ӘЙЕЛ ЖАЗУЫ МӘДЕНИ ҚАРСЫЛЫҚ ФОРМАСЫ РЕТІНДЕ: НЮЙШУ ЖҮЙЕСІН ЗЕРТТЕУ

АННОТАЦИЯ

Бұл мақалада Қытайдың Хунань өлкесінде пайда болған ерекше әйел жазуы — Нюйшу жүйесі зерттелген. Нюйшу — ерлерге тыйым салынған, тек әйелдер арасында қолданыста болған жазба жүйе. Зерттеу жұмысында Нюйшудың шығу тегі, лингвистикалық құрылымы, әлеуметтік-культурологиялық маңызы қарастырылады. Көптеген ғалымдар бұл жазуды мәдени қарсылық пен әйелдердің үнсіз қаруы ретінде сипаттайды. Берілген мақалада тарихи деректер мен заманауи зерттеулерге сүйене отырып, Нюйшудың қазіргі қоғамдағы деңгейі де қарастырылады.

Кілт сөздер: нюйшу; әйелдер жазуы; гендерлік лингвистика; қытай мәдениеті; әйелдердің ауыз әдебиеті; сыңсу; лингвомәдениеттану; жазба мұра; Хунань провинциясы; қыздар фольклоры.

Кіріспе

Қытай өркениеті мыңдаған жылдық тарихы бар терең мәдениетке ие. Алайда бұл мәдениетте әйелдердің дауысы ұзақ уақыт бойы естілмей келді. Осы себептерге байланысты, Хунань өлкесінің ауылдық аймақтарында тек әйелдерге арналған ерекше жазба жүйе — Нюйшу (女书) пайда болды. Бұл жазу — білім алу құқығынан айырылған әйелдердің бір-бірімен құпия түрде сөйлесуінің, бөлісудің, қолдаудың құралына айналды.

Осы мақалада біз Нюйшудың пайда болуын, оның тілдік ерекшеліктерін, мәдени мәнін және қазіргі таңдағы жағдайын жан-жақты қарастырамыз. Зерттеу мақсаты — Нюйшудың тек тілдік құбылыс емес, мәдени қарсылық формасы ретінде маңызын ашу.

1. Тарихи-культурологиялық контекст

Нюйшу — бұл Қытайдың оңтүстігінде, Хунань провинциясының Цзянъюн уезінде пайда болған ерекше жазу жүйесі. Ол шамамен XIV ғасырдан бастап XX ғасырдың басына дейін тек әйелдер арасында қолданылған. Бұл кезең Қытайда патриархалды әлеуметтік құрылым үстемдік еткен уақыт еді. Әйелдер білім алуға, ресми жазу-сызуға, қоғамдық өмірге қатысуға құқығы болмаған. Ерлер қоғамында әйелдердің дауысы көбінесе ескерусіз қалатын.

Осындай шектеулі ортада Нюйшу — әйелдер арасында қарым-қатынас жасаудың, сыр бөлісудің, шығармашылықпен айналысудың жасырын құралы болды. Олар бұл жазуды қыз ұзатқанда қоштасу үшін, туған-туыстарына хат жазу үшін, немесе өлең, ән  жазу үшін пайдаланды. Бұл тіл арқылы бір-біріне қолдау көрсетудің, эмоционалдық жақындық орнатудың бір тәсілі болды.

Нюйшу жазуы негізінен ауыл әйелдерінің арасында таралған. Оны аналар қыздарына, апалар сіңлілеріне үйретіп отырған. Бұл жазудың құндылығы тек тілдік жүйе ретінде емес, мәдени мұра ретінде де өте жоғары.

2. Лингвистикалық ерекшеліктері

Нюйшу жазуы буындық жазу жүйесі болып табылады. Бұл дегеніміз — әрбір таңба бір буынға сәйкес келеді. Жалпы алғанда, Нюйшуда 700-ге жуық таңба бар, олар Цзянъюн аймағының жергілікті диалектісіне (华容土话 — Хуа Жун тілі) негізделген.

Нюйшудың графикалық бейнесі ерекше — таңбалар жіңішке, ұзынша, нәзік сызықтардан құралған, көбіне кестеге немесе өрнекке ұқсайды. Көптеген мәтіндер қолмен жазылған немесе киімге, орамалға, веерге кестеленген.

Бұл жазудың басты айырмашылығы — эмоцияға толы, бейформалды құрылымында. Қытайдың ресми ханьцзы жазуында логикалық, нақты құрылым болса, Нюйшуда мағынаның нәзіктігі, көңіл күйі, ішкі сезімге көбірек мән беріледі.

3. Мәдени қарсылық және әйелдік өзін-өзі білдіру формасы

Нюйшу — бұл тек жазу жүйесі ғана емес, қоғамдық қысым мен шектеулерге қарсы үнсіз қарсылық формасы. Әйелдер бұл жазу арқылы өздерінің өмірдегі қиындықтарын, күйзелістерін, қуанышын, үмітін бір-бірімен бөлісіп отырған. Бұл — сөзбен емес, жазумен айтылған үндеу болды.

Нюйшу арқылы жазылған мәтіндердің ішіндегі ең танымалы — “Әпке хаттары” (姊妹书) мен “Жылау әндері” (哭嫁歌). Соңғысы — қыз ұзату кезінде айтылатын қоштасу әні. Бұл әндерде қалыңдық болашаққа деген уайымын, отбасымен қоштасуын, жаңа ортаға бейімделу қорқынышын жырлайды. Бұл мәтіндерде әйелдердің ішкі әлемі, мәдениетке қарсылық, өзіндік “мені” көрінеді.

4. Қазіргі таңдағы жағдайы және сақтау жолдары

XX ғасырдың соңына қарай Нюйшу іс жүзінде жойылып кете жаздады. 2004 жылы Нюйшуды меңгерген соңғы тасымалдаушы Сян Бинхуа (Yang Huanyi 杨唤宜) өмірден өтті. Осыдан кейін Қытай үкіметі мен жергілікті ұйымдар Нюйшуды мәдени мұра ретінде сақтап қалуға бағытталған жобаларды қолға алды.

Қазір Хунань провинциясында Нюйшу мұражайы жұмыс істейді, оқыту курстары ашылған, деректі фильмдер мен ғылыми зерттеулер жүргізілуде. Сонымен қатар, бұл жазу сән, дизайн, кәдесыйлар, поэзия фестивальдері сияқты заманауи мәдениетке де еніп отыр.

Алайда кейбір ғалымдар Нюйшудың қазіргі қолданылуы оның бастапқы мәнін жоғалтуы мүмкін екенін айтып, маркетингке айналып кетпеуін қадағалау қажет дейді. Сондықтан оны қастерлеп, тарихи шынайылығын сақтай отырып жастарға таныстыру — маңызды міндет.

5. Қазақ қыздарының ауыз әдебиетімен мәдени параллельдер

Қазақ халқының ауыз әдебиетінде де қыздардың ішкі сезімдерін, армандарын, мұңын жеткізетін ерекше жанрлар мен дәстүрлер қалыптасқан. Мәселен, сыңсу, беташар, жар-жар, қоштасу жырлары — бәрі де қыз баланың жаңа өмірге аттанар алдындағы көңіл-күйін бейнелейді.

Сыңсуда қыз ата-анасына, бауырларына, туып-өскен жеріне қош айтып, жаңа отбасыға бара жатқанда айтылатын өлең. Бұл әндерде қыздың еріксіз кетіп бара жатқаны, болашаққа деген үрейі, сонымен бірге отбасы мен туған жерге деген сағынышы жырланады. Бұл – қыздың үнсіз қарсылығы мен қоштасуы.

Нюйшу мен қазақ қыздарының бұл дәстүрлерінің арасындағы ұқсастықтар:

* Екеуі де әйелдің ішкі сезімін білдіру құралы;

* Екеуі де қоғамдық шектеулер жағдайында рухани қолдау бола алған;

* Поэтикалық, бейформалды, тек әйелдер ортасында таралған;

* Екі мәдениетте де бұл шығармалар жеке бастың емес, ұлттың ұрпақтық жадысына айналған.

Осы тұрғыдан алғанда, Нюйшу — жазу түрінде сақталған "сыңсу" десек те болады.

6. Қорытынды

Нюйшу — бұл бір халықтың ғана емес, бүкіл адамзаттың мәдени мұрасы. Ол — ғасырлар бойы сөйлеуге, өзін білдіруге мүмкіндігі болмаған әйелдердің үнсіз, бірақ терең үні. Бұл жазу жүйесі тек ақпарат жеткізу құралы емес, ішкі эмоцияны, тағдырды, тарихты бейнелейтін поэтикалық тіл.

Қазақ қыздарының да сыңсу, жар-жар, қоштасу әндері арқылы ішкі әлемін жеткізгені сияқты, Нюйшу да жазу арқылы нәзік әлемнің тереңдігін көрсетеді. Екі дәстүр де — әйелдер мәдениетінің көркем және мәнді айнасы.

Нюйшуға деген қазіргі заманғы қызығушылық — бұл мәдени қайта өрлеу ғана емес, сонымен қатар ұмыт бола жаздаған нәзік мәдениеттің тірі куәсі. Осыны түсіну, зерттеу және ғасырдан ғасырға жеткізу— лингвистика, гендерлік зерттеулер мен мәдениеттану салалары үшін маңызды міндет.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Zhao Liming. Nüshu: The Women's Script of Jiangyong. Yuelu Publishing House, 2002.
2. 刘大先. “女性文化与反抗：解读女书.” 《文化研究》, 2019.
3. Қоңырова А. “Қыздар фольклоры: Сыңсу мен жар-жардың мәні.” Абай атындағы ҚҰПУ хабаршысы, 2021.
4. UNESCO. Nüshu Women's Script. Intangible Cultural Heritage Database.
5. Хуан Цзинь. “Нюйшу — нәзіктік пен ерліктің символы.” Жэньминь Жибао, 2020.