ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҚ КӨМЕК ТУРАЛЫ ТАПСЫРМА

ПОРУЧЕНИЕ О ПРАВОВОЙ ПОМОЩИ

Жәнібек Асылай Жәнібекқызы

студент 4 курса образовательной программы «Юриспруденция», Западно-Казахстанский университет имени М. Утемисова,

Казахстан, г. Уральск

Есенгазиева Айнур Калимовна

научный руководитель, магистр юрид. наук, старший преподаватель, Западно-Казахстанский университет имени М. Утемисова,

Казахстан, г. Уральск

АННОТАЦИЯ

Бұл ғылыми-мақалада, халықаралық процестегі құқықтық көмек көрсету интитутының құқықтық негіздері, оның мақсаты мен міндеттері талданады. Халықаралық құқықтық көмек көрсету механизмдерінің мәні мен маңызын аша отырып, олардың азаматтық және қылмыстық істерді шешудегі рөлін көрсетеді. Мақала Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексінің баптарына және халықаралық құқықтық келісімдерге сүйеніп, құқықтық көмекті жүзеге асырудың заңнамалық және тәжірбиелік аспектілерін зерттеледі. Сонымен қатар, мақалада құқықтық көмек көрсету кезінде туындайтын мәселелер мен оларды шешу жолдары ұсынылады.

АННОТАЦИЯ

В данной научно-исследовательской статье анализируются правовые основы организации правовой помощи в международном процессе, ее цели и задачи. Раскрывая сущность и значение механизмов оказания международно-правовой помощи, показывает их роль в разрешении гражданских и уголовных дел. Статья основана на статьях Гражданского процессуального кодекса Республики Казахстан и международных правовых соглашениях и исследует законодательные и практические аспекты осуществления правовой помощи. Кроме того, в статье представлены проблемы, возникающие при оказании правовой помощи, и пути их решения.

Кілт сөздер: халықаралық процесс, құқықтық көмек, халықаралық келісімдер, құқықтық механизмдер, экстрадиция, арбитраж, сот шешімдерін тану, халықаралық құқық.  

Ключевые слова: международный процесс, правовая помощь, международные соглашения, правовые механизмы, экстрадиция, арбитраж, признание судебных решений, международное право.

Қазіргі жаһандану дәуірінде халықаралық құқықтық қатынастардың маңызы айтарлықтай өсті. Мемлекеттердің экономикалық, әлеуметтік, мәдени және саяси байланыстары күрделеніп, шекаралар арасындағы құқықтық процестерде көмек көрсету қажеттілігі артты. Халықаралық процестегі құқықтық көмек – бұл мемлекеттің өз юрисдикциясынан тыс орналасқан жеке және заңды тұлғалардың құқықтарын қорғауға бағытталған шаралар кешені. Мұндай көмек сот шешімдерінің орындалуы, құжаттарды рәсімдеу және тапсыру, айғақтарды жинау, сондай-ақ заңгерлік қолдау көрсету түрінде жүзеге асырылады. Бұл мақалада халықаралық процестегі құқықтық көмектің мәні, құқықтық негіздері және оның жүзеге асырылу ерекшеліктері талқыланады.

Халықаралық құқықтық көмек – бір мемлекеттің екінші мемлекеттің құзыретті органдарына құқықтық мәселелерді шешу үшін жәрдемдесуін білдіреді. Бұл көмек екі жақтың да заңнамаларын және халықаралық шарттарды ескере отырып жүзеге асырылады. Құқықтық көмекке деген сұраныс көбінесе трансшекаралық даулардың, қылмыстық істердің немесе азаматтық-құқықтық қатынастардың пайда болуымен байланысты туындайды.

Құқықтық көмек, ең алдымен, азаматтық және қылмыстық істерде маңызды рөл атқарады. Азаматтық процестерде ол құжаттарды беру, сот актілерін орындау және куәгерлерден айғақтарды жинаумен байланысты болса, қылмыстық процестерде қылмыскерлерді экстрадициялау, тергеу амалдарына қолдау көрсету және дәлелдемелерді қамтамасыз етуді қамтиды.

Халықаралық процестегі құқықтық көмек көрсету көптеген халықаралық шарттар мен келісімдер арқылы реттеледі. Олардың ішінде ең маңыздылары:

1. 1954 жылғы Гаага конвенциясы – құқықтық көмек көрсету және шетелде құжаттарды тапсыру тәртібін реттейді.

2. 1958 жылғы Нью-Йорк конвенциясы – арбитраж шешімдерін тану және орындау мәселелері бойынша құқықтық көмек көрсетуді қамтамасыз етеді.

3. Минск конвенциясы (1993) – ТМД елдері арасында құқықтық көмек көрсету тетіктерін реттейді.

4. Екіжақты және көпжақты келісімдер – мемлекеттер арасында тікелей құқықтық өзара әрекеттестік орнатуға мүмкіндік береді.

Қазақстан Республикасы халықаралық процестегі құқықтық көмек көрсетуге қатысты бірқатар халықаралық шарттарға қосылған және бұл салада ұлттық заңнамасын жетілдіріп келеді. Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексінің (АПК) 4-бөлімінде шетелдік тараптардың қатысуымен өтетін істер және құқықтық көмек көрсету тәртібі нақты көрсетілген.

Құқықтық көмек көрсету бірнеше негізгі механизмдер арқылы жүзеге асырылады. Олар біріншіден, сот актілерін тану және орындау арқылы, яғни, бір мемлекеттің соты шығарған шешімді екінші мемлекеттің аумағында тану және орындау. Бұл процесс екіжақты шарттар немесе халықаралық конвенциялар негізінде жүзеге асырылады. Мысалы, Қазақстан мен Ресей арасындағы құқықтық көмек туралы келісімдер сот шешімдерін өзара тануға мүмкіндік береді.  Екіншіден, халықаралық процестерде маңызды қадамдардың бірі – құжаттарды заңды түрде реттеу. Бұл құжаттарға талап арыздар, сот шақыру қағаздары және сот шешімдері кіреді. Мысалы, 1954 жылғы Гаага конвенциясы құжаттарды жіберудің тәртібі мен рәсімдерін реттеген. Үшіншіден, айғақтарды жинау көбінесе куәгерлерді тыңдау немесе материалдық дәлелдерді зерттеудің көрінісі. Шетелдік куәгерлерден айғақ алу кезінде халықаралық шарттарға және жергілікті заңнамаларға сәйкес әрекет етіледі.  Экстрадиция - қылмыстық істерде айыпталушыларға экстрадициялау халықаралық құқықтық көмек берудің маңызды элементі. Бұл процесс мемлекеттердің өзара келісімдеріне және халықаралық нормаларға негізделуін талап етеді. Оған қоса, халықаралық дауларды шешу кезінде арбитраж және медиация тетіктерін қолдану маңызды рөл атқарады. Мұнда тараптар бейтарап сот немесе медиатордың көмегімен мәселелерін шешуге талпынады.

Қазақстан Республикасында халықаралық құқықтық көмек көрсету саласы белсенді дамып келеді. Мемлекет өзінің ұлттық заңнамасын халықаралық стандарттарға сәйкестендіру арқылы осы бағытта айтарлықтай жетістіктерге жетті. Қазақстанның Азаматтық процестік кодексі мен Қылмыстық процестік кодексінде құқықтық көмек көрсету тәртібі нақты регламенттелген.

Қазақстан көптеген халықаралық келісімдерге қосылған. Мысалы, Минск конвенциясы аясында ТМД елдерімен тығыз ынтымақтастық орнатқан және шетелдік сот шешімдерін тану және орындау бойынша 1958 жылғы Нью-Йорк конвенциясын қолданылған.  Сонымен қатар, Қазақстан халықаралық арбитраж жүйесін белсенді қолдануда. Астана халықаралық қаржы орталығы (AIFC) әлемдік деңгейдегі арбитраж институты ретінде жұмыс істеп, халықаралық дауларды шешуге мүмкіндік береді.

Халықаралық процестегі құқықтық көмек қазіргі заманғы құқықтық жүйенің ажырамас бөлігі болып табылады. Ол мемлекеттер арасындағы өзара сенімді нығайтып қана қоймай, жеке және заңды тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді. Қазақстанның осы саладағы тәжірибесі мемлекеттің халықаралық құқықтық жүйедегі орнын нығайтуға бағытталған. Алдағы уақытта құқықтық көмек көрсету механизмдерін одан әрі жетілдіру және халықаралық келісімдерге белсенді қатысу Қазақстанның әлемдік құқықтық жүйедегі беделін арттырады.

Құқықтық көмек – бұл халықаралық ынтымақтастықтың негізі. Ол әділеттілікке қол жеткізудің, мемлекеттің құқықтық тұрақтылығын қамтамасыз етудің және адамдардың құқықтарын қорғаудың маңызды құралы болып қала береді.

Әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының Азаматтық процесстік кодексі. [Электрондық ресурс] - https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1500000377
2. Астана халықаралық қаржы орталығының құқықтық актілері (AIFC)
3. Б. А. Мусин. “Халықаралық құқық негіздері.” Алматы: Жеті жарғы, 2020ж.
4. Б. С. Жұмағұлов. “Қазақстанның халықаралық құқық саласындағы тәжірбиесі.” Астана, 2021ж.