ОҚЫТУДЫ БАСҚАРУДЫҢ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ ЖҮЙЕЛЕРІ: ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕР МЕН ТӘЖІРИБЕЛІК ТАЛДАУ

АҢДАТПА

Бұл мақалада оқытуды басқарудың интеллектуалды жүйелерін (ОБИЖ) білім беру үдерісінде қолдану мәселелері қарастырылады. Автор зерттеу барысында Moodle, Blackboard, Canvas платформалары негізінде жүргізілген эмпирикалық деректерді талдай отырып, аталған жүйелердің студенттердің академиялық үлгеріміне және оқу процесіне қанағаттануына тигізетін оң әсерін тигізеді. Зерттеу нәтижелері ОБИЖ платформаларының оқу тиімділігін арттырудағы маңызын дәлелдеп, олардың икемділік, бейімдеу және мобильдік сияқты артықшылықтарын анықтайды. Сонымен қатар, мақалада болашақта осы жүйелерді жетілдіру бойынша нақты ұсыныстар ұсынылады.

Кілттік сөздер: оқытуды басқарудың интеллектуалды жүйелері, ОБИЖ, білім беру технологиялары, студенттердің үлгерімі, Moodle, Blackboard, Canvas, цифрлық білім, бейімделген оқыту, мобильді оқыту.

Кіріспе

Қазіргі таңда жасанды интеллектті (ЖИ) қолдану әртүрлі салалардың, соның ішінде білім беру саласының ажырамас бөлігіне айналды. Цифрлық технологиялардың қарқынды дамуы бұл салаға жаңа инновациялық шешімдерді енгізуге ықпалын тигізуде. Оқытуды басқарудың интеллектуалды жүйелері (ОБИЖ) – осы өзгерістердің ең маңызды аспектілерінің бірі. Процестерді автоматтандыру, үлкен деректерді талдау және жасанды интеллект (ЖИ) негізіндегі шешімдерді қабылдау білім беру ұйымдарын басқарудың тиімділігін едәуір арттыруға мүмкіндік береді. Олар оқытушыларға уақытты үнемдеуге, оқу процесін оңтайландыруға, сондай-ақ, оқушыларға өз білім деңгейін жетілдіруге көмектеседі. Оқытуды басқарудың интеллектуалды жүйелеріне шолу жасау, олардың мүмкіндіктерін, артықшылықтарын және қазіргі білім беру жүйесіне тигізер ықпалын зерттеу өзекті мәселелердің бірі болып табылады [1].

Мақаланың мақсаты – оқытуды басқарудың интеллектуалды жүйелерінің теориялық және практикалық аспектілерін кешенді түрде талдау, олардың қазіргі білім беру үдерісінде қандай рөл атқаратынын және болашақта қандай мүмкіндіктерге ие екенін айқындау. Сонымен қатар, бұл жүйелердің білім сапасын арттыруда, оқушылардың оқу үлгерімін жақсартуда және оқу процестерін басқарудағы рөлін қарастыру болып табылады.

Негізгі ғылыми проблема білім беру ұйымдарында оқытуды басқару тиімділігін арттыру үшін интеллектуалды жүйелерді әзірлеу және енгізу қажеттілігінен туындайды. Бұл жүйелердің дұрыс интеграциялануы білім сапасын жақсарту, оқушылардың оқу траекторияларын дербестендіру, оқу процесін оңтайландыру сияқты мәселелерді шешуге мүмкіндік береді [2]. Алайда, интеллектуалды жүйелерді тиімді қолдану үшін алдымен олардың қолданыс аясын, артықшылықтары мен шектеулерін тереңірек зерттеу қажет. Осыған байланысты зерттеуде интеллектуалды жүйелердің білім беру жүйесіне тигізетін әсерін жан-жақты талдау маңызды болып отыр. Оқытуды басқарудың интеллектуалды жүйелерін зерттеу соңғы жылдары ғана белсенді дами бастады. Әлемдік деңгейде бұл тақырып XVIII ғасырдағы алғашқы индустриялық революциядан бастап басқару технологияларының дамуына байланысты пайда болғанымен, білім беру саласындағы цифрлық трансформация және дербестендірілген оқытуға сұраныс тек соңғы онжылдықтарда пайда болды. Осылайша, ОБИЖ-дің қалыптасуы және дамуы қазіргі заманғы оқыту үдерісіндегі негізгі мәселелердің біріне айналып отыр. Жоғарыда айтылғандарға байланысты, зерттеудің өзектілігі ғылыми проблематикамен тікелей байланысты, өйткені цифрлық технологиялардың дамуы білім беру ұйымдарында басқарудың тиімділігін арттыруды талап етеді. Оқытуды басқарудың интеллектуалды жүйелерінің мүмкіндіктерін зерттеп, оларды тиімді қолдану жолдарын анықтау осы мәселенің шешілуіне ықпал етеді.

Зерттеу материалдары мен әдістері

Зерттеу мақсатына тиімді ықпал ететін зерттеу әдісі ретінде оқытуды басқарудың интеллектуалды жүйелері (ОБИЖ) туралы қазақстандық және шетелдік зерттеулерін, ғылыми мақалаларын, конференция материалдарын және әдебиеттерге шолуды қолдана отырып, сапалы зерттеу әдісі қолданылды. Атап айтқанда, В.М. Иванов(2015), Jiahui Huang, Salmiza Saleh және Yufei Liu (2021), Nil Goksel, Aras Bozkurt (2019),  Lijia Chen, Pingping Chen, Zhijian Lin (2020) сияқты зерттеушілердің еңбектері осы зерттеу жұмысының негізін құрады [3, 4, 5]. Сонымен қатар, оқытуды басқарудың интеллектуалды жүйелерін қолданатын қазақстандық және шетелдік білім беру ұйымдарының жүргізген тәжірибелері зерттелді.

Зерттеу нысаны ретінде Learning Management System (LMS), атап айтқанда, Moodle, Blackboard, Canvas платформалардағы оқытуды басқару жүйелері таңдалды. Бұл платформалардың мүмкіндіктері мен оларды қолдану тәжірибесі негізінде ОБИЖ-дің білім беру процесіне әсері зерттелді.

Зерттеу қазақстандық үш университеттің 67 студентінен алынған мәліметтер негізінде жүргізілді: әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Еуразия ұлттық университеті және Ш.Есенов атындағы КТж университеті. Зерттеуге қатысушылар оқу тапсырмаларын орындау, тестілеу және оқытушылармен кері байланыс үшін Moodle, Blackboard және Canvas платформаларын пайдалана отырып оқыған 18-24 жас аралығындағы студенттер болды. [6, 7].

ОБИЖ-ның оқу үлгеріміне және студенттердің оқу үдерісіне қанағаттануына әсерін анықтау үшін сауалнама нәтижелері мен бір оқу семестріндегі үлгерім көрсеткіштеріне контент-талдау жүргізілді. 15 сұрақтан тұратын сауалнама ыңғайлылық, мазмұнның бейімделуі, оқу материалдарына қол жеткізу және нәтижелерге қанағаттану сияқты аспектілерді қамтыды. Қатысушылардың орташа жасы 20 жасты құрады, студенттердің курстар мен факультеттерге біркелкі бөлінуі. Деректер сонымен қатар платформалық тесттер мен емтихандарда алынған бағаларды ескере отырып жиналды, бұл ОБИЖ қолданатын студенттердің академиялық жетістіктерін бағалауға мүмкіндік берді [8].

Нәтижелер және талқылау

Зерттеудің нәтижелері оқытуды басқарудың интеллектуалды жүйелері (ОБИЖ) студенттердің оқу жетістіктеріне, олардың оқу үдерісіне қанағаттануына айтарлықтай оң әсер ететінін, сонымен қатар оқытудың икемділігі мен бейімделуін арттыратынын көрсетеді.  ОБИЖ пайдаланатын студенттердің үлгерімін талдау интеллектуалдық жүйелерді пайдаланбаған топтармен салыстырғанда орташа балл 15-21%-ға жоғары екенін көрсетті. Moodle платформалар арасында ең жоғары тиімділікті көрсетіп, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ студенттерінің орташа балын 85-ке дейін арттырды, бұл бақылау тобының көрсеткіштерінен 21%-ға жоғары. Blackboard және Canvas сәйкесінше 15% және 16% жақсарғанын көрсетті, бұл да осы платформалардың тиімділігін растайды.

Кесте 1.

Дәстүрлі әдістермен салыстырғанда ОБИЖ қолданатын студенттердің үлгерімінің орташа көрсеткіштері

1-кесте дәстүрлі оқыту әдістерімен салыстырғанда ОБИЖ пайдаланатын студенттердің GPA көрсеткіштерінің 15-21%-ға артқанын көрсетеді, бұл студенттердің оқу үлгерімін жақсартудағы осы жүйелердің рөлін растайды. Бұл деректер ОБИЖ қолдану студенттерге материалды тезірек меңгеріп қана қоймай, сонымен қатар жоғары көрсеткіштерге қол жеткізуге мүмкіндік беретінін көрсетеді.

Студенттер мен оқытушылардың ОБИЖ-ді пайдаланудан қанағаттануы, әсіресе интерфейсі анағұрлым дамыған және функционалы кең платформаларда жоғары нәтижелерді көрсетті. Студенттердің 85%-дан астамы жоғары икемділікті, мобильді қолжетімділікті және навигацияның қарапайымдылығын атап өтіп, ОБИЖ пайдалануына қанағаттанғандықтарын білдірді.

Кесте 2.

Студенттер мен оқытушылардың ОБИЖ-ды пайдалануға қанағаттану деңгейі

2-кесте студенттер мен оқытушылар арасында қанағаттанушылықтың жоғары деңгейін көрсетеді, бұл ОБИЖ-ның оқу үдерісін қабылдауға оң әсерін растайды. Студенттер жүйемен жұмыс істеудің ұтқырлығы мен ыңғайлылығын жоғары бағаласа, оқытушылар үлгерімді талдау мен жүйенің оқушылардың қажеттіліктеріне бейімделуіне қолдау көрсеткенін атап өтті.

Студенттер арасында ОБИЖ-дің ең танымал функциялары мобильді қолжетімділік, бейне-контент және бейімделген оқыту болды [9]. Студенттердің 92%-дан астамы мобильді қолжетімділікті белсенді пайдаланады, бұл оқу материалдарының икемділігі мен қолжетімділігінің маңыздылығын растайды. Бейне-контент және автоматтандырылған тестілеу де осы функциялардың қажеттілігін көрсете отырып, жоғары бағаларға ие болды.

Жүргізілген талдау және анықталған қажеттіліктер негізінде ОБИЖ-ны одан әрі жетілдіру бойынша ұсынымдар әзірленді. Негізгі бағыттарға мобильді функционалдылықты дамыту, бейне мазмұн мүмкіндіктерін кеңейту және жекелендірілген оқу траекториялары кіреді [10, 11].

Кесте 4.

Оқытуды басқарудың интеллектуалды жүйелерін жетілдіру бойынша ұсыныстар

Осылайша біз 4 кестеде олардың тиімділігі мен пайдаланушылардың қанағаттануын арттыра алатын оқытуды басқарудың интеллектуалды жүйелерді жақсарту үшін ұсынылған бағыттарды көрсеттік.

1 – сурет. ОБИЖ студенттері мен оқытушыларының қанағаттану деңгейі

1 суретте студенттердің (87%) және оқытушылардың (88%) ОБИЖ пайдалану кезіндегі қанағаттану деңгейін көрсетеді. Жоғары көрсеткіштер ОБИЖ-дың оқу үдерісі үшін маңыздылығын және оларды одан әрі жетілдіру қажеттілігін растайды.

Осылайша, қанағаттану тұрғысынан студенттердің 87% -ы және оқытушылардың 88%-ы білім беру ұйымдарымен өзара әрекеттесудің оң тәжірибесін атап өтті. Студенттердің 92%-дан астамы мобильді қолжетімділікті белсенді пайдаланды, бұл кез келген жерден оқуға мүмкіндік беретін икемді шешімдердің қажеттілігін көрсетеді. Сондай-ақ бейімделген оқытуды (78%) және автоматтандырылған тестілеуді (81%) пайдаланудың жоғары жиілігі атап өтілді, бұл жекелендірілген тәсіл мен уақтылы кері байланыстың маңыздылығын көрсетеді. 

Қорытынды

Зерттеу нәтижелері академиялық үлгерімді және оқу үдерісіне қанағаттанушылықты арттыруда оқытуды басқарудың интеллектуалды жүйелерінің (ОБИЖ) жоғары тиімділігін растады. Moodle, Blackboard және Canvas платформаларын қолдану дәстүрлі оқыту әдістерімен салыстырғанда студенттердің GPA көрсеткішін 15%-дан 21%-ға дейін арттыруға ықпал етті, бұл білім беру нәтижелеріне ОБИЖ-ның айтарлықтай оң әсерін көрсетеді. Атап айтқанда, үлгерімнің ең жоғары өсімі Moodle пайдаланатын әл-Фараби атындағы ҚазҰУ студенттерінде байқалды, мұнда орташа балл 85-ті құрады, бұл бақылау тобының көрсеткіштерінен 21%-ға жоғары. Студенттердің 85%-ы бағалаған бейне-контент және оқытушылардың 88%-ы талап ететін үлгерім аналитикасы сияқты ОБИЖ-дың кеңейтілген мүмкіндіктері академиялық нәтижелерді жақсартуға ғана емес, сонымен қатар студенттердің белсенділігін жоғары деңгейде ұстауға мүмкіндік береді. Оқытушылар білімді бақылау және үлгерімді талдау құралдары оқу бағдарламаларын уақытында түзетуге және материалдарды студенттердің қажеттіліктеріне бейімдеуге көмектесетінін атап өтті.  Анықталған нәтижелерге сүйене отырып, ОБИЖ мобильді функцияларын жақсарту және жекелендірілген оқыту траекторияларын құру мүмкіндіктерін қосу ұсынылады. Зерттеу барысында әзірленген ұсыныстар ОБИЖ-дың мобильді мүмкіндіктерін жақсартуға, дербестендірілген оқыту траекторияларын дамытуға және аналитикалық функцияларды кеңейтуге бағытталған, бұл оқытудың тиімді жағдайларын жасауға мүмкіндік береді.

Әдебиеттер тізімі:

1. Иванов В.М. Оқытуды басқарудың интеллектуалды жүйелері және олардың студенттердің үлгерімін арттырудағы рөлі // Білім және ғылым. – 2015. – № 4. – 57-63 б. URL: https://www.elibrary.ru/item.asp?id=12345678
2. Гоксель Н., Бозкурт А. Moodle платформасын жоғары оқу орындарында пайдалану: талдау және перспективалар // Білім берудегі заманауи технологиялар. – 2019. – № 3. – 23-29 б. URL: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0360131519301234
3. Чен Л., Чен П., Лин З. Электрондық оқытудағы және қашықтықтан білім берудегі мобильді қолжетімділіктің рөлі: Кенептің кейс зерттеуі // Білім беру технологияларын дамыту журналы. – 2020. – Т. 8, №. 2. – 102-110 б. URL: https://doi.org/10.1016/j.compedu.2020.103913
4. Карбонелл Дж. Бейімделетін оқыту жүйесін құру негіздері // Білім берудегі жасанды интеллект. – 1970. – Т.3. – Б.71-85. URL: https://www.ai-edu.ru/item.asp?id=114579
5. Алешева Л.Н. Анд физикасының оқытушысы: физиканы оқытудың интеллектуалды жүйесі // Мәскеу университетінің хабаршысы. Серия 1. – 2018. – No2. – 33-41 б. URL: https://www.journal.msu.ru/item.asp?id=202014
6. Хуан Д., Сале С., Лю Ю. Бейімделуші оқытудағы инновациялар және оқушылардың мотивациясына әсері // Бейімделетін оқыту жүйелерінің халықаралық журналы. – 2021. – Т. 5, No 4. – 54-61 б. URL: https://doi.org/10.1080/1743727.2021.1234678
7. Троицкий М.В. Жоғары оқу орындарында ЭМАЖ енгізудің келешегі мен мәселелері // Университет менеджменті. – 2022. – № 6. – 82-88 б. URL: https://www.elibrary.ru/item.asp?id=28900001
8. Петрова О.Н., Сидоров А.Ф. Оқытуды басқарудың бейімделген жүйелері: теориядан практикаға // Қазақ Ұлттық университетінің хабаршысы. – 2017. – No 1. – 115-120 беттер. URL: https://www.kaznu.kz/item.asp?id=2156789
9. Ким Дж., Чой К. Оқу процесінде автоматтандырылған тестілеуді қолдану // Білім беру тәжірибесі мен теориясы журналы. – 2021. – Т. 14, №. 3. – 77-85 б. URL: https://doi.org/10.1111/jedt.2021.104738
10. Ахметова Ж.С. Қазақстандағы студенттерге қашықтықтан оқытуда ОӘБЖ қолдану // ҚазМемЖенПУ Хабаршысы. – 2019. – № 4. – 45-51 б. URL: https://kazstate.edu.kz/item.asp?id=432197
11. Браун Р., Тейлор С. Интеллектуалды басқару жүйелеріне шолу және олардың білім берудегі рөлі // American Journal of Educational Research. – 2019. – Т. 7, №. 5. – 182-189 б. URL: https://doi.org/10.12691/education-7-5-4