ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЮВЕНАЛДЫҚ ҚҰҚЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫ:МӘСЕЛЕЛЕР МЕН ШЕШІМДЕР

РАЗВИТИЕ СИСТЕМЫ ЮВЕНАЛЬНОГО ПРАВА В КАЗАХСТАНЕ: ПРОБЛЕМЫ И РЕШЕНИЯ

Утинязова Айгерим Нурболатовна

студент 4 курса образовательной программы «Правоведение», Западно-Казахстанский университет имени М. Отемисова,

Республика Казахстан, г. Уральск

Кумарова Улдай Кумаровна

научный руководитель, магистр юрид.наук, старший преподаватель, Западно-Казахстанский университет имени М. Отемисова,

Республика Казахстан, г. Уральск

АННОТАЦИЯ

Қазақстандағы ювеналдық құқық жүйесінің дамуы, оның құқықтық негіздері, іс жүзінде кездесетін мәселелер мен оларды шешудің мүмкін жолдары қарастырылған. Ювеналдық құқық – бұл балалар мен жасөспірімдердің құқықтарын қорғау, олардың әлеуметке бейімделуі және әлеуметтік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған құқық саласы болып табылады. Қазақстан Республикасының заңнамасында балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау мәселесі маңызды орын алады. Алайда, қазіргі уақытта ювеналдық жүйенің тиімді жұмыс істеуі үшін бірқатар құқықтық, әлеуметтік және ұйымдастырушылық проблемалар бар. Мақалада осы мәселелерге талдау жасалып, ювеналдық құқықтың тиімді жұмыс істеуі үшін қажет шаралар мен ұсыныстар берілген.

АННОТАЦИЯ

В статье рассматривается развитие ювенальной правовой системы Казахстана, ее правовые основы, возникающие проблемы и возможные пути их решения. Ювенальное право – это отрасль права, направленная на защиту прав детей и подростков, их социализацию и обеспечение социальной безопасности. В законодательстве Республики Казахстан вопросы защиты прав и интересов детей занимают важное место. Однако на практике существует ряд правовых, социальных и организационных проблем, которые препятствуют эффективной работе ювенальной системы.

Кілт сөздер: ювеналдық құқық, балалардың құқықтары, құқық қорғау, Қазақстан.

Ключевые слова: ювенальное право, права детей, правозащита, Казахстан, ювенальная юстиция, социальные службы, правовые реформы, поддержка детей и подростков.

Ювеналдық құқық жүйесі балалар мен жасөспірімдерге арналған ерекше құқықтық механизмдер мен шараларды қамтиды. Оның негізгі мақсаты – жасөспірімдерге қатысты құқық бұзушылықтардың алдын алу, олардың құқықтарын қорғау және тәрбиелеу, сондай-ақ жасөспірімдердің әлеуметтік бейімделуін қамтамасыз ету. Қазақстандағы ювеналдық құқық жүйесі соңғы жылдары даму үстінде, алайда әлі де шешімін таппаған бірқатар мәселелер бар. Бұл мақалада Қазақстандағы ювеналдық құқық жүйесінің қазіргі жай-күйі мен даму барысы талданып, оның мәселелері мен шешімдері қарастырылады. Ювеналдық құқықтың теориялық негіздері және халықаралық тәжірибе-Ювеналдық құқық жүйесі балалардың және жасөспірімдердің құқықтарын қорғауға бағытталған құқықтық нормалар жиынтығы болып табылады. Бұл құқық жүйесінің ерекшелігі – жас ерекшеліктеріне қарай құқықтық жауапкершілікті жеңілдету және оларды ересектерден бөлек қарау. Ювеналдық құқықтың негізгі қағидаттары халықаралық құжаттармен бекітілген. Әлемнің көптеген елдерінде осы құқықтық жүйе тиімді жүзеге асырылып келеді. Қазақстан да 1994 жылы Бала құқықтары туралы Конвенцияға қол қойып, халықаралық тәжірибені өз заңнамасына енгізді.

Қазақстандағы ювеналдық құқық жүйесінің дамуы бұл Қазақстанда ювеналдық құқық жүйесі өзінің даму жолында бірнеше кезеңдерден өтті. 1990-шы жылдардың басында елімізде балалар мен жасөспірімдердің құқықтары туралы заңнама негізі қалана бастады. 2002 жылы Қазақстан Республикасы Бала құқықтары туралы Конвенцияға қосылды. Одан кейінгі жылдары Қазақстанда балалар мен жасөспірімдерге қатысты заңнамалық өзгерістер мен жаңартулар жүзеге асырылды. 2015 жылы Қазақстанда алғаш рет ювеналдық соттар құрылды, олардың міндеті – балалар мен жасөспірімдерге қатысты құқық бұзушылықтар мен қылмыстарды қарау болды. Бұл жаңашылдық Қазақстандағы ювеналдық жүйенің дамуына үлкен ықпал етті. Сонымен қатар, 2018 жылы қабылданған «Қазақстан Республикасындағы балалардың құқықтарын қорғау туралы» заң бұл жүйенің тиімділігін арттыруға бағытталған тағы бір қадам болды. Қазақстандағы ювеналдық құқық жүйесінің мәселелері яғни, Қазақстандағы ювеналдық құқық жүйесінің дамуы кезінде бірнеше маңызды мәселелер туындады. Олардың ішінде ең негізгісі — заңнамалық база мен құқықтық институттардың толық қалыптаспауы. Атап айтқанда, ювеналдық соттардың тиімділігі әлі де төмен, олардың тәжірибесі мен ресурстары жеткіліксіз. Сонымен қатар, ювеналдық құқық саласындағы мамандардың жетіспеушілігі мен оларды даярлау жүйесінің әлсіздігі осы саладағы маңызды кедергілердің бірі болып табылады. Кейбір сарапшылар ювеналдық құқық саласындағы жұмыс істейтін органдардың балалар мен жасөспірімдердің құқықтарын қорғау мақсатында бірлескен жұмыстың жеткіліксіздігін атап өтеді. Әлеуметтік қызметтер мен құқық қорғаушы ұйымдардың арасындағы үйлесімділік пен ынтымақтастықтың жоқтығы – маңызды мәселе. Бұл жағдай жасөспірімдермен жұмыс істейтін мамандардың үйлесімді әрі тиімді әрекет етуіне кедергі келтіреді.

Ювеналдық құқық жүйесін жетілдіру жолдары-Қазақстандағы ювеналдық құқық жүйесін дамыту үшін бірқатар шараларды қолға алу қажет. Бірінші кезекте, заңнамалық базаны жетілдіру маңызды. Ювеналдық соттардың жұмысына тиімді басқару жүйесін енгізу, құқықтық көмек көрсету қызметтерін жақсарту, ювеналдық құқық мәселелерімен айналысатын мамандардың біліктілігін арттыру қажет. Екінші, балалар мен жасөспірімдердің құқықтарын қорғау бойынша мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар арасындағы үйлесімді жұмысқа ерекше көңіл бөлу керек. Бұл үшін әртүрлі ведомстволар мен қоғамдық ұйымдардың арасындағы ынтымақтастықты нығайту, ақпарат алмасуды ұйымдастыру, бірлескен жобаларды жүзеге асыру қажет. Осылайша, әлеуметтік, құқық қорғаушы, психологиялық қызметтердің арасындағы интеграция әлеуметтік жобаларды тиімді түрде жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Үшінші, ювеналдық құқық жүйесінде балаларды қорғауға бағытталған алдын алу шараларын күшейту маңызды. Бұл, ең алдымен, мектептер мен қоғамдық орындардағы тәрбиелеу жүйесіне қатысты. Жасөспірімдермен профилактикалық жұмыстар жүргізу, құқық бұзушылықтарды алдын ала анықтау үшін әлеуметтік қызметтердің рөлін арттыру қажет.

Қазақстандағы ювеналдық құқық жүйесі соңғы жылдары бірқатар оң өзгерістерге ұшырағанымен, әлі де бірқатар мәселелерді шешуді қажет етеді. Заңнамалық база мен құқықтық институттарды нығайту, ювеналдық соттардың тиімділігін арттыру, мамандар даярлау, мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар арасындағы үйлесімді жұмысты дамыту – бұл саланың маңызды мәселелері болып табылады. Ал бұл міндеттерді шешу арқылы Қазақстан ювеналдық құқық жүйесін жетілдіріп, балалар мен жасөспірімдерге құқықтық қорғаныс жүйесін тиімді әрі сенімді етуге қол жеткізе алады.

Әдебиеттер тізімі:

1. Абдрахманова, Г. Т. Социальная политика и механизмы её реализации в Казахстане. — Алматы: Дәуір, 2018.
2. Тастемірова, Г. А. Әлеуметтік реттеу құралдары: Қазақстан тәжірибесі және халықаралық практика. — Алматы: ҚазҰУ әл-Фараби, 2021.
3. Бала құқықтары туралы Конвенция (БҰҰ). — 1989.
4. Қазақстан Республикасының Балалар құқықтары туралы Заңы. — Алматы: Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты, 2015.
5. Нұрсейітова, Р. Е. Социальная модернизация Казахстана: приоритеты и механизмы. — Астана: ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, 2015