ҚЫЗЕМШЕК ПЕТРОГЛИФТАРЫНА ЭКСПЕДИЦИЯ

EXPEDIITON TO THE PETROGLYPHS OF KYZEMSHEK

Toleukhanova Madina Rinatkyzy

The Kazakh Academy of Sport and Tourism, faculty of Tourism,

Kazakhstan, Almaty

АННОТАЦИЯ

Мақалада ежелгі петроглифтерді қарастыру, сондай-ақ еліміздің шексіз кеңдігін зерттеу міндеті қойылған. Осы экспедицияның нәтижесінде Қыземшек шыңының петроглифтері зерттелді. Жүргізілген зерттеу негізінде автор халыққа ежелгі тарих туралы жаңадан көптеп мәлімет алуға, сондай-ақ еліне деген патриотизмді арттыруға мүмкіндік беретін болашақта осы типтегі экспедицияларды жиі ұйымдастыруды ұсынады.

ABSTARCT

The article aims to consider the ancient petroglyphs, as well as to explore the vast expanses of our country. As a result of this expedition, petroglyphs of the Kyzemshek valley were studied. On the basis of the conducted research, the author proposes to organize expeditions of this type more often in the future, thereby giving people the opportunity to learn more about ancient history and awaken patriotism to their country.

Түйін сөздер: петроглиф, экспедиция, археология, туризм, мұражай.

Keywords: petroglyphs, expedition, archaeology, tourism, museum.

Бұрынғы ұрпақтардың мирас болып қалған мәдени-тарихи мұралардың бірегей саласы - жарғабақ тастардағы таңбалар сыры. Ғасырлар қойнауынан жеткен бұл ескерткіштер шын мәнінде ғажайып әсер қалдырады, ал біздің кең-байтақ жеріміз ондай ескерткіштерге бай. Еліміздің Оңтүстік Қазақстан, Қаратау, Жетісу, Ертіс өңірі, Шыңғыстау, Маңғыстау, т.б өңірлерінде көптеген петроглифтер шоғыры табылып отыр[1].

Петроглифтік дүниелер өнерінің мәні терең, бейнесі мазмұнды болып келеді. Ежелгі замандағы адамдар аңыз әңгімелерге ден қоя отырып, мифтік бейнелерді де тасқа қашай білген. Сондай-ақ қоршаған ортаға қатысты көріністерді де көз алдына келтіреді [2].

Есік көлінен оңтүстік-батыста 6 шақырым жерде орналасқан "Қыземшек" шыңында теңіз деңгейінен 3200 метр биіктікте көптеген петроглифтер табылған еді[3].

ҚазСТА Президенті Қ. Қ. Закирьяновтың қолдауымен біз, Қазақ спорт және туризм академиясы туризм факультетінің студенттері "Есік" мемлекеттік тарихи-мәдени қорығымен және "Бекен Ата" қорымен бірлесе отырып, 21-23 қыркүйек аралығында жартастағы бейнелер (петроглифтер) мен түрлі дәуірлердегі салт-дәстүрлік құрылыстардың зерттеу жұмыстары үшін "Қыземшек" шыңына шықтық. Beken ata Expeditions экспедициясының қатысушылары "Ақ-бұлақ" курортының төменгі нүктесіне (Талғар қаласынан оңтүстікке қарай тауларда) жиналды. Экспедицияны "Бекен Ата" қорының басшысы, археолог Бекмұханбет Нұрмұханбетовтың кіші ұлы Бекбол Нұрмұханбетов және "Есік" мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-мұражайы директорының орынбасары Ермек Жасыбаев басқарды. Археологтар экспедиция жіберілетін биік таулы петроглифтердің жиналу орнына жақындаудың әртүрлі жолдарын алдын ала зерттеді. Жаяу өту үшін ең қысқа және энергия шығыны ең аз болатын "Ақ-бұлақ" тау курорты арқылы маршрут табылды. Біріншіден, ол тауларда орналасқан  және оған автокөлік кіре алады. Екіншіден, жарты сағат ішінде арқанды жол межелі пунктке дейін орта есеппен екі-үш сағат жүрісті жеткізді.

Бұл жерлерде ауа райы әрдайым қолайлы емес. Экспедицияның бірінші және екінші күні жаңбырлармен, қармен, күшті желмен сүйемелденді. Жолдың көп бөлігі әртүрлі шатқалдарды бөлетін тарақпен өтеді. Кейбір жерлерде өту кезінде барынша мұқият болу қажет, бірнеше тар тасты учаскелер кездеседі.

Бұлттардың кезекті қысқа мерзімді шашырауы кезінде Қыземшектің екі шыңының бірі алда пайда болды. Ол ашық күні Есік көлінен жақсы көрінеді.

Қыземшектен төмен аңғарда, жолақтармен төмен қарай созылып жатқан тастарда ерте темір дәуірімен, қола дәуірімен және біздің дәуіріміздің алғашқы онжылдықтарымен белгіленген жартасқа салынған суреттер көп [4]. Қазақстанның осы ауданында петроглифтердің жиналуын 2010 жылдың 20 тамызында бес адамнан тұратын туристер тобы тапқан деп есептеледі.

Біз қалың шөптің бойындағы су жағасында лагерь құрдық, алайда экспедицияның бірінші күні қатысушылар археологиямен айналыспай, тек уақытша болу орнына үйрендік. Бұл жерде судың болуы жабайы жануарларды тартады деп саналады. Теңіз деңгейінен биіктігі 3000-3100 метр. Бұл жер күшті желден қорғалған деп саналады, дегенмен, мұнда тұру жағдайлары өте қатал. Түнгі уақытта қар аралас жаңбыр жауып, су құйылған ыдыстарда мұз кесектері пайда болды.

Екінші күні таңертең ауа-райы ашық болды, бірақ күннің екінші жартысында қайтадан жаңбыр жауды. Экспедиция қатысушылары негізгі жұмысты дәл осы күні жүзеге асырды. Студенттер мен ерікті қатысушыларды петроглифтердің бір тобына әкеліп, оларға қызыл материалдан жасалған үшбұрыш пен жабыстырғыштар таратылды. Бірінші міндет үшбұрыштарды петроглифтері бар тастарға тойтару болды. 1-ші суретте тастарға аталмыш үшбұрыштардың қалай жабыстырғанымыз көрсетілген.

1 сурет. Қыземшек петроглифтарындағы ешкі бейнесі

Кыземшектің петроглифтерін 2015 жылы "Есік" қорық-мұражайының ғылыми қызметкерлерінің, кәсіби археологтардың экспедициясы зерттей бастады. "Есік" қорық-мұражайының ғылыми қызметкерлері ежелгі уақытта мұнда Ыстықкөл көліне (Қырғызстан аумағында) жол жүргенін болжайды. Бұл жерде 2015 жылы табылған көмбе көлігі үшін ежелгі жолдардың іздері көрсетілген. Бұл жорамалдың тағы бір дәлелі: түйелер мен оларды айдаушылардың суреттері бар тас [5].

Студенттер мен ерікті қатысушылардың ізінше "Есік" қорық-мұражайы директорының орынбасары Ермек Жақсыбаев жүріп, экспедицияға қатысушылармен таңбаланған суреттері бар тастарды нөмірлеп отырды. Саны шамамен 80 болды. Содан кейін қатысушыларға көптеген бағандарға бөлінген парақшалары бар планшеттер мен сызғыштар берілді. Әрбір тас пен әрбір суретте: не бейнеленген, суреттің қай жаққа бағытталғаны, суреттің жарық жақтарына қатысты бағыты, суреттің өлшемдері, суреттің жазықтығының көлбеу бұрышы, суреттің жарығы мен фонның түсі туралы жазу міндеті қойылды. 2 суретте студенттердің суреттерді зерттеп, бағаналарды толтырып отырғаны көрсетілген.

2 сурет. петроглифтарды зерттеу процесі

Экспедиция барысында археологиялық ескерткіштің жанында латиницада тарихи-мәдени мұра ескерткішінің атауы, оның пайда болу уақыты (б.з. д. X ғ. – б. з. д. X ғ.) және объектіні мемлекет қорғайтыны туралы ақпарат берілген тақташалар орнатылды.

Өз сөзімді түйіндей келе аталмыш мәдениет ескерткіштері –далалық өркениеттің негізін салушы тайпалардың танымдық түсініктердің дерегі екенін атап өткім келеді. Петроглифтер ұлттық  мәдениетіміздің бір ұшының қайнар көзі болып табылады, сондықтан да оларды болашақ ұрпақ санасына зерделеу біздің міндетіміз. Осы жартас бейнелерін оқытуды мектеп қабырғасынан бастау керек. Қазақстанның көп жерінен кездесетін мұндай тарихи ескерткіштерге мектеп мұғалімдері экскурсия жүргізсе, жас өспірімдердің өз еліне, мәдениетіне және тарихына деген сүйіспеншілігі сөзсіз артар еді.

Әдебиеттер тізімі

1. Савватаев Ю. А. Петроглифы Корелии и наскальные искусство лесной полосы Евразий. –СЭ 1969, 152-168 б.
2. https://kk.wikipedia.org/wiki/Петроглиф
3. Время газеті, 05.10.2018 шығарылым.
4. Радио Азаттық газеті, 25.09.2018 шығарылым.
5. Максимова А.Г Жартастағы көне суреттердің сыры. 1973, 10-12б.