ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДАМУЫ

АННОТАЦИЯ

Бұл мақалада құқықтық мемлекеттің негізгі қағидаттары мен оның Қазақстандағы даму ерекшеліктері қарастырылады. Құқықтық мемлекеттің қалыптасуының тарихи алғышарттары, заң үстемдігінің маңызы, және биліктің бөліну қағидаты талданады. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасындағы құқықтық мемлекеттің құрылуы мен дамуы, конституциялық реформа мен заңнамалық өзгерістер, сондай-ақ құқықтық мәдениеттің ролі қарастырылады. Құқықтық мемлекетті дамытуда халықаралық тәжірибе мен Қазақстанның өзіндік үлгісі көрсетіледі. Мақалада құқықтық мемлекеттің қазіргі жағдайы мен болашақ дамуы туралы ұсыныстар беріледі.

Кілт сөздер: құқықтық жүйе, құқықтық реформа, құқықтық мәдениет, халықаралық стандарттар, Қазақстан Республикасы.

Құқықтық мемлекет – заманауи демократиялық қоғамның маңызды ұстанымдарының бірі. Оның негізі заңның үстемдігі мен адамның құқықтарын қорғауда жатыр. Құқықтық мемлекеттің негізгі мақсаты – азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз ету. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері құқықтық мемлекет құру жолында бірқатар маңызды қадамдар жасады. Осы мақалада құқықтық мемлекеттің негізгі қағидалары мен Қазақстандағы құқықтық реформалардың ерекшеліктері қарастырылады.

1. Құқықтық мемлекеттің негізгі қағидаттары Құқықтық мемлекет – бұл биліктің заңмен шектелуі, заң үстемдігінің сақталуы, барлық азаматтардың заң алдында теңдігі мен құқықтарын қорғау негізінде қалыптасатын жүйе. Құқықтық мемлекеттің негізгі қағидаттары:

Заң үстемдігі: Құқықтық мемлекетте заң қоғамның негізгі реттеушісі болып табылады. Барлық азаматтар, ұйымдар және билік органдары заңға бағынуы тиіс.

Биліктің бөліну қағидаты: Билік заң шығарушы, атқарушы және сот болып үш тармаққа бөлінеді. Бұл тармақтардың әрқайсысы тәуелсіз және бір-бірін бақылап отырады.

Адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау: Құқықтық мемлекетте адамның құқықтары басты құндылық болып табылады және олар заңмен қорғалады. [1, с. 53]

Құқықтық мәдениет: Қоғамның құқықтық сауаты жоғары болуы, заңды сақтау және құрметтеу арқылы мемлекет құқықтық негізде дами алады.

2. Қазақстандағы құқықтық мемлекеттің дамуы Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет ретінде қалыптасуы Конституцияның қабылдануымен тікелей байланысты. 1995 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы құқықтық мемлекеттің негіздерін қалады. Конституция бойынша биліктің бөліну қағидаты енгізілді, адамның құқықтары мен бостандықтары басты құндылық ретінде танылды. Сонымен қатар, құқықтық мемлекеттің дамуына бірқатар маңызды заңнамалық реформалар әсер етті.Қазақстанның құқықтық жүйесі кеңес одағының әсерінен шыққаннан кейін халықаралық құқықтық стандарттарға сәйкес өзгерістерге ұшырады. Демократиялық принциптер, адам құқықтарын қорғау және заңның үстемдігіне негізделген жаңа заңдар қабылданды. Соңғы жылдардағы Конституциялық реформалар мен құқықтық мәдениетті нығайту шаралары Қазақстанның құқықтық мемлекет ретінде дамуына ықпал етті. [2, с. 45]

3. Заң үстемдігі мен биліктің бөлінуі Қазақстанда Қазақстан Республикасында заң үстемдігі Конституцияда бекітілген. Заң үстемдігін қамтамасыз ету үшін арнайы құқықтық институттар жұмыс істейді. Сот билігі тәуелсіз болуы тиіс және заңдарды әділ қолдануы қажет. Алайда, кейбір жағдайларда билік тармақтарының арасындағы тепе-теңдікті сақтау мәселелері туындайды.Биліктің бөліну қағидаты Қазақстандағы демократиялық процестердің маңызды бөлігі болып табылады. Атқарушы, заң шығарушы және сот билігі арасындағы тепе-теңдікті сақтау үшін конституциялық бақылау жүйесі енгізілген. Бұл бақылау механизмі қоғамның құқықтарын қорғауға және биліктің шектен шығуын болдырмауға бағытталған.

4. Құқықтық мәдениет және оның маңызы Құқықтық мәдениет – құқықтық мемлекеттің ажырамас бөлігі. Қазақстанда құқықтық мәдениетті арттыру мақсатында құқықтық сауаттылықты көтеру, азаматтардың құқықтарын түсіндіру және құқықтық институттарды нығайту жұмыстары жүргізілуде. Құқықтық мәдениет тек заңдарды білумен шектелмейді, ол заңдарды құрметтеу және сақтау, әділеттілікке ұмтылу болып табылады.Құқықтық мәдениеттің жоғары деңгейі қоғамның тұрақты дамуына ықпал етеді. Сондықтан, Қазақстандағы құқықтық мемлекет қалыптастыруда құқықтық мәдениеттің рөлі ерекше маңызды. Мемлекет құқықтық мәдениетті дамыту үшін білім беру жүйесінде құқықтық тәрбиеге ерекше көңіл бөлуі тиіс. [3, с. 145]

5. Құқықтық мемлекет дамуының халықаралық тәжірибесі Құқықтық мемлекет құруда халықаралық тәжірибе үлкен рөл атқарады. Дамыған елдердегі құқықтық мемлекет қалыптастыру үлгілері Қазақстан үшін үлгі ретінде қызмет ете алады. Мысалы, Германия мен Францияның құқықтық жүйелері биліктің бөлінуі, заңның үстемдігі және азаматтардың құқықтарын қорғау мәселелерінде жақсы нәтиже көрсеткен.Қазақстан осы елдердің тәжірибесін ескере отырып, құқықтық реформаларды жүзеге асырып келеді. Халықаралық құқықтық стандарттарды енгізу, адам құқықтарын қорғау және сот жүйесін реформалау – құқықтық мемлекет құрудың маңызды қадамдары болып табылады.

6. Қазақстандағы құқықтық реформалардың болашағы Қазақстандағы құқықтық реформалар жалғасуда. Мемлекет құқықтық мемлекет қағидаларын нығайту үшін жаңа заңнамалық өзгерістер енгізуде. Атап айтқанда, адам құқықтарын қорғау жүйесін жетілдіру, сот жүйесін реформалау және азаматтардың құқықтық мәдениетін арттыру шаралары қолға алынуда.Алдағы уақытта құқықтық реформалар азаматтардың құқықтарын қорғау деңгейін арттырып, заңның үстемдігін қамтамасыз ететін механизмдерді күшейтеді. Бұл Қазақстанның құқықтық мемлекет ретінде дамуына үлкен үлес қосады.

Қазақстан құқықтық мемлекет құру жолында маңызды қадамдар жасап келеді. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде еліміз өзінің құқықтық жүйесін нығайтуға және халықаралық стандарттарға сай заңнамалық базаны құруға күш салды. Құқықтық мемлекеттің басты қағидаттары – заң үстемдігі, биліктің бөлінуі, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау – Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген. Бұл қағидаттар елдің тұрақты дамуы мен демократияны қалыптастырудағы негізгі тіректер болып табылады.Құқықтық мемлекет құруда елдің саяси және құқықтық жүйесі тұрақтылық пен сенімділікті қажет етеді. Әрбір заң тек қағазда емес, іс жүзінде де орындалуы тиіс. Қазақстанда құқықтық мемлекет құруда бірқатар маңызды реформалар жүзеге асырылды. Сот жүйесінің тәуелсіздігін қамтамасыз ету, адам құқықтарын қорғау, заң үстемдігін орнату – осы бағытта жасалған маңызды қадамдар.Сонымен қатар, құқықтық мемлекеттің дамуына тікелей әсер ететін тағы бір маңызды фактор – құқықтық мәдениет. Азаматтардың құқықтық сауаттылығы мен құқықтық мәдениеті жоғары болған сайын, қоғамда заңдардың дұрыс орындалуы қамтамасыз етіледі. Құқықтық мәдениет тек заңдарды білу мен сақтаудан ғана емес, сонымен қатар азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуден, әділеттілікке ұмтылудан тұрады. Қазақстанда құқықтық мәдениетті арттыру үшін көптеген шаралар қолға алынды, оның ішінде білім беру жүйесіндегі құқықтық тәрбиеге ерекше көңіл бөлінуде.Құқықтық мемлекет құрудағы тағы бір маңызды аспект – халықаралық тәжірибені ескеру. Әлемдік тәжірибеде құқықтық мемлекет құруда Германия, Франция және Ұлыбритания сияқты елдерде жетістікке жеткен модельдер бар. Бұл елдерде биліктің бөлінуі, заң үстемдігі, азаматтардың құқықтарын қорғау мәселелері жақсы шешілген. Қазақстан осы елдердің тәжірибесін негізге ала отырып, құқықтық реформалар жүргізуде. Халықаралық құқықтық стандарттарды енгізу, адам құқықтарын қорғау жүйесін жетілдіру, сот жүйесін реформалау – Қазақстанның құқықтық мемлекет ретінде дамуының негізгі бағыттары. [4, с. 24]

Сонымен бірге, құқықтық мемлекеттің қалыптасуында конституциялық реформалар мен заңнамалық өзгерістердің рөлі айрықша. Конституцияға енгізілген әрбір өзгеріс елдің құқықтық жүйесін жақсартуға бағытталған. Соңғы жылдардағы реформалар Қазақстанның құқықтық дамуына оң ықпал етіп, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауда жаңа мүмкіндіктер ашты. Бұл реформалар заңнамалық және сот жүйесіндегі теңсіздіктерді жоюға, биліктің тиімділігін арттыруға және азаматтардың құқықтық қорғау деңгейін көтеруге бағытталған.Дегенмен, құқықтық мемлекетті одан әрі нығайту үшін әлі де атқарылатын жұмыстар бар. Құқықтық реформалар ұзақ және күрделі процесс болып табылады, және ол қоғамның дамуына сәйкес бейімделіп отыруы тиіс. Құқықтық мемлекет құруда құқықтық мәдениетті арттыру, сот жүйесінің тәуелсіздігін нығайту және заңдардың әділ қолданылуын қамтамасыз ету басты міндеттердің бірі болып қала береді.

Қазақстандағы құқықтық реформалар тек заңдар мен ережелерді қабылдаумен шектелмейді. Бұл реформалар елдің болашағын айқындайтын маңызды қадамдар болып табылады. Қазақстанның құқықтық мемлекет құрудағы жетістіктері әлемдік тәжірибемен ұштасып, елдің халықаралық аренадағы беделін арттыруға мүмкіндік береді. Бұл реформалар азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау деңгейін жақсартып, қоғамдағы әділеттілікті қамтамасыз етеді.Қазақстан құқықтық мемлекет ретінде дамуын жалғастырып, құқықтық жүйені жетілдіруде. Құқықтық мемлекеттің болашағы заң үстемдігін нығайтуға, құқықтық мәдениетті көтеруге және сот жүйесінің тәуелсіздігін қамтамасыз етуге байланысты. Осы қадамдар Қазақстанның құқықтық мемлекеттің толыққанды моделі ретінде қалыптасуына ықпал ететіні сөзсіз. [5,98]

Қорытындылай келе, Қазақстан құқықтық мемлекет құруда көптеген жетістіктерге жетті, бірақ бұл бағытта атқарылатын жұмыстар әлі де бар. Құқықтық мәдениеттің жоғары деңгейі, заңдардың әділ қолданылуы және биліктің бөлінуі – құқықтық мемлекеттің негізгі қағидаттары болып қала береді. Қазақстан бұл бағытта дамуды жалғастыра отырып, құқықтық мемлекет қағидаттарын одан әрі нығайтуы қажет.

Әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995). Алматы: Юрист.
2. Сапарғалиев, Ғ. (2016). Қазақстанның құқықтық жүйесі: тарихы мен дамуы. Алматы: Заң кітапханасы.
3. Мухитдинов, Н.Б. (2020). Құқықтық мемлекет және демократиялық құндылықтар. Нұр-Сұлтан: Қазақ университеті баспасы.
4. Құқықтану негіздері. (2018). Алматы: Экономика баспасы.
5. Ахметов, К.Т. (2021). Демократиялық мемлекет құру жолындағы құқықтық реформалар. Шымкент: Оңтүстік баспасы.