ОТБАСЫЛЫҚ ТҰРМЫСТЫҚ ЗОРЛЫҚ ЗОМБЫЛЫҚ: СЕБЕПТЕРІ, САЛДАРЫ ЖӘНЕ АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫ

СЕМЕЙНО-БЫТОВОЕ НАСИЛИЕ: ПРИЧИНЫ, ПОСЛЕДСТВИЯ И МЕРЫ ПРОФИЛАКТИКИ

Темирхан Аружан Уалиханқызы

студент, кафедра права, Кокшетауский университет имени Шокана Уалиханова,

Республика Казахстан, г. Кокшетау

Наурызбаев Ерлан Амангельдинович

научный руководитель, магистр юридических наук, старший преподаватель, Кокшетауский университет имени Ш. Уалиханова,

Республика Казахстан, г. Кокшетау

АННОТАЦИЯ

Бұл жұмыста отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесі жан-жақты қарастырылады. Зорлық-зомбылық – қазіргі қоғамдағы өзекті әлеуметтік проблемалардың бірі болып табылады. Зерттеу барысында оның негізгі себептері, психологиялық және әлеуметтік салдарлары, сондай-ақ алдын алу шаралары талданады. Зорлық-зомбылықтың туындауына әкелетін факторлар ретінде – әлеуметтік теңсіздік, білім деңгейінің төмендігі, құқықтық сауатсыздық, маскүнемдік пен нашақорлық сияқты жағдайлар көрсетіледі. Оның салдары тек жәбірленушінің психикалық және физикалық денсаулығына әсер етіп қана қоймай, бүкіл қоғамға кері ықпалын тигізеді. Жұмыста сондай-ақ зорлық-зомбылықтың алдын алу мақсатында құқықтық, әлеуметтік және тәрбиелік шаралар ұсынылады. Бұл мәселені шешу үшін мемлекеттік құрылымдар, құқық қорғау органдары, білім беру мекемелері және қоғамның белсенді қатысуы маңызды екендігі атап өтіледі.

АННОТАЦИЯ

В данной работе всесторонне рассматривается проблема семейно-бытового насилия. Насилие является одной из актуальных социальных проблем современного общества. В ходе исследования анализируются его основные причины, психологические и социальные последствия, а также меры профилактики. В числе факторов, способствующих возникновению насилия, рассматриваются социальное неравенство, низкий уровень образования, правовая неграмотность, алкоголизм и наркомания. Последствия насилия затрагивают не только психическое и физическое здоровье жертвы, но и оказывают негативное влияние на всё общество. В работе также предлагаются правовые, социальные и воспитательные меры по предупреждению насилия. Подчёркивается важность активного участия государственных структур, правоохранительных органов, образовательных учреждений и общества в целом в решении данной проблемы.

Түйін сөздер: Отбасылық жанжалдар, экономикалық қысым, білім мен ақпараттың жетіспеушілігі, маскүнемдік, психологиялық ауытқулар, гендерлік теңсіздік.

Ключевые слова: семейные конфликты, экономическое давление, недостаток образования и информации, алкоголизм, психологические расстройства, гендерное неравенство.

Кіріспе

Қазіргі қоғамда әлеуметтік және құқықтық өзекті мәселелердің бірі – отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық. Бұл құбылыс – адамның ар-намысына, денсаулығына, психологиялық жағдайына әсер ететін зорлық әрекеттерінің түрі. Қазақстанда бұл мәселе тек құқықтық емес, сонымен қатар әлеуметтік, мәдени және моральдық мәселе ретінде қарастырылады. Мақалада отбасылық зорлық-зомбылықтың негізгі себептері, оның жеке адам мен қоғамға әсері, және алдын алу бағытындағы шаралар жан-жақты талданады.

1. Отбасылық зорлық-зомбылық ұғымы және түрлері

Қазақстан Республикасының "Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу туралы" 2009 жылғы заңында отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық – бір отбасы мүшесі екінші мүшеге (немесе жақын туысына) дене, психикалық, жыныстық немесе экономикалық қысым көрсетуі деп анықталады.

Негізгі түрлері:

• Физикалық зорлық – дене жарақаттарын келтіру;
• Психологиялық қысым – қорқыту, кемсіту, тіл тигізу;
• Сексуалдық зорлық – еріксіз жыныстық қатынасқа мәжбүрлеу;
• Экономикалық зорлық – қаржыдан оқшаулау, жұмыс істеуге тыйым салу.

2. Отбасылық зорлық-зомбылықтың себептері

Зорлық-зомбылықтың шығу тегіне тек бір ғана фактор әсер етпейді, бұл – күрделі әлеуметтік-психологиялық құбылыс.

Негізгі себептер:

• Патриархалдық сана мен гендерлік теңсіздік – әйелге бағынышты ретінде қарау;
• Алкоголь және есірткі тұтыну – агрессияны күшейтетін фактор;
• Қаржылық қиындықтар және жұмыссыздық – ішкі жанжалдарды күшейтеді;
• Бала кезден көрген зорлық-зомбылық – әлеуметтік рөл моделін қайталау;
• Құқықтық сауатсыздық пен жазасыздық – құқық қорғау органдарына сенімсіздік.

3. Зорлық-зомбылықтың салдары

Жеке адамға әсері:

• Физикалық жарақаттар, мүгедектікке әкелуі мүмкін;
• Психологиялық жаралар, посттравматикалық күйзеліс;
• Өзін-өзі бағалау төмендеуі, қорқыныш, депрессия;
• Балалардың психикасының бұзылуы – болашақта қайталануы мүмкін.

Қоғамға әсері:

• Отбасы институтының әлсіреуі;
• Қылмыстық істердің артуы;
• Медициналық және әлеуметтік көмекке жұмсалатын ресурстардың өсуі;
• Гендерлік теңсіздік пен құқықбұзушылықты қалыпты қабылдау.

4. Алдын алу шаралары

4.1. Құқықтық шаралар

• "Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу туралы" ҚР Заңы – құқықтық база ретінде.
• Қылмыстық және әкімшілік жауапкершілік – қорқыту, ұрып-соғу, жыныстық мәжбүрлеу.
• Қорғау ұйғарымдары – жәбірленушіні агрессордан оқшаулау.

4.2. Әлеуметтік және психологиялық шаралар

• Дағдарыс орталықтары мен баспаналар ашу;
• Құпия психологиялық көмек көрсету;
• Полиция мен дәрігерлерге арнайы оқыту жүргізу.

4.3. Білім беру және алдын алу

• Жасөспірімдер мен отбасыларға арналған тренингтер;
• Бұқаралық ақпарат құралдары арқылы түсіндіру жұмыстары;
• Мектеп, колледж, университет деңгейінде гендерлік теңдік сабақтарын енгізу.

5. Қазақстандағы қазіргі жағдай және статистика

ҚР ІІМ және Бас прокуратурасының деректеріне сәйкес, 2022 жылы отбасылық-тұрмыстық сипаттағы құқықбұзушылықтар саны 100 мыңнан аса тіркелді. Бұл көрсеткіш жыл сайын артып келеді. Оның ішінде 80% жәбірленуші – әйелдер, ал 10%-ы – балалар.

Соңғы жылдары заңнамалық өзгерістер аясында қорғау ұйғарымдары саны көбейді, алайда нақты қылмыстық істерге айналатын оқиғалар аз, бұл – құқық қорғау органдары мен қоғам арасындағы сенімсіздікпен байланысты.

Қорытынды

Отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық – тек құқықтық емес, терең әлеуметтік және мәдени тамырлары бар құбылыс. Онымен күресу тек жазалау арқылы емес, ауқымды профилактикалық, ағартушылық, және психологиялық қолдау арқылы жүзеге асуы тиіс. Бұл салада мемлекет, азаматтық қоғам, БАҚ, білім беру жүйесі және әрбір азамат бірігіп әрекет еткенде ғана оң нәтиже болады.

Әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының "Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу туралы" Заңы, 2009 ж.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. – 2014 ж.
3. ҚР ІІМ ресми деректері – www.gov.kz
4. ҚР Бас прокуратурасының құқықтық статистика комитеті – www.qamqor.gov.kz
5. Бәйменова Ж.Ж. Отбасылық зорлық-зомбылықтың құқықтық және әлеуметтік негіздері. – Алматы: Қазақ университеті, 2020.
6. Калибекова А.Б. Әйелдерге қарсы зорлық-зомбылықтың алдын алу тетіктері. – Нұр-Сұлтан, 2021.
7. Омарова Г.Б. Әлеуметтік жұмыс және отбасылық қатынастар. – Алматы: ЖШС "LEM", 2019.
8. UN Women Kazakhstan: Gender-based Violence Reports, 2022. – www.unwomen.org