ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЗАМАТТЫҚ КОДЕКСІНДЕГІ КОНКУРСТЫҚ МІНДЕТТЕМЕЛЕР

COMPETITION OBLIGATIONS IN THE CIVIL CODE OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

Alisher Pana

student, Faculty of History, Economics and Law, West Kazakhstan State University named after Makhambet Utemisov,

Republic of Kazakhstan, Uralsk

Aynur Yesengazieva

scientific supervisor, Master of Law, Senior Lecturer at the Department of Legal Disciplines, West Kazakhstan State University named after Makhambet Utemisov,

Republic of Kazakhstan, Uralsk

АННОТАЦИЯ

Бұл мақалада Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіндегі конкурстық міндеттемелердің мазмұны мен құқықтық табиғаты қарастырылады. Конкурстық міндеттемелер – азаматтық-құқықтық қатынастардың ерекше түрі болып табылады және олар конкурстық негізде міндеттемелерді бекіту, орындау және тараптардың құқықтары мен міндеттерін анықтау арқылы сипатталады. Мақалада конкурстық міндеттемелердің ұғымы, түрлері, олардың туындау негіздері мен құқықтық реттелуі жан-жақты талданады. Сонымен қатар, конкурстық міндеттемелердің азаматтық айналымдағы рөлі мен маңызы да қарастырылады. Зерттеу нәтижелері бұл институттың тиімді құқықтық тетіктерін қалыптастыруға бағытталған ұсыныстармен толықтырылады.

ABSTRACT

This article examines the content and legal nature of tender obligations in the Civil Code of the Republic of Kazakhstan. Tender obligations represent a specific type of civil legal relations and are characterized by the establishment and execution of obligations on a competitive basis, as well as by the definition of the rights and duties of the parties. The article provides a comprehensive analysis of the concept, types, grounds for the emergence, and legal regulation of tender obligations. Furthermore, the role and significance of tender obligations in civil turnover are discussed. The research concludes with recommendations aimed at improving the effectiveness of the legal mechanisms governing this institution.

Түйін сөздер: конкурстық міндеттемелер, Азаматтық кодекс, құқықтық реттеу, міндеттеме құқығы, азаматтық-құқықтық қатынастар, конкурс, шарттар.

Keywords: tender obligations, Civil Code, legal regulation, law of obligations, civil legal relations, tender, contracts.

Кіріспе

Конкурстық міндеттемелер — шарттық құқықтың маңызды институттарының бірі. Олар тараптардың шарттық еркіндігін шектей отырып, нарықтағы әділ бәсекелестікті сақтау мақсатында енгізіледі. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде конкурстық міндеттемелерге тікелей қатысты бірқатар нормалар бар, олар кәсіпкерлер арасындағы келісімдерде, еңбек қатынастары мен франшиза шарттарында қолданылуы мүмкін.

1. Азаматтық кодексте конкурстық міндеттемелердің құқықтық негіздері

Азаматтық кодекстің V бөлімінде (Жалпы міндеттемелер) және VIII бөлімінде (Шарттар) конкурстық шектеулерге арналған баптар нақты көрсетілмесе де, жалпы шарттық еркіндік қағидасы шеңберінде тараптар өзара келісім арқылы бәсекелестікке қатысты арнайы міндеттемелерді анықтай алады.

Шарттық еркіндік және жеке шектеулер - Кодекстің 427-бабы тараптарға келісімшартта «өзара шарт талаптарын» еркін белгілеу құқығын береді. Осы еркіндікті пайдалана отырып, тараптар конкурстық келісімдерге баптар енгізе алады: белгілі бір аймақта немесе мерзімде бәсекелестіктен бас тарту, ақпараттық шектеулер, технологияларды пайдалануды реттеу және т.б.

Заңсыз әрекеттерді болдырмау - Азаматтық кодекстің 391-бабы «заңсыз әрекеттер заңы» ретінде жеке және заңды тұлғаларға қарсы зиян келтірген жағдайда өтемақы қажет екенін белгілейді. Егер конкурстық міндеттемені бұзу нәтижесінде тарапқа материалдық немесе моральдық зиян келсе, зиян келтірген тарап Кодекстің осы бабы бойынша жауапкершілікке тартылады.

2. Конкурстық міндеттемелердің түрлері және қолданылуы

Азаматтық кодексте конкурстық міндеттемелер нақты атаумен берілмесе де, тәжірибеде жиі кездесетін негізгі түрлері мыналар:

Географиялық шектеу – тарап бірлескен кәсіпкерлік қызмет барысында дәстүрлі нарықтан тыс аймақтарда бәсекеге түспеу туралы келіседі.

Уақытша шектеу – келісім аяқталғаннан кейін белгілі мерзім бойы бәсекелес қызметпен айналыспау міндеттемесі.

Ақпараттық шектеу – технологиялық, коммерциялық немесе тұтынушы туралы ақпаратты бәсекелес үшін қолданбау туралы міндеттеме.

Бұл міндеттемелер еңбек шарттарында (еңбекке қабылдау және түйіндемеде), франчайзингте және баға және жеткізу жағдайларын келісу кезінде жиі пайдаланылады.

3. Міндеттемелерді кәсіңкі бұзу салдары

Конкурстық шектеулердің бұзылуы екі бағытта жауапкершілікке әкеледі:

Шарттық жауапкершілік (АЕК 389–393-баптар) – тарап келісімнің бұзылғанын дәлелдеп, қайта келтірілген залалды өтемекке міндеттей алады.

Деликттік жауапкершілік (АЕК 391-бап) – заңсыз әрекеттерден туған зиянды өндіру, егер конкурстық міндеттемені бұзу деликтке теңестірілсе.

4. Практикалық кеңес

Конкурстық міндеттемелерді шартқа енгізу кезінде тараптар мына мәселелерді нақты рәсімдеулері тиіс:

– шектеу мерзімі мен аумағын айқындау

– бұзушылық анықталған жағдайда өтемақы мөлшерін алдын ала келісу

– міндеттемелердің орындалуын бақылау тетігін белгілеу.

Азаматтық кодекстің жалпы шарттық еркіндігі мен зиянды өтеу институттары конкурстық міндеттемелерді бекітуге құқықтық негіз бола тұра, олардың нақты қолданылу тәжірибесі әртүрлі жағдайларда өзіндік сипатқа ие болады. Мысалы, еңбек шартында жұмыс беруші қызметкерге белгілі бір біліктілікпен байланысты уақытша бәсекеге түспеу міндеттемесін жүктей алады. Мұндай міндеттеменің мәні – компанияның ішкі білім қорын, клиенттік базасын, коммерциялық құпияларды қорғау. Алайда Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының практикасы көрсеткендей, мұндай шектеулердің күшін сақтау үшін оларды міндетті түрде жазбаша түрде белгілеу, мерзімі мен географиясы нақты айқындалған жағдайда ғана сотта бекіту мүмкіндігі бар.

Франчайзингтік қатынастарда конкурстық міндеттемелер әсіресе өзекті. Бір франчайзер мен франчайзи арасындағы келісімде тауар белгілері мен технологияларды пайдалану мерзімі аяқталған соң бәсекеге қатыспау, франчайзи қызметі жүргізілген аймақтан тыс өзге филиалдарда өз бәсекелестік желісін құрмау талаптары жиі кездеседі. Бұл практикалық тұрғыдан франчайзердің инвестицияларын қорғауға бағытталған және Азаматтық кодекстің 427-бабындағы шарттық еркіндік қағидатын іске асырады.

Құқықтық доктрина тұрғысынан, конкурстық міндеттемелерді шартқа енгізу еркіндігін шектеу шарттық тепе-теңдікті бұзбауы тиіс. Бұл дегеніміз, шартта белгіленген шарттар бір тарап үшін артықшылық бермей, екі тарап үшін де тең құқықты сақтауы керек. Егер біржақты шектеу шарттық еркіндік қағидатына қайшы келсе немесе экономикалық мән-маңызы жоқ артықшылығы бар деп танылса, сот оны жарамсыз деп есептеуі мүмкін.

Халықаралық тәжірибе ұсыныстарын қарасақ, көптеген батыс құқық жүйелерінде (АҚШ, Ұлыбритания, Германия) конкурстық міндеттемелер міндетті түрде зейінге алынатын факторларға бағынады: шектеу мерзімі, географиялық ауқым, қорғалатын мүдде (мысалы, коммерциялық құпия). Егер шектеу тым ұзақ мерзімді немесе қатып қалған географияны қамтыса, сот оны әділетсіз деп танып, жарамсыз етеді. Қазақстандық судьялар да осы үрдісті ескере отырып, жергілікті кәсіпорындар арасындағы дауды қарағанда халықаралық стандарттарды бағдар ретінде пайдаланады.

Конкурстық міндеттемені бұзған кезде сот көбіне келтірілген залал сомасын дәлелдеу мен оның тікелей байланыстығын тексереді. Мысалы, бұрынғы қызметкерге салынған айыппұл мөлшері нақты көрсетілмеген немесе артық көлемде белгіленген жағдайда сот оны азайтуға немесе толық алып тастауы мүмкін. Дәл сондай жағдай франчайзингте де кездеседі: кейбір франчайзерлер әдетте айыппұлды келісімде шартты соманың белгісіз пайыздық қатынасы ретінде көрсетеді, ал сот мұндай пайыздық өлшеуді шамадан тыс ауыр санап, оны түзете алады.

Қазақстанда конкурстық міндеттемелер институтын әрі қарай жетілдіру үшін «Конкуренция туралы» заңға және Азаматтық кодекстің шарттық еркіндік туралы баптарына нақты дефиниция енгізу ұсынылады. Бұл ынтымақтастық аймағын, шектеу мерзімін және өтемақы мөлшерін анықтайтын стандартты нормаларды бекітіп, тараптар арасындағы түсініспеушілікті азайтып, коммерциялық дауларды қысқартуға мүмкіндік береді.

Осылайша, конкурстық міндеттемелер Азаматтық кодекстің жалпы шарттық еркіндігі мен деликттік жауапкершілік нормаларын пайдалана отырып, Қазақстанда орныққан институт болып табылады. Дегенмен олардың сот тәжірибесі мен халықаралық стандарттарға сәйкестігі үшін нақтылау, дефинициялау және нормативтік базаны жетілдіру қажеттігі бар. Егер осы ұсыныстар орындалса, бизнес-қоғамдастыққа әділ бәсекелестікті қамтамасыз ету мен тәжірибе алмасу мүмкіндігі кеңейе түседі.Конкурстық міндеттемелердің практикадағы өзекті мәселелері мен даму перспективалары

Қазақстанда конкурстық міндеттемелер институтының қалыптасуы салыстырмалы түрде жаңа және бірқатар проблемалар мен ашық сұрақтарды туындатады. Ең алдымен, шарттық еркіндік пен бәсекелестікті шектеу арасындағы шекараны нақтылау қажет. Көп жағдайда тараптар шартқа конкурстық шектеулер енгізгенімен, олардың құқықтық негізін, мерзімі мен аумағын анық көрсетпейді. Бұл ауқымды келісімдерді сотта дәлелдеуді қиындатып, кейде шарттың бүкіл нормасын жарамсыз деп тануға әкеледі.

Тағы бір маңызды мәселе — өтемақының әділ мөлшерін белгілеу. Қазақстандық практикада айыппұл сомасы көбіне шартта біржақты көрсетіліп, нақты залал мөлшерімен байланыстырылмайды. Сәйкесінше, сот бұл айыппұлды «айыппұл емес», яғни деликттік өтемақы ретінде қарастырып, оның көлемін реттеуге немесе толық қысқартуға құқылы. Нәтижесінде, коммерциялық қатынастарда сенімділікті арттыру мақсатында шарттық тараптарға өтемақының есептеу әдістемесін келісу маңызды міндетке айналып отыр.

Үшінші өзекті мәселе – франчайзинг және еңбек шартында конкурстық міндеттемелерді қолдану. Әсіресе қызметкер мен жұмыс беруші арасындағы қатынаста бұл шектеулер әлеуметтік-еңбек құқықтық нормаларымен қайшы келмеуі керек. Тұрақты еңбек ахуалында қызметкердің бәсекелестікке қатыспау міндеттемесі оның еңбек құқығына шектеу қоюы мүмкін, сондықтан мұндай шектеулерді тек қызметкердің ерекше рөлі немесе қол жеткізген коммерциялық құпиялары бар жағдайларда ғана енгізу ұсынылады.

Дамудың келесі перспективасы — цифрлық технологияларды пайдалана отырып, конкурстық шектеулердің орындалуын бақылау механизмдерін жетілдіру. Мысалы, жұмыс беруші мен қызметкер арасындағы ақпараттық шектеулерді автоматты түрде бақылайтын плат­формалар енгізу арқылы келісім талаптарының сақталуын нақты деректер негізінде қадағалауға болады.

Сонымен қатар халықаралық тәжірибені тереңірек ендіру де маңызды. Көптеген дамыған құқық жүйелерінде конкурстық міндеттемелерге қойылатын талаптар — мерзімнің 6 айдан аспауы, географиялық аумақтың нақты сипаттамасы, қорғалатын заңды мүдденің дәлелденуі — заңда тікелей белгіленеді. Қазақстанда да осындай стандарттарды нормативтік актілерде келтіру шарттық тепе-теңдікті сақтап, сот тәжірибесіндегі дауларды азайтуға бағытталады.

Қорытындылай келе, конкурстық міндеттемелер институты нарықтың әділ бәсекелестік қағидаттарын сақтау үшін тиімді құрал болып табылады. Дегенмен оның практикада толық іске асуы үшін шарттық нормаларды нақтылау, өтемақының әділ есептеу әдістемесін бекіту, еңбек қатынастарына енгізуде әлеуметтік кепілдіктерді сақтау және цифрлық бақылау механизмдерін дамыту сынды бірнеше басым бағыттарды жетілдіру қажет. Осы мәселелерді реттейтін заңнамалық және ұйымдық шұғыл шаралар бәсекелестік құқықтық институтының тиімділігін арттыра отырып,Қазақстанэкономикасының тұрақты дамуына үлесқосады.Азаматтық кодекстің жалпы шарттық еркіндігі мен зиянды өтеу институттары конкурстық міндеттемелерді заңды тұрғыдан бекітуге және іске асыруға мүмкіндік береді. Дұрыс рәсімделген конкурстық шектеулер нарықтағы әділ бәсекелестікті сақтап, тараптар мүддесін қорғайды.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы және Ерекше бөлімдері) – 2024 жылғы жағдай бойынша.
2. Сұлтанов А.З. «Азаматтық құқық. Жалпы бөлім». Оқулық. – Алматы: Жеті Жарғы, 2022.
3. Баймаханов М.Т. «Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы». – Алматы: Норма, 2021.
4. Иоффе О.С., Шерешевский М.Д. «Обязательственное право». – М.: Юридическая литература, 2020.
5. Молдирова Л.Қ. «Конкурстық міндеттемелердің құқықтық табиғаты» // ҚазҰУ Хабаршысы. Құқық сериясы. – 2023. №4.
6. Мамытов А.Ж. «Шарттар құқығы: теория және практика». – Нұр-Сұлтан: Фолиант, 2021.
7. Aliyeva, Z. “Legal Nature of Tender Obligations in Kazakh Civil Law.” Central Asian Law Journal, 2023, vol. 5(2), pp. 45–53.
8. Esenov, R. “Public Procurement and Tender Procedures in Kazakhstan.” Kazakhstan Legal Review, 2022.
9. Khabrieva, T.Ya. “Contractual Obligations in Civil Law.” – Moscow: Statut, 2020.
10. OECD. Public Procurement Review of Kazakhstan. OECD Publishing, 2019