ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ БАНКРОТТЫҒЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Бұл мақалада Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғалардың банкроттық институтының қалыптасуы мен даму ерекшеліктері қарастырылады. Сонымен қатар, ТМД елдері мен шетелдік тәжірибелерге салыстырмалы талдау жасалған. Зерттеу барысында банкроттық рәсімдерінің түрлері, олардың заңнамалық негіздері, қолдану тәртібі және банкроттықтың әлеуметтік-экономикалық салдары сипатталған. Мақаланың мақсаты — жеке тұлғалардың банкроттығы мәселесін кешенді түрде зерттеп, оның өзекті проблемаларын анықтап, оларды шешу жолдарын ұсыну. Зерттеу нәтижелері аталған құқықтық институтты жетілдіру қажеттігін көрсетеді.Қазақстандағы және шет елдердегі жеке тұлғалардың банкроттығыҚазақстан Республикасында жеке тұлғалардың банкроттылығы мәселесі соңғы жылдары өзекті сипат алып отыр. Бұл институтты енгізуге экономикалық тұрақсыздық, әлеуметтік теңсіздіктің тереңдеуі, халықтың несие жүктемесінің артуы сияқты бірқатар факторлар ықпал етті. 2022 жылы қабылданған «Қазақстан Республикасы азаматтарының төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және банкроттық туралы» Заңы қаржылық қиындыққа тап болған азаматтар үшін жаңа құқықтық мүмкіндік ұсынды.

1. Қазақстандағы жеке тұлғалардың банкроттық институтының дамуыЖеке тұлғаның банкроттығы – бұл азаматтың борыштық міндеттемелерін орындауға қабілетсіздігі заңды түрде танылатын процесс. 2023 жылдың 3 наурызынан бастап қолданысқа енген заң үш түрлі рәсімді көздейді:

1. Соттан тыс банкроттық – қарыз мөлшері 1600 АЕК-тен аспайтын, мүлкі жоқ, соңғы 12 ай ішінде берешегін өтемеген азаматтар үшін қарастырылған рәсім;

2. Сот арқылы банкроттық – қарызы 1600 АЕК-тен асатын жағдайда қолданылатын рәсім;

3. Төлем қабілеттілігін қалпына келтіру – тұрақты табысы бар азаматтар үшін банкроттық мәртебесіне ие болмай, берешекті кезең-кезеңмен өтеуге мүмкіндік беретін әдіс.

Бұл рәсімдер қаржылық жағдайын шынайы мойындаған және қарызынан заңды жолмен құтылғысы келетін азаматтар үшін маңызды тетік болып табылады. Алайда банкроттықтың теріс салдары да бар: бес жыл бойы несие алу шектеледі, шетелге шығу мүмкіндігі азаяды, банк және қаржы ұйымдары тарапынан шектеулер қойылуы мүмкін.

2. Ресей Федерациясындағы банкроттық жүйесі.Ресейде жеке тұлғалардың банкроттық институты 2015 жылдан бастап қолданылады. Заңға сәйкес, борышкер арбитраждық сотқа жүгініп, өз қаржылық жағдайы туралы толық ақпарат ұсынуға міндетті. Қарызы 500 мың рубльден асқан және үш ай ішінде өтелмеген жағдайда, сот рәсімі басталады. Қарыздарды қайта құрылымдау жоспары орындалмаған жағдайда, сот борышкерге банкрот мәртебесін береді, және оның мүлкі (жеке тұрғын үйден басқа) сатылып, қарыздарын өтеу үшін қолданылады.

3. Германиядағы жеке тұлғалардың банкроттық тәжірибесі.Германияда жеке тұлғаның банкроттығы төлем қабілетін жоғалтқан азаматтарға арналған құқықтық рәсім ретінде қабылданған. Бұл процесс үш жыл бойы жалғасады және осы кезең ішінде борышкер өз табысынан белгіленген үлесті төлеуге міндетті. Банкроттықтан кейін барлық қарыздары (алимониялар, салықтар мен айыппұлдардан басқа) есептен шығарылады. Дегенмен, банкрот мәртебесі азаматтың кредиттік тарихына теріс әсер етеді.

4. АҚШ-тағы жеке тұлғалардың банкроттық процедуралары

АҚШ-та жеке тұлғаның банкроттығы бірнеше тарау бойынша реттеледі:

1. Chapter 7 – ликвидациялық банкроттық, мүлікті сату арқылы қарызды өтеу;

2.Chapter 13 – қарызды қайта құрылымдау, борышкердің табысына сәйкес төлем жоспарын құру;

3.Chapter 11 – ірі қарыздары бар тұлғалар мен кәсіпкерлерге арналған, сирек қолданылады.

Банкроттық мәртебесі АҚШ-та 7–10 жыл аралығында кредиттік тарихта сақталады.

5. Қытайдағы банкроттық жүйесі.Қытайда жеке тұлғаларға арналған банкроттық рәсімі заң жүзінде толық бекітілмеген. Бірақ пилоттық бағдарлама 2021 жылы Шэньчжэнь қаласында енгізілді. Бұл тәжірибе барысында борышкер өз активтерін ашық көрсетіп, байқау мерзімінен өтіп, белгілі бір шарттарды орындаған соң қалған қарыздары есептен шығарылады. Алайда Қытайда борышкерлерге қатаң шектеулер қойылады: шетелге шығуға, жоғары жылдамдықтағы көлікпен жүруге, қымбат мүлік сатып алуға тыйым салынады.

Қорытынды.Жеке тұлғалардың банкроттылығы – қазіргі замандағы құқықтық жүйелерде кеңінен қолданылатын әлеуметтік-экономикалық құрал. Қазақстандағы банкроттық институты жаңа әрі әлеуеті мол болғанымен, оны жетілдіру қажеттілігі өзекті күйінде қалып отыр.

Бүгінде бұл салада бірқатар өзекті проблемалар туындауда:

Азаматтардың көпшілігі банкроттық рәсімі мен оның салдары туралы жеткілікті ақпаратқа ие емес, бұл құқықтық сауаттылықтың төмендігін көрсетеді;

Банкроттық рәсімдерін жүргізу барысында мемлекеттік органдар мен қаржы ұйымдарының өзара әрекеттестігі әлсіз, бұл процестің созылып кетуіне немесе азаматтардың мүддесі бұзылуына себеп болуы мүмкін;

Сот және соттан тыс рәсімдер кезінде борышкерлердің жеке мүлкін бағалау мен есепке алу механизмдері толыққанды жұмыс істемейді;

Коллекторлық ұйымдар тарапынан қысым жасау, кейбір жағдайда заңға қайшы әрекеттердің орын алуы;

 Заңнамада банкрот деп танылған азаматтың кейінгі қаржылық қалпына келу жолдары мен әлеуметтік қолдауы нақты көрсетілмеген.

Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, банкроттық рәсімдерінің тиімділігі – азаматтардың құқықтық сауаттылығына, заңнаманың анықтығына және рәсімдердің әділеттілігін қамтамасыз етуге тікелей байланысты. Осы тұрғыдан алғанда, Қазақстанда бұл институтты халықаралық тәжірибеге сәйкес дамыту, заңнамалық олқылықтарды жою, халық арасында ақпараттық түсіндіру жұмыстарын кеңейту және процестің ашықтығын арттыру – ең басты міндеттердің бірі болып табылады.

Әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының «Төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және банкроттық туралы» Заңы. – 30 желтоқсан, 2022 ж.
2. ҚР Президентінің 2022 жылғы 5 қаңтардағы үндеуі (ресми сайт: akorda.kz).
3. Ресей Федерациясының «О несостоятельности (банкротстве)» Федералдық заңы.
4. Insolvency Law of Germany. – Bundesministerium der Justiz (bmj.de).
5. United States Bankruptcy Code (Title 11 of the U.S. Code).
6. China’s Personal Bankruptcy Pilot Program – Shenzhen Bankruptcy Court Reports, 2021.
7. Қожахметова, Л.Ш. «Жеке тұлғалардың банкроттық мәселелері: халықаралық тәжірибе және Қазақстандағы жағдай». – ҚазМЗУ, 2023.
8. Ахметова А.Б. «Қазақстандағы жеке тұлғалардың банкроттық институтының қалыптасуы». – Заң және Заман журналы, №4, 2023.
9. Egov.kz – Қазақстан Республикасының электрондық үкімет порталы.