БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СӨЙЛЕУ МӘДЕНИЕТІН ҚАЗАҚ ЕРТЕГІЛЕРІ АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ

АННОТАЦИЯ

Қазіргі білім беру жүйесінің негізгі мақсаты – жан-жақты дамыған, өз ойын еркін әрі сауатты жеткізе алатын, ұлттық құндылықтарды бойына сіңірген, мәдениетті тұлға тәрбиелеу. Жаңа қоғам жағдайында оқушының сөйлеу мәдениеті, тіл байлығы және қарым-қатынас дағдылары ерекше маңызға ие. Осы тұрғыда бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу мәдениетін қалыптастыру – олардың болашақ өміріне берік негіз болатын маңызды қадам.

Халық ауыз әдебиетінің інжу-маржаны – қазақ ертегілері оқушылардың тілдік қабілеттерін дамытуда ерекше орын алады. Ертегілер халықтың тіл байлығын, дүниетанымын және мәдени мұрасын бейнелейді. Олар арқылы балалардың сөздік қорын байытуға, сөйлеу дағдыларын жетілдіруге және тілдік нормаларды меңгеруге болады. Сонымен қатар, ертегілер баланың қиялын ұштап, көркем тілге деген қызығушылығын арттырады. Мысалы, «Алдар Көсе», «Керқұла атты Кендебай» сияқты ертегілер балаларды тапқырлыққа, әділдікке баули отырып, олардың сөйлеу мәнерін байытады.

Кілт сөздер: сөйлеу мәдениеті, қазақ ертегілері.

Қазақ ертегілерінің тілдік ерекшелігі – бейнелі сөздер, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер мен әдемі теңеулердің молдығы. Мұндай тілдік құралдар баланың сөз саптауын, ойды жүйелі жеткізу қабілетін дамытады. Ертегі кейіпкерлерінің сөйлеу мәнері, диалогтары арқылы оқушылар әдепті, сыпайы сөйлеуді үйренеді. Осылайша, ертегілер сөйлеу мәдениетін қалыптастырудың тиімді құралына айналады.

Сөйлеу мәдениетін дамытудың педагогикалық негіздері. Бастауыш сыныпта сөйлеу мәдениетін дамыту жүйелі және мақсатты түрде жүргізілуі қажет. А. Абдуллина өз еңбектерінде тіл дамыту жұмыстарының кезең-кезеңмен жүзеге асырылуы керектігін атап өтеді [1]. Ал А. Айтбаева сөйлеу мәдениетінің нормаларын сақтау, тіл тазалығы мен көркем сөйлеу дағдыларын ерте жастан қалыптастыру қажеттігін баса айтады [2]. Р. Әміров, А. Ысқақов, Р. Сыздық сынды ғалымдар тілдік нормаларды, сөздердің стильдік және эстетикалық қызметін меңгерудің маңыздылығына тоқталса [3, 4, 7], Ж. Исаева, М. Жиенбаева сияқты әдіскерлер бастауыш сыныпта сөйлеу дағдыларын жетілдіруге арналған тиімді әдіс-тәсілдер ұсынады[6].

Қазіргі оқушылардың сөйлеу дағдыларында бірқатар мәселелер байқалады: сөздік қорының тапшылығы, сөйлем құраудағы грамматикалық және лексикалық қателер, ойды жүйелі жеткізе алмау. Мұндай кемшіліктердің алдын алу үшін ертегілерді сабақта тиімді пайдалануға болады. Мысалы, ертегіні оқып, талдау барысында оқушылар кейіпкерлердің сөйлеу мәнерін талдап, өз сөйлеу дағдыларын шыңдай алады. Ертегіні мазмұндау, рөлдерге бөліп оқу немесе өз сөзімен әңгімелеу сияқты тапсырмалар баланың тілін жаттықтырады[5].

Ертегілерді сабақта қолданудың әдістері

1.  Ертегіні талдау және мазмұндау: Оқушылар ертегіні оқыған соң, оның негізгі идеясын анықтап, кейіпкерлердің іс-әрекетін талдайды. Бұл олардың ойлау қабілетін және сөйлеу мәнерін дамытады.

2.  Рөлдік ойындар: Ертегі кейіпкерлерінің рөлдерін сомдау арқылы балалар диалог құруды, әдепті сөйлеуді үйренеді.

3.  Шығармашылық тапсырмалар: Ертегінің соңын өзгерту, жаңа кейіпкер қосу немесе ертегіні өз сөзімен жазу сияқты тапсырмалар оқушылардың қиялын және тілдік шығармашылығын арттырады.

4.  Сөздік қорды байыту: Ертегілердегі бейнелі сөздерді, мақал-мәтелдерді түсіндіріп, оларды сөйлеуде қолдануға үйрету[8].

Қорытындылай келе, қазақ ертегілері бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу мәдениетін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Олар баланың тілдік қорын байытып, сөйлеу дағдыларын жетілдіріп, ұлттық дүниетанымды сіңіруге ықпал етеді. Ертегілерді сабақта тиімді пайдалану арқылы оқушылардың еркін, әдеби тілде сөйлеуіне, өз ойын жүйелі жеткізуіне қол жеткізуге болады. Бұл процесс бастауыш мектептің тәрбие мен білім беру жүйесіндегі негізгі ұстанымдардың бірі ретінде ерекше назар аударуды қажет етеді. Осылайша, қазақ ертегілері арқылы сөйлеу мәдениетін дамыту – ұлттық құндылықтарды сақтай отырып, болашақ ұрпақтың коммуникативтік және рухани дамуына қосылатын зор үлес болмақ.

Әдебиеттер тізімі:

1. Абдуллина, А. А. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту жолдары. – Алматы: Рауан, 2018. – 144 б.
2. Айтбаева, А. А. Сөйлеу мәдениеті және тіл ұстарту. – Алматы: Қазақ университеті, 2020. – 176 б.
3. Әміров, Р. С. Қазақ тілінің стилистикасы. – Алматы: Санат, 2017. – 168 б.
4. Ысқақов, А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 2016. – 240 б.
5. Қосымова, Г. Мәтінмен жұмыс жүргізудің әдістемесі. – Алматы: Мектеп, 2021. – 192 б.
6. Исаева, Ж. Қазақ тілі сабағында оқушылардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру. – Нұр-Сұлтан: Фолиант, 2020. – 128 б.
7. Сыздық, Р. Сөз құдіреті. – Алматы: Санат, 2018. – 232 б.
8. Сәрсенбаева, Г. Ж. Қазақ халық ертегілерінің тәрбиелік мәні. – Алматы: Білім, 2019. – 110 б.