ТЫҒЫЗ ҚҰРЫЛЫС ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ЖАЙЛЫ ҚАЛАЛЫҚ ОРТА ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ВЕРТИКАЛДЫ КӨГАЛДАНДЫРУДЫҢ ӘЛЕУЕТІ: СӘУЛЕТТІК-КЛИМАТТЫҚ АСПЕКТ

АҢДАТПА

Бұл мақалада тығыз қалалық құрылыс пен климаттық өзгерістер жағдайында вертикалды көгалдандырудың жайлы қалалық орта қалыптастырудағы әлеуеті қарастырылады. Зерттеуде мұндай жүйелердің сәулеттік және климаттық әсерлері сарапталады, атап айтқанда: температураны төмендету, ауа ылғалдылығын арттыру, ауа сапасын жақсарту және шуды азайту сияқты факторлар. Сонымен қатар, жасыл қасбеттерді қолданудың әлемдік тәжірибесіне шолу жасалып, Қазақстан қалаларындағы қазіргі жағдай мен болашағы бағаланады. Авторлар климаттық жағдайлар, техникалық қызмет көрсету мен өсімдіктердің төзімді түрлерін таңдау сияқты шектеулерге де ерекше назар аударады. Мақалада вертикалды көгалдандыру жүйелерін тиімді енгізу үшін кешенді жобалау тәсілі мен нормативтік база қалыптастырудың маңыздылығы атап өтіледі.

Түйін сөздер: вертикалды көгалдандыру, жасыл қасбеттер, қалалық микроклимат, энергия тиімділігі, тұрақты құрылыс, сәулеттік технологиялар, Қазақстан, климатқа бейімделу, тұрғын орта, экологиялық сәулет.

Кіріспе. Қазіргі заманғы сәулет өнері жаһандық климаттың өзгеруі, қала халқының тығыздығының артуы және урбанизация салдарынан өмір сапасын арттыру қажеттілігі сияқты маңызды сын-қатерлермен жиі бетпе-бет келеді. Осындай жағдайда, қалалық инфрақұрылымға түбегейлі өзгеріс енгізбестен, жайлы микроклимат қалыптастыру жолдарын табу басты міндеттердің біріне айналып отыр.

Осы тұрғыда вертикалды көгалдандыру – яғни жасыл өсімдіктерді ғимараттардың тік беттерінде орналастыру – ерекше маңызға ие бола бастады. Бұл әдіс тек ғимараттардың сыртқы келбетін жақсартып қана қоймай, сонымен қатар қаланың экологиялық және климаттық жағдайына да оң әсерін тигізе алады. Мысалы, өсімдіктер күн сәулесін бөгеп, ауаны тазартуға, температураны төмендетуге және шуды азайтуға ықпал етеді.

Қалалық кеңістіктің шектеулілігін ескерсек, вертикалды көгалдандыру дәстүрлі саябақтар мен жасыл аймақтарға балама ретінде қарастырылады. Мұндай жүйелер табиғи элементтердің жетіспеушілігін өтей отырып, қала ортасындағы климаттық буферлер рөлін де атқара алады.

Осы мақалада вертикалды көгалдандырудың сәулеттік және климаттық әсерлері қарастырылады. Сонымен қатар, бұл тәсілдің Қазақстандағы қалалық құрылыс жағдайындағы әлеуеті мен шектеулері де сөз болады.

Вертикалды көгалдандыру – климатқа әсер ететін құрал ретінде. Вертикалды көгалдандыру деп — ғимараттар мен құрылыстардың тік немесе көлбеу беттеріне өсімдіктерді орналастыру жүйесі түсініледі. Құрылымына және жұмыс істеу принципіне байланысты мұндай жүйелердің бірнеше түрі бар: мысалы, өрмелейтін өсімдіктерге арналған торлар, арнайы субстрат пен автоматты суару жүйесі бар «тірі қабырғалар», сондай-ақ контейнерлік конструкциялар.

Бұл жүйелердің барлығына ортақ бір қасиет бар — олар қаладағы микроклиматты жақсартуға табиғи биологиялық процестер арқылы әсер ете алады. Өсімдіктер мен топырақ субстраты өзара әрекеттесе отырып, қоршаған ортаның температурасын, ылғалдылығын және ауаның сапасын реттейді.

Вертикалды жасыл қабырғалардың ең маңызды әсерлерінің бірі — температураны төмендету. Өсімдіктер транспирация (булану) процесі арқылы ауаға ылғал бөліп шығарады және күн сәулесін бөгейді. Осылайша, тік бетке тікелей түскен күн сәулесі азаяды, ал қабырға күннің ыстығынан әлдеқайда аз қызады. Ғылыми зерттеулерге сүйенсек, өсімдіктермен жабылған және жабылмаған беттердің температура айырмашылығы 10–15°C дейін жетуі мүмкін. Бұл өз кезегінде ғимараттың ішкі температурасына оң әсер етіп, кондиционерге жұмсалатын энергияны азайтады.

Сонымен қатар, вертикалды көгалдандыру уличный шуды сіңіріп, оны азайтуға көмектеседі, әсіресе жоғары жиілікті дыбыстарда. Өсімдіктердің жапырақтары мен сабақтары дыбыс толқындарын жұтып, жол бойындағы шуды азайтып, тұрғындар үшін тыныш әрі жайлы орта қалыптастырады.

Тағы бір маңызды әсер – жергілікті ауа ылғалдылығының артуы. Әсіресе жаздың ыстық, құрғақ күндерінде жасыл қабырғалар маңындағы ауа сәл салқындап, ылғалданып тұрады. Бұл пешеходтар үшін қолайлы микроклимат қалыптастырып, көшеде серуендеуге қолайлы жағдай тудырады.

Халықаралық және Қазақстандағы тәжірибе. Әлемнің көптеген елдерінде вертикалды көгалдандыру тұрақты құрылыс пен «жасыл» сәулет өнерінің ажырамас бөлігіне айналған. Әсіресе Сингапур, Таиланд және Біріккен Араб Әмірліктері сияқты ыстық климатты елдерде жасыл қабырғалар жаңа ғимараттарды жобалауда жиі қолданылады. Мысалы, Сингапурде мемлекет мұндай жобаларды қаржылай қолдап, оларды қаланың климаттық жағдайын жақсарту стратегиясының бір бөлігі ретінде қарастырады. Ол жақта вертикалды көгалдандыру тек сән үшін емес, нақты экологиялық тиімділігі бар элемент ретінде бағаланады.

Еуропа елдерінде, атап айтқанда Германия, Франция және Нидерландыда, жасыл қабырғалар тұрғын үйлер мен әкімшілік ғимараттарға белсенді енгізіліп жатыр. Бұл елдерде мұндай жобалар CO₂ шығарындыларын азайту және климаттың өзгеруіне қалалық ортада бейімделу мақсатында жүзеге асырылады. Сонымен қатар, автоматтандырылған суару жүйелері мен сенсорлар арқылы өсімдіктердің жағдайы қадағаланып, мұндай конструкциялардың қызметін жеңілдету мүмкіндігі бар.

Ал Қазақстанда вертикалды көгалдандыру әлі бастапқы даму кезеңінде. Қазіргі уақытта Астана (Нұр-Сұлтан) мен Алматыда жасыл қабырғалардың жекелеген мысалдарын көруге болады. Дегенмен, бұл жобалар көбіне демонстрациялық немесе сәндік сипатта, яғни олар экожүйеге айтарлықтай әсер етіп жатқан жоқ. Негізінен, бұл қоғамдық ғимараттар мен сауда орталықтарының қасбеттерін көркейту үшін жасалған. Сонымен қатар, кейбір кафе, қонақүйлер мен шағын бизнес иелері табиғатпен үйлесімді архитектура арқылы ерекшеленуге тырысып, экологиялық стильде жасалған фасадтарды қолдануда.

Қазақстанда кеңінен қолданылмауының басты себептері – жоғары шығындар, техникалық қызмет көрсетудің күрделілігі, тәжірибелі мердігерлердің жетіспеушілігі, сондай-ақ күрделі климаттық жағдайлар. Жаздың аптап ыстығы мен қыстың қатты аязы өсімдіктерге үлкен күш түсіреді. Сондықтан төзімді өсімдіктер мен сенімді инженерлік шешімдер қажет.

Соған қарамастан, жасыл сәулетке деген қызығушылық елімізде біртіндеп артып келеді. Климаттың тұрақсыздығы мен урбанизация қысымы артқан сайын, вертикалды көгалдандыру қалалық ортаның экологиялық сапасын жақсартудың перспективалы құралы ретінде қарастырылуда. Әсіресе жаңа тұрғын аудандар мен іскерлік орталықтарды жобалауда, «ақылды қала» (smart city) тұжырымдамасы аясында «жасыл» шешімдерге назар күшейіп келеді.

Қалалық ортада қолданудың мүмкіндіктері мен шектеулері. Вертикалды көгалдандырудың артықшылықтары айқын болғанымен, оны қала жағдайында кеңінен қолдану үшін бірқатар шынайы шектеулер мен қиындықтарды ескеру қажет.

Біріншіден — техникалық қызмет көрсету. Көп жағдайда жасыл қабырғалар тұрақты күтімді талап етеді: суару, тыңайтқыштармен қоректендіру, өсімдіктерді қырқу және жүйенің жұмысын бақылау. Егер бұл шаралар уақытылы орындалмаса, көгалдандыру жүйесі тез тозып, функционалдығын жоғалтып, тіпті проблемалар көзіне айналуы мүмкін.

Екіншіден — өсімдіктердің климатқа бейімділігі. Қазақстанның күрт континенталды климатында өсімдіктер жазда аптап ыстыққа, ал қыста қатты аяз бен мұздануға төтеп беруі керек. Сондықтан, жүйені жобалағанда экстремалды жағдайларға төзімді, қалалық ортаға бейімделген түрлерді таңдау қажет. Осыған байланысты жергілікті және құрғақшылыққа төзімді өсімдіктер, сондай-ақ қарапайым күтімді қажет ететін мүк пен шөп түрлері перспективалы болып саналады.

Үшіншіден — инженерлік үйлестіру аса маңызды. Ғимараттың тіреуіш құрылымдарын ылғалдан қорғау, дренаж жүйесін дұрыс ұйымдастыру, су қабырғаларға сіңіп кетпеуін қамтамасыз ету сияқты техникалық шешімдер қажет. Сонымен бірге, жүйеге техникалық қызмет көрсету үшін қолжетімділік те болуы тиіс. Әдетте мұндай жобаларда архитекторлар, инженерлер және ландшафт мамандарының бірлескен жұмысы қажет етіледі.

Дегенмен, дұрыс жоспарланған және кәсіби орындалған вертикалды көгалдандыру — қалалық ортада жайлы әрі экологиялық шешім бола алады. Бұл тәсіл эстетикалық, экологиялық және инженерлік функцияларды тиімді түрде біріктіреді. Әсіресе ол мектептер, балабақшалар, бизнес-орталықтар, көпқабатты тұрғын үйлер сияқты тығыз құрылыс аймақтарында ерекше маңызды.

Қазақстан қалаларында вертикалды көгалдандырудың әлеуеті жоғары. Бұл технология жаздағы ыстықпен күрес, ауаның ластануын азайту, және табиғи элементтер тапшылығын өтеу сияқты өзекті мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.

Қорытынды. Вертикалды көгалдандыру — бұл жай сәнді сәулет шешімі емес, ол қалалық кеңістікті климаттық жағдайларға бейімдеудің толыққанды құралы. Мұндай жүйелерді қолдану урбанизацияның кері әсерлерін жұмсартып, қаланың экологиялық тазалығын және энергия тиімділігін арттыра алады.

Қазақстанда бұл технологияны кеңінен енгізу үшін, ең алдымен, тиісті нормативтік база әзірлеу, үлгілік жобалар жасау және пилоттық жобаларға мемлекеттік қолдау көрсету қажет. Сонымен қатар, инженерлік сенімділікке, төзімді өсімдіктерді таңдауға және құрылымның өмірлік цикл шығындарын есептеуге баса назар аудару маңызды.

Тек кешенді, ғылыми және техникалық тұрғыдан негізделген тәсіл ғана вертикалды көгалдандырудың мүмкіндіктерін толық ашуға мүмкіндік береді. Бұл – қалаларымыздың тұрақты дамуы мен тұрғындардың өмір сүру сапасын арттырудағы маңызды қадамдардың бірі.

Әдебиеттер тізімі:

1. Балакин В. В., Алексиков С. В., Азаров в. Н. магистральдық көшелерде және тұрғын үй құрылысында атмосфералық ауаның сапасын жоспарлау және көгалдандыру құралдарымен қамтамасыз ету. Гигиена және санитария. 2023;102(7):639-647.
2. Авдеева Е.В., Иванов Д.В., Шпагин Д.Е. Инвентаризационная оценка насаждений объектов озеленения и городского питомника (на примере г. Красноярска). Хвойные бореальной зоны. 2024;42(2):53–62.
3. Король Е.А., Шушунова Н.С. Сравнительная технологичность устройства кровельных покрытий с системами озеленения. Строительство: наука и образование. 2020;10(1):4.
4. Ж. Абилгазиева, Б. Мархаева, Г. Коптаева. Қазақстан Республикасының өсімдік шаруашылығындағы табиғатты қорғау қызметі. Проблемы агрорынка. 2017;(2):157-162.
5. Тлепова Г.Б., Зинуллина А. Қазақстан ішкі климатының жасыл экономиканы дамытудағы потенциалы. Вестник Атырауского университета имени Халела Досмухамедова. 2019;54(3):94-99