ТАЛАП ҚОЮ

ПРЕДЪЯВЛЕНИЕ ИСКА

Хамзина Анель Мерекеевна

студент, факультет истории, экономики и права Западно-Казахстанский университет имени Махамбета Утемисова,

Республика Казахстан, г. Уральск

Есенгазиева Айнур Калимовна

научный руководитель, магистр юридических наук, старший преподаватель, Западно-Казахстанский университет имени Махамбета Утемисова,

Республика Казахстан, г. Уральск

АННОТАЦИЯ

Мақалада талап қою процесі құқықтық мемлекетте сот қорғауын жүзеге асырудың негізгі механизмдерінің бірі ретінде қарастырылады. Талап арыз азаматтар мен ұйымдардың бұзылған құқықтарын қорғауға және әділдікке қол жеткізуге мүмкіндік беретін құқықтық құжат ретіндегі маңыздылығы ашылады. Талап қоюды дайындау және беру рәсімдеріне, оның ішінде соттылықты анықтау, дәлелдемелерді жинау және заң талаптарын сақтау мәселелеріне ерекше назар аударылады.

АННОТАЦИЯ

Статья рассматривает процесс предъявления иска как один из ключевых механизмов реализации судебной защиты в правовом государстве. Раскрывается значение искового заявления как юридического документа, посредством которого граждане и организации могут отстаивать свои нарушенные права и добиваться справедливости. Особое внимание уделяется процедурным аспектам подготовки и подачи иска, включая определение подсудности, сбор доказательств и соблюдение требований законодательства.

Кілт сөздер: талап арыз, талап қою, құжат, сот процесі, дәлелдеме, талап.

Ключевые слова: иск, предъявление иска, документ, судебный процесс, доказательства, исковое заявление.

Талап қою – азаматтық іс жүргізу құқығының маңызды институты. Ол құқықтық қорғауды іске асыруды қамтамасыз етеді. Талап қою– адамның құқығы бұзылған немесе даулы жағдайларда сотқа жүгініп, әділдікке қол жеткізу жолы. Бұл институт құқықтық қана емес, сонымен қатар әлеуметтік маңызы бар функцияны орындайды, өйткені ол құқықтық тәртіпті сақтап, әділеттілікті қалпына келтіруге бағытталған.

Талап арыз, құқықтық категория ретінде, материалдық және процессуалдық тұрғыдан қарастырылады. Материалдық мағынада ол нақты құқықтық қатынастан туындайтын құқықты қорғауға арналған талаптарды білдіреді. Ал процессуалдық жағынан талап арыз – істі қозғау мақсатында сотқа жүгіну әрекеті.

Талап қою – бұл тек арыз тапсырумен шектелмейтін күрделі құқықтық әрекет. Ол бірнеше кезеңнен тұрады: талап арызды дайындау, оны сотқа тапсыру және тіркеу. Бұл әрекеттің маңызды элементі – арыздың Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексінің 148-бабында белгіленген талаптарға сай болуы. Арызда талаптың мәні, негіздемелері және соттың құзыреттілігін растайтын дәлелдер көрсетілуі тиіс.

Талап арыз беру тәртібі Қазақстан Республикасының АПК-мен реттеледі. Бұл ретте талап арыздың құрылымы мен мазмұнына қойылатын талаптар маңызды рөл атқарады. Заңнамада талап арызда тараптар туралы ақпарат, олардың талаптары, талаптардың негіздемелері және дәлелдер қамтылуы қажет екендігі көрсетілген.

Сонымен қатар, талап қою процесінде соттылық ережелерін сақтау маңызды. Егер талап арыз сәйкес сотқа берілмесе, ол қараусыз қалдырылуы мүмкін, бұл құқық қорғау процесін ұзаққа созады. Мысалы, жылжымайтын мүлікке қатысты даулар тек мүліктің орналасқан жеріндегі сотта қаралуы тиіс.

Талап қою азаматтық процестің негізгі кезеңдерінің бірі болып табылады. Біріншіден, ол сот талқылауын бастауға мүмкіндік береді. Арызсыз сот іс қозғай алмайды. Екіншіден, талап арыз сот талқылауының шекарасын айқындайды: сот істі талапкер көрсеткен негіздер мен мәндер шеңберінде қарастырады. Үшіншіден, талап арыз беру тек жеке тұлғаның құқығын қорғау ғана емес, жалпы қоғам мүдделерін де қамтамасыз етеді, себебі ол құқықтық тәртіпті нығайтуға ықпал етеді.

Талап арыз беру процесінің дәлелдемелік маңызы да зор. Талапкер арызда өз талабын негіздейтін дәлелдерді көрсетуге міндетті, бұл істің бастапқы кезеңінде сотқа негізділікті бағалауға мүмкіндік береді.

Өкінішке орай, әрбір мемлекеттің сот тәжірибесінде талап беру құқығын теріс пайдалану жағдайлары кездеседі. Негізсіз немесе көрінеу жалған талаптардың берілуі соттарға қосымша жүктеме түсіріп, құқықтық жүйеге деген сенімді төмендетеді. Қазақстан Республикасының заңнамасы мұндай әрекеттер үшін, соның ішінде екінші тараптың сот шығындарын өтеуді қамтитын жауапкершілік шараларын қарастырады. Бұл сотқа жүгіну құқығын адал және тек нақты дауларды шешу үшін пайдалану керектігін көрсетеді.

Сот жүйесінің қоғам үшін маңызы да ерекше. Сот қорғауы заң алдында теңдік принципін нығайтып, әділдікті қамтамасыз етеді және азаматтарды заңнаманы сақтауға ынталандырады. Талап беру механизмі арқылы құқықтық мемлекеттің басты қағидаларының бірі жүзеге асырылады: ешкім әділетсіздік алдында қорғалусыз қалмауы тиіс.

Азаматтық процестегі талап қою институты құқықтық жүйенің маңызды элементтерінің бірі. Ол азаматтар мен ұйымдарға өз құқықтарын қорғауға мүмкіндік беретін тиімді құрал болып табылады. Талап қою арқылы құқық бұзушылықтарды жою, дауларды шешу және әділеттілікке қол жеткізу мүмкіндігі пайда болады. Бұл институт қоғамда құқықтық мәдениеттің дамуына, заң үстемдігінің сақталуына және әділдікке негізделген құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуге ықпал етеді.

Құқықтық мемлекеттің басты қағидасы – азаматтардың өз құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мүмкіндігі. Сондықтан талап қоюды дұрыс пайдалана білу – әрбір азамат үшін маңызды. Бұл тек жеке құқықтарды қорғау ғана емес, сонымен бірге қоғамның құқықтық дамуына қосқан үлес болып табылады.

Осылайша, талап арыз беру – бұл құқықтық рәсім ғана емес, сонымен қатар адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау актісі. Бұл дайындықты, білімді және өз ұстанымына деген сенімділікті талап ететін процесс. Сонымен бірге, бұл Конституция мен Қазақстан Республикасының заңдарымен кепілдік берілген қорғау құқығын жүзеге асыру мүмкіндігін береді. Талаптар мен сот талқылаулары жүйесі арқылы азаматтар мен ұйымдар әділеттілікті қалпына келтіріп, құқық қорғау жүйесіне деген сенімді арттырып, құқықтық мемлекетте заң әрбір адамды қорғайтынын дәлелдей алады.

Әдебиеттер тізімі:

1. Баймолдин, С. Б. Азаматтық іс жүргізу құқығы: оқу құралы. – Алматы: Жеті Жарғы, 2019.
2. Жигинский, А. Я. Требования к иску в гражданском процессе. – Москва: Статут, 2018.
3. Абдрасулова, А. Ж. ҚР Азаматтық іс жүргізу құқығы: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2020.
4. Мұхамеджанова, Г. Б. Азаматтық құқықтағы талап қою институты. – Астана: Фолиант, 2021.
5. Ибраева, А. С., Сулейменова, Г. Ж. ҚР азаматтық іс жүргізу құқығы: теория және практика. – Алматы: Нұр-Пресс, 2022.
6. ҚР Азаматтық процестік кодексі (өзгерістер мен толықтырулармен). – Астана: Әділет, 2023.