ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЮВЕНАЛДЫҚ СОТТАР: ТИІМДІЛІК ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

ЮВЕНАЛЬНЫЕ СУДЫ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН: ЭФФЕКТИВНОСТЬ И ПУТИ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ

Нурлыгалым Азамат Бауыржанович

студент 4 курса образовательной программы «Юриспруденция», Западно-Казахстанский университет имени М. Утемисова,

Республика Казахстан, г. Уральск

Кумарова Улдай Кумаровна

научный руководитель, магистр юрид.наук, старший преподаватель, Западно-Казахстанский университет имени М. Утемисова,

Республика Казахстан, г. Уральск

АННОТАЦИЯ

Бұл ғылыми-мақалада еліміздегі өзекті тақырып – «Ювеналдық соттардың тиімділігі және оны жетілдіру жолдары» туралы айтылады. Ювеналдық соттар – кәмелетке толмағандарға қатысты құқықтық даулар мен қылмыстық істерді қарайтын арнайы сот жүйесі. Бұл соттар балалар мен жасөспірімдердің құқықтарын қорғауға, олардың мүдделерін ескеруге және қылмыстың алдын алу шараларын жүзеге асыруға бағытталған. Қазақстан Республикасында ювеналдық соттар 2007 жылы құрылып, бүгінгі таңда құқықтық қорғау жүйесінің маңызды бөлігіне айналды. Алайда, бұл институттың тиімділігін арттыру және оны жетілдіру жолдарын іздеу өзекті мәселе болып отыр.

АННОТАЦИЯ

В данной научной статье говорится об актуальной в стране теме - «Эффективность ювенальных судов и пути ее повышения». Ювенальные суды представляют собой специальную судебную систему, которая рассматривает юридические споры и уголовные дела с участием несовершеннолетних. Целью данных судов является защита прав детей и подростков, учет их интересов и реализация мер профилактики преступности. Суды по делам несовершеннолетних в Республике Казахстан были созданы в 2007 году и сегодня стали важной частью системы правовой защиты. Однако повышение эффективности этого института и поиск путей его совершенствования является актуальной проблемой.

Кілт сөздер: сот, балалар, жасөспірімдер, институт.

Ключевые слова: суд, дети, подростки, институт.

Ювеналдық әділет жүйесі алғаш рет Батыс елдерінде XIX ғасырдың соңында енгізілді. Оның негізгі мақсаты – балалардың мүддесін қорғау және жасөспірімдерді қылмыстық жүйеден алшақтату.

Қазақстанда ювеналдық соттардың құрылуы балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі халықаралық стандарттарға сәйкес жүзеге асырылды. 2007 жылы Алматы қаласында алғашқы мамандандырылған ювеналдық сот өз жұмысын бастады. Кейіннен ювеналдық соттар елдің басқа өңірлерінде де ашыла бастады.

Ювеналдық соттардың негізгі міндеттері:

• Балалардың құқықтарын қорғау;

• Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігін әділетті түрде қарастыру;

• Жасөспірімдердің қайта әлеуметтенуін қамтамасыз ету;

• Отбасылық дауларда балалардың мүддесін басымдыққа алу.

Қазақстандағы ювеналдық соттар жұмыс барысында келесі нәтижелерге қол жеткізді:

• Кәмелетке толмаған құқық бұзушылар үшін баламалы жазалау шаралары енгізілді. Бұл шаралар балаларды бас бостандығынан айырудан гөрі, тәрбиелік маңызы бар бағдарламаларға бағытталды.

• Медиация институтын қолдану кеңейтілді, бұл тараптардың татуласуына және даулардың бейбіт жолмен шешілуіне ықпал етті.

• Құқық бұзушылықтардың алдын алу мақсатында мектептер мен білім беру мекемелерімен тығыз байланыс орнатылды.

• Қылмыстық жауапкершілікке тартылған кәмелетке толмағандар саны жыл сайын төмендеуде.

• Медиация арқылы шешілген істердің үлесі 30%-дан асып отыр.

• Жасөспірімдердің қайта қылмыс жасау көрсеткіші 15%-ға азайды.

Алайда, ювеналдық соттардың қызметінде бірқатар мәселелер де бар:

1. Материалдық-техникалық база жеткіліксіздігі. Көптеген аймақтарда ювеналдық соттар толыққанды жұмыс істеуі үшін қажетті инфрақұрылым мен құралдар жетіспейді.
2. Кадр тапшылығы. Мамандандырылған судьялар мен психологтардың, әлеуметтік қызметкерлердің жетіспеушілігі сот процесін кешіктіреді.
3. Құқықтық мәдениеттің төмендігі. Қоғамда балалар мен жасөспірімдердің құқықтарын қорғау мәселесіне жеткілікті көңіл бөлінбейді.
4. Балалардың мүддесін қорғаудағы жүйеліліктің әлсіздігі. Әлеуметтік қызметтер мен құқық қорғау органдарының өзара әрекеттесуінде олқылықтар бар. Жасөспірімдерді тәрбиелеп, қоғамға бейімдеуге бағытталған бағдарламалардың саны аз және көбіне қаржыландыру жеткіліксіз.

Ювеналдық соттардың тиімділігін арттыру үшін мынадай шараларды жүзеге асыру қажет:

1. Құқықтық базаны жетілдіру.

• Ювеналдық соттар туралы заңнаманы халықаралық стандарттарға сәйкес жаңарту.

• Балалардың құқықтарын қорғауға қатысты заңнамалық олқылықтарды жою.

2. Кадрларды даярлау жүйесін жетілдіру.

• Ювеналдық сот судьяларын, адвокаттарды, прокурорларды және психологтарды арнайы даярлау.

• Әлеуметтік қызметкерлердің кәсіби біліктілігін арттыру.

3. Инфрақұрылымды жақсарту.

• Ювеналдық соттардың материалдық-техникалық базасын нығайту.

• Жасөспірімдерге арналған оңалту орталықтарын ашу.

4. Алдын алу шараларын күшейту.

• Мектептер мен ата-аналарға арналған құқықтық сауаттылық бағдарламаларын әзірлеу.

• Жастар арасындағы құқық бұзушылықтардың алдын алу мақсатында тәрбие және қолдау бағдарламаларын дамыту.

Қазақстан Республикасындағы ювеналдық соттар балалар мен жасөспірімдердің құқықтарын қорғаудың тиімді құралы ретінде маңызды рөл атқарады. Алайда, олардың қызметін одан әрі жетілдіру үшін құқықтық реформалар, кадрлық саясатты нығайту және алдын алу шараларын кеңейту қажет. Бұл қадамдар ювеналдық соттардың тиімділігін арттырып қана қоймай, қоғамдағы құқықтық мәдениетті нығайтуға да үлес қосады.

Әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 ж., 30 тамыз. [Электрондық ресурс] - https://dzen.ru/a/Xmhy8YL53gsEBc_U (11.03.2020)
2. «Балалардың құқықтары туралы» Қазақстан Республикасының Заңы.
3. Біріккен Ұлттар Ұйымының "Балалар құқықтары туралы конвенциясы”.
4. Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьяларының мәртебесі туралы Заңы.
5. Қазақстандағы ювеналдық соттар туралы статистикалық мәліметтер (2023).