикалық жағдайлар, шетел тілі, университет студенттері, жүйелі тәсіл, педагогикалық өзара әрекеттестік, модельдеу, танымдық белсенділік, коммуникативтік дағдылар.

Keywords: creative thinking, pedagogical conditions, foreign language, university students, systematic approach, pedagogical interaction, modeling, cognitive activity, communication skills.

Кіріспе

Шетел тілі сабақтарында университет студенттерінің шығармашылық ойлауын дамытудың педагогикалық шарттарын жүзеге асыру оларға кешенді тәсіл қолданылған жағдайда мүмкін болады, өйткені олардың ешқайсысы әмбебап емес, сондықтан қалаған нәтижелерді бермейді. Әдіснамалық тұрғыдан философия «факторды» басқа құбылыстың қозғаушы күшіне айналған құбылыс ретінде анықтайды.

Жеке тұлғаның әлеуметтік белсенділігінің ерекшеліктерін анықтайтын факторларға мыналар жатады: белгілі бір қызмет түрінің даму деңгейі мен сипаты, қоғамның осы қызмет түріне қажеттілігі. Әлеуметтік қызметтің субъектісі жеке тұлға болғандықтан субъективті факторлар: жалпы және арнайы қабілеттер, жеке қажеттіліктер, осы қызмет түрінің жеке және әлеуметтік қажеттілігін сезіну болып бөлінеді.

Біздің зерттеуімізде біз жоғарыда аталған факторлар жүйесінен  басымдыққа ие болатын факторларды бөліп аламыз. Оларға мыналар жатады:

• студенттердің шет тілі сабақтарында қарым-қатынасы,
• жеке тұлғаның әлеуметтік және адамгершілік мәдениеті, сондай-ақ оқу ортасының болуы.

Сонымен, университет студенттерінің шетел тілі сабақтарында шығармашылық ойлауын дамыту үдерісін анықтайтын факторларды қалыптастыра отырып, біз осы процесті жүзеге асырудың педагогикалық шарттарының жиынтығын анықтадық. Шетел тілі сабақтарында университет студенттерінің шығармашылық ойлауын дамытудың келесі педагогикалық шарттары:

- шет тілі сабақтарында университет студенттерінің шығармашылық ойлауын дамытудағы қажеттілік-мотивациялық сферасын жаңарту;

- студенттердің жобалық әдіс негізінде шет тілі сабағында проблемалық оқыту жағдайында шығармашылық есептерді шешу алгоритмін меңгеруі;

- университет студенттерінің шет тілін меңгеру процесінде рефлексиялық позициясын дамыту;

Аталған педагогикалық шарттар жиынтығы, біздің ойымызша, университет студенттерінің шет тілі сабақтарында шығармашылық ойлауын дамыту үшін қажетті және жеткілікті, өйткені:

- шығармашылық ойлауды дамыту оқушылардың оқу іс-әрекетіне оң көзқарасымен, оқытылатын шет тілі пәнін тереңірек білуге ​​ұмтылуымен анықталады;

- шетел тілін меңгеру үдерісіндегі шығармашылық ойлау студент өзінің күш-жігерін ғылым негіздерін түсінуге және берік меңгеруге бағыттап, оқытылатын материалды жан-жақты талдай білгенде ғана дамиды;

- жеке тұлғаның қарым-қатынасы мен өзін-өзі жүзеге асыруын қамтамасыз ететін нақты білім беру-коммуникативтік орта ретінде оқу диалогы жағдайында аудио және бейне түпнұсқалық материалдарды пайдалана отырып, оқытудың заманауи белсенді әдістері мен әдістерінсіз мазмұнды меңгеру мүмкін емес.

Жоғары білім беру реформасы өз ісін жетік білетін, кәсіби өсу болашағын көре алатын педагог кадрларды арнайы-педагогикалық даярлаудың мазмұнын сапалы жаңартуды көздейді. Шетел тілдері факультетінде оқытудың мазмұнын таңдау кезінде мәдени-лингвистикалық сипаттағы материалдарға ерекше назар аудару қажет.

Негізгі бөлім

Мемлекеттік білім беру стандарты шетел тілін оқытудың мақсаттарына студенттердің шетел тіліне, сол тілде сөйлейтін халықтың мәдениетіне оң көзқарасын қалыптастыруды жатқызады; шетел тілі арқылы білім беру — бұл оқытылатын тіл елінің мәдениеті, тарихы, шынайылығы мен дәстүрлері туралы білімді меңгеруді, оқушыларды мәдениеттер диалогына тартуды, ұлттық мәдениеттердің жалпыадамзаттық мәдениетті дамытудағы жетістіктерімен таныстыруды, сондай-ақ туған тіл мен мәдениетті басқа халықтың көзімен қарап түсінуді көздейді. Желтова Е.П топтық оқыту түрлерінің маңызды және мәнді компоненті ретінде келесіге назар аударады: «кез келген оқудың және тұлғаның дамуының әлеуметтік табиғатын алдыңғы орынға батыл шығару. Бұл — жеке емес, топтық оқыту түрлеріне, бірлескен әрекетке, әсер етудің алуан түрлі формаларына, тұлғааралық қатынастар мен қарым-қатынасқа, сондай-ақ тұлғаның «ұжымдық субъект» аясында, күнделікті ынтымақтастық пен бірлескен шығармашылық қуанышында табиғи түрде қалыптасуына бағдарлануды білдіреді». [1, 211-б]

Жалпы топтық ынтымақтастықты ұйымдастыру ұжымдық белсенділік қалыптасатын мұғаліммен тең серіктестік ынтымақтастық үшін жиынтық ұжымдық субъект ретінде топты қалыптастыруды дайындай алады. Г.А. Китайгородская оқу-тәрбие процесіндегі ұжымдық әрекеттестік принципін ұйымдастыру әдісі ретінде анықтады:  [2, 175-б]

• студенттер бір-бірімен белсенді және қарқынды қарым-қатынас жасайды, оқу ақпараттарымен алмасады, сол арқылы білімдерін кеңейтеді, дағдыларын арттырады;
• қатысушылар арасында оңтайлы өзара әрекеттестік дамып, оқу тиімділігін арттырудың шарты мен құралы ретінде қызмет ететін ұжымға тән қарым-қатынастар қалыптасады;
• әркімнің табысты болуының шарты - басқалардың табысы.

Сонымен, ұжымдық оқытудың артықшылығы бір-бірімен белсенді ынтымақтастықта студенттер пәннің өзі, қарым-қатынас туралы білім алмасуға үйренеді, оның барысында коммуникативті дағдылар мен дағдыларды жетілдіреді. Мұғалім тек жаңа білімнің қайнар көзі ғана емес, сонымен қатар серіктес (субъект-субъект өзара әрекеттесу), топ мүшелерінің шығармашылық қарым-қатынасын ынталандырып, топта достық атмосфераны орнатуға көмектеседі.

Біздің ойымызша, өзара әрекеттестіктің субъекті-субъектілік түрін және оқытудың топтық формаларын пайдалану оның барлық мүшелеріне ұжымдық оқу іс-әрекетіне тікелей қатысуға мүмкіндік береді, бұл оқушылардың әрқайсысында қанағаттану сезімін тудырады, оларға Таңдалған іс-әрекеттің «пайдалылығы мен дұрыстығы», оқытудың бірінші кезеңінде-ақ олардың шет тілін меңгеру дағдыларына сенімділік, бұл өз кезегінде университет студенттерінің шет тілі сабақтарында шығармашылық ойлауын дамытудың табысты процесіне ықпал етеді. Сонымен, жоғарыда сипатталған педагогикалық шарттар кешені оны шет тілін оқыту процесінде жүзеге асыру студенттердің шет тілдерін табысты меңгеруіне және олардың шығармашылық ойлауын (танымдық белсенділік, дербестік, когнитивтік құндылықтарға бағдарлану) дамытуға көмектеседі деп болжауға мүмкіндік береді.

Педагогикалық зерттеулерде белгілі бір құбылысты немесе фактіні сапалы қарастыруға ықпал ететін көптеген тәсілдер мен әдістер пайда болды. Әртүрлі тәсілдер мен әдістерді талдау (бағдарламалық-мақсатты, жүйелік-құрылымдық, кешенді) зерттеу тақырыбына барынша сәйкес келетін тәсіл мен әдісті таңдау қажет деген қорытындыға келді. Көптеген ғалымдардың зерттеулері жүйелік тәсіл педагогикалық әдістеменің «іргетасы» және «негізі» болып табылатынын дәлелдеді, ал модельдеуді ғылыми әдіс ретінде пайдалану проблемалық-жоба процесінің барлық компоненттерін барынша зерттеуге және талдауға мүмкіндік береді.

Б.Б. Давыдов «...шығармашылық іс-әрекет тәжірибесі жалпы қоғамдық тәжірибе элементтерінің бірі емес, оның басқа элементтері сүйенетін іргелі және негізгі элементі болуы керек, бұған білім, дағды, адамның өмірге деген қатынасы жатады деп есептейді. [3, 27-б]

Төменде біз модельдеу процесін көрсетеміз. Модельдеу – белгілі бір объектілерді олардың белгілерін басқа объектіде – нақтылықтың сол немесе басқа фрагментінің (материалдық немесе психикалық) аналогы болып табылатын модельде – бастапқы модельде жаңғырту арқылы зерттеу әдісі.

Модель - (латын тілінен modulus - өлшем, үлгі)

1) зерттеу немесе жобалау объектісінің оның негізгі маңызды қасиеттерін көрсетуге, объектінің болашақта мүмкін болатын күйлері және оны жасау жолдары туралы ақпарат алуға мүмкіндік беретін бейнесін жүзеге асыру (блок-схема, диаграмма, сызба, кесте, т.б.);

2) зерттелетін объектіге (түпнұсқаға) ұқсас және оның элементтері арасындағы құрылымдық-функционалдық, себеп-салдарлық және генетикалық байланыстарды жаңғыртатын материалдық және идеалды белгілерде көрсетілген элементтер жүйесі.

Ю.А. Козырев модель мен түпнұсқа арасындағы байланыс келесі талаптарға сәйкес келеді  деп жазған:

- модель мен түпнұсқа арасында формасы анық көрсетілген шектеулі ұқсастық қатынасы болады (ғылыми таным процесінде модель түпнұсқаны ауыстырады);

- модельді зерделеу, мүмкін болса, түпнұсқа туралы толық ақпарат береді.

Бұл зерттеу жолы зерттелетін құбылыстар мен процестердің іргелі мәні мен сапалық анықтығын көрсететін идеалдандырылған, абстрактылы теориялық білім объектісін қалыптастыруды талап етеді. Содан кейін құбылыстар мен процестердің нақты түріне көшу негізінде, яғни абстрактіліден нақтыға көшу нәтижесінде бұл мәннің барлық түрлендіруі ашылады. Абстрактілі модельдерден нақты модельдерге көшу процесі негізінен екі жолмен жүзеге асады: бөлшектеу арқылы және қосымша модельдер құрастыру арқылы. [4, 339-б]

Модель - ол бейнелейтін объектіні онымен қандай да бір ұқсастыққа байланысты зерттеу құралы. Модельдеудің қажеттілігі біздің жағдайда есептердің ерекшеліктерімен және шешімімен анықталады:

-шетел тілі сабақтарында университет студенттерінің шығармашылық ойлауын дамыту үдерісін зерттеу;

- осы процестің маңызды сипаттамаларын бөліп көрсету;

- оқу-танымдық іс-әрекет шеңберінде осы процестің мүмкіндіктері туралы жаңа ақпарат алу. [5, 120-б]

Студенттердің кез келген әрекетті жүзеге асыруға деген қажеттіліктері мен мотивациясы болуы керек. Шетел тілдерін меңгеруде когнитивтік қажеттілік, интеллектуалдық қажеттілік, жетістікке деген қажеттілік және қарым-қатынас қажеттілігі сияқты мотивациялық-қажеттілік компоненттері ерекше мәнге ие болады деп есептейміз.

Білім беру жүйесіндегі негізгі буын – мазмұн. Оқу іс-әрекетін ұйымдастырудың әдіс-тәсілдері, формалары мен оқу-әдістемелік құралдар құрылатын өзегі де осы. Біз тұлғаға бағытталған көзқараспен анықталатын мазмұнды таңдап алдық және ондағы келесі мазмұндық сипаттамаларды бөліп көрсетеміз: жеке тұлғаның танымдық тәжірибесі; практикалық тәжірибе; шығармашылық тәжірибе; жеке қарым-қатынас тәжірибесі. Оқушылардың ойлауы үшін жеке танымдық тәжірибе қажет.

Педагогикалық өзара әрекеттесу кезінде жай ғана ақпарат алмасу ғана емес, сонымен қатар өз пікірімен алмасу, бір-бірін шығармашылық идеялармен және мәселелерді шешу жолдарымен байыту болады деп есептейміз. Мұндай шығармашылық ынтымақтастықта студенттің позициясы негізінен тәуелсіз және еркін болады. Бұл өзара әрекеттесу формаларының жан-жақтылығы мен икемділігі, студент мұғалімнің көзқарасын, сыныптастың көзқарасын немесе ұжымдық пікірді әрекеттің негізі ретінде қабылдаған кезде мұндай формалардың қосылуы маңызды.

Модельдің мазмұндық сипаттамалары әр кезеңнің міндеттерін, ЖОО студенттерінің шығармашылық ойлауын дамыту процесін ұйымдастыру әдістерін, оқытуды ұйымдастыру формаларын және күтілетін нәтижені нақтылайтын қадамдық жұмысты қолдану арқылы жүзеге асырылады.

Технологияны енгізу негізінде ЖОО студенттерінің шығармашылық ойлауының даму деңгейлері анықталды.

Қорытынды

Шетел тілін университетте оқу болашақ мамандардың гуманитарлық даярлық деңгейін арттырып қана қоймай, сонымен қатар студенттердің шығармашылық ойлауын дамытады. Болашақ кәсіби қызметінде студенттер стандартты емес көзқарасты талап ететін проблемалық жағдайларды шешуге мәжбүр болады. Біздің зерттеуіміз көрсеткендей, мұндай мәселелерді тиімді шешу шығармашылық қызметтің белгілі бір тәжірибесін дамытусыз мүмкін емес.

Зерттеуде шығармашылық ойлаудың мәні мен құрылымы нақтыланды. Шығармашылық ойлау — бұл субъективті жағынан жаңа нәрсе жасау үдерісі, оның негізінде стандартты емес әрекет тәсілдерін және түпнұсқа идеяларды жасау жолдарын қолдану жатыр.

Әдебиеттер тізімі:

1. Желтова Е.П. Развитие межкультурной компетенции студентов университета в процессе изучения иностранного языка общению : дис. ... канд. пед. наук / Е.П. Желтова. - Магнитогорск, 2006. -211 с.
2. Китайгородская      Г.А. Методические основы интенсивного обучения иностранным языкам /Г.А. Китайгородская. М.: МГУ, 1986. -175с.
3. Давыдов В.В. О понятии развивающего обучения / В.В. Давыдов. — 1991.-№6.
4. Козырева Ю.А. Лекции по педагогике и психологии творчества / Ю.А. Козырева. - Пемза : Издательство Пенз. гос. Университета, 1994. -339 с.
5. Краевский В.В. Моделирование в педагогическом процессе / В.В. Краевский // введение в научное исследование по педагогике. - М. : Просвящение, 1988. – 120 с.