ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІК ТӘЖІРБИЕСІНДЕГІ СЫРТҚЫ САЯСАТҚА ӘСЕРІ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ РӨЛІ

THE IMPACT OF KAZAKHSTAN ON FOREIGN POLICY IN THE PRACTICE OF INDEPENDENCE AND ITS ROLE IN INTERNATIONAL RELATIONS

Zhanel Bakytkyzy

student, Department of Regional Studies and International Relations, Turan University,

Kazakhstan, Almaty

Gulzhan Tulekova

scientific adviser, candidate of Philological Sciences, Associate Professor, Turan University,

Kazakhstan, Almaty

АҢДАТПА

Мақала тәуелсіздік тәжірибесінің Қазақстанның сыртқы саясатына әсерін зерттейді, оның икемді және өз мүдделеріне бағдарланған дипломатия арқылы егемендікті нығайтуға деген ұмтылысын қарастырады. Және де елдің халықаралық ұйымдарға белсенді қатысуына және әлемдік аренада тең орын іздеуде көпжақты дипломатияға назар аударады. Сондай-ақ, Қазақстанның жаһандық саясатты қалыптастыруға белсенді қатысуға ұмтылуы, егемендік туралы дәстүрлі идеяларды student, Department of Regional Studies and International Relations, Turan University

Kazakhstan, Almaty қалай жеңетіні талданады. Зерттеу тәсілі Қазақстанның сыртқы саяси стратегияларын және оның халықаралық қатынастарға қатысуын талдауға негізделген, бұл қазіргі геосаяси динамика контекстінде елдің эволюциясын бақылауға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар бұл зерттеуде Қазақстан өзінің егемендігін нығайту үшін қабылдаған стратегияларға, сондай-ақ оның жаһандық саясатты қалыптастырудағы және халықаралық динамикаларды өзгертудегі рөліне ерекше назар аударылады. Жұмыс сыртқы саяси құжаттарды, шарттарды, сондай-ақ қазақстандық органдар мен халықаралық зерттеулердің ресми мәлімдемелерін талдауға негізделген.

ABSTRACT

This article analyzes how Kazakhstan's relations with Russia and China have affected the balance of power in Central Asia. Using the concepts of neorealism, the article examines how the anarchic structure of the international system and the desire of states to ensure their own security by balancing forces affect interstate relations and regional dynamics.Particular attention is paid to the multi - vector foreign policy of Kazakhstan, which seeks to maintain a balance between its two powerful neighbors-Russia and China. The main aspects of Kazakhstan's cooperation with these countries, including economic interaction, political partnership and security initiatives, will be analyzed, as well as how these relations affect the regional balance of power.

Кілттік сөздер: Қазақстан, тәуелсіздік, сыртқы саясат, егемендік, халықаралық қатынастар, дипломатия, халықаралық ұйымдар, жаһандық саясат, стратегия, халықаралық ұйымдар, экономикалық ынтымақтастық, инвестиция, геосаясат, стратегиялық серіктестіктер.

Keywords: Kazakhstan, independence, foreign policy, sovereignty, international relations, diplomacy, international organizations, Global Politics, strategy, international organizations, economic cooperation, investment, geopolitics, strategic partnerships.

Кіріспе:

Тәуелсіздік тәжірибесі мемлекеттің сыртқы саясатын қалыптастыруда, оның стратегиялық басымдықтарын, басқа елдермен қарым-қатынасын және Халықаралық ұйымдарға қатысуын айқындауда шешуші рөл атқарады. Кеңес Одағының бұрынғы республикаларының бірі Қазақстан 1991 жылы тәуелсіздігін алды және содан бері өзінің ұлттық мүдделері мен әлемдік аренадағы ұмтылыстарын көрсете отырып, өзінің сыртқы саясатын белсенді дамытып келеді.

Тәуелсіздік тәжірибесі Қазақстанның сыртқы саясатына қатты әсер етіп, оны неғұрлым икемді және өз мүдделеріне бағдарланған етті. Біріншіден, Қазақстан өзінің егемендігін нығайтуға ұмтылады, бұл халықаралық қатынастар мен жаһандық институттарға тең құқықты қатысуды іздеуде көрінеді. Қазақстан халықаралық құқықтық тәртіпті нығайтуға, өңірде және жалпы әлемде бейбітшілік пен тұрақтылықты қолдауға көп назар аударды. Сонымен қатар, Қазақстан басқа елдермен және өңірлік елдермен жан-жақты ынтымақтастыққа ұмтыла отырып, көпжақты дипломатияны белсенді жүргізуде. Бұған Қазақстанның Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ)  , Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы (ШЫҰ), Ислам Ынтымақтастығы Ұйымы, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы (ЕҚЫҰ), Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) және басқалары сияқты халықаралық ұйымдарға қатысуы мысал бола алады. Ол дипломатия, экономика және басқа да құралдар арқылы әлемдегі процестерге әсер ете отырып, жаһандық саясатты қалыптастыруға белсенді қатысуға ұмтылады. Осылайша, Қазақстан Тәуелсіздігінің тәжірибесі оған егемендік туралы дәстүрлі идеялардан асып, оны халықаралық саясаттың белсенді қатысушысы және жаһандық ойыншы ретінде тануға көмектесті.

I. Негізгі бөлім:

1. Қазақстанның сыртқы саяси стратегиясының эволюциясы:

Кеңес заманынан тәуелсіз мемлекетке көшу өзінің сыртқы саяси стратегиясын әзірлеу қажеттілігіне әкелді. Қазақстан егемендікке деген көзқарасын өзгертті, оны ресми тұжырымдамадан әлемдік аренада ұлттық мүдделерге қол жеткізудің белсенді құралына айналдырды. Көршілес және алыс мемлекеттермен стратегиялық қатынастарды дамыту, сондай-ақ Халықаралық ұйымдарға белсенді қатысу қызметтің негізгі бағыттарына айналды.

2. Көпжақты дипломатия және халықаралық ынтымақтастық:

Қазақстан халықаралық ұйымдар мен өңірлік бастамаларға белсенді қатыса отырып, көпжақты дипломатияға ерекше назар аударады. Мұндай ынтымақтастықтың мысалы ретінде Қазақстан Президентінің Азиядағы сенім саясаты мен қауіпсіздік жөніндегі конференция құру туралы бастамасы болып табылады.

3. Әлемдік саясаттағы өзара іс-қимылдың жаңа нысандарын іздеу: Қазақстан энергетикалық қауіпсіздік, терроризмге қарсы күрес және орнықты даму сияқты жаһандық проблемаларды шешуге қатысуға ұмтылады. Бұл тұрғыда ел экономикалық ынтымақтастықты белсенді түрде дамытуда, әсіресе посткеңестік кеңістіктегі және кеңірек интеграциялық жобалар аясында.

4. Егемендік туралы идеялардың өзгеруі:

 Қазақстан егемендік туралы дәстүрлі идеялардың шеңберінен шығып, халықаралық қатынастарда белсенді рөлге ұмтылады. Ел халықаралық бастамаларға, дипломатиялық күш-жігерге қатысу және халықаралық әріптестікті дамыту арқылы жаһандық саясатты қалыптастыруға ықпал ету жолдарын белсенді іздестіруде.

Қазақстанның сыртқы саясатының бұл аспектілері оны егемендік туралы дәстүрлі идеяларды еңсере отырып және халықаралық қатынастарда белсенді ойыншы ретіндегі өз ұстанымын нығайта отырып, әлемдік саясаттың маңызды қатысушысы еткенін айғақтайды.

Қазақстан халықаралық қатынастардағы егемендік туралы дәстүрлі идеяларға қарсы тұрып, оны қайта қарастырып, әлемдік аренадағы ықпал мен ынтымақтастықтың белсенді құралына айналдырады. Мемлекеттің бөлінуі мен тәуелсіздігімен байланысты қарапайым формальды тұжырымдама ретінде егемендік туралы дәстүрлі идеяның орнына Қазақстан өзінің егемендігін халықаралық бастамаларды ілгерілету, жаһандық диалогтарға қатысу және жаһандық проблемаларды шешу үшін пайдаланады. Бұған Қазақстанның көпжақты форумдарға белсенді қатысуы, халықаралық ынтымақтастықты дамыту және терроризмге қарсы күрес, энергетикалық қауіпсіздік және орнықты даму сияқты заманауи сын-қатерлерді шешу бойынша жаңа бастамаларды ұсыну мысал бола алады. Осылайша, Қазақстан егемендік туралы дәстүрлі идеяларды жеңіп, оны статикалық тұжырымдамадан әлемдік аренада ұлттық мүдделерге қол жеткізудің және халықаралық қатынастардағы жаһандық ойыншы ретіндегі өз ұстанымын нығайтудың серпінді құралына айналдырады.

Сурет 1. Тәуелсіздік тәжірибесінің Қазақстанның сыртқы саясатына әсері

II. Көпжақты дипломатия және халықаралық ынтымақтастығы

Қазақстан халықаралық ұйымдар мен форумдарға белсенді қатыса отырып, бүкіл әлем бойынша көрші елдермен және серіктестермен өз қарым-қатынастарын мұқият қалыптастырды. Мұның жарқын мысалдарының бірі-Сириядағы қақтығысты реттеу жөніндегі бастама, Астана қақтығыстың әртүрлі тараптары арасындағы келіссөздер алаңына айналды.

Қазақстан сондай-ақ энергетика, көлік және инфрақұрылым сияқты түрлі салаларда инвестициялар тарта отырып және ынтымақтастықты дамыта отырып, әлемнің түрлі елдерімен экономикалық және сауда қатынастарын белсенді дамытуда. Мысал ретінде Оңтүстік газ дәлізі және Еуропа мен Азия арасындағы экономикалық байланыстарды нығайтатын Транскаспий көлік бағыты сияқты көлік дәліздерін салуды келтіруге болады.

Қазақстан сондай-ақ орнықты даму, климаттың өзгеруіне қарсы күрес және жаһандық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы халықаралық бастамаларды белсенді қолдайды. Елдің Париж келісімін қабылдауы және ядролық қаруға қарсы іс-қимылға белсенді қатысуы осындай ынтымақтастықтың мысалдары болып табылады.

Осылайша, көпжақты дипломатия және халықаралық ынтымақтастықты дамыту Қазақстанның сыртқы саясатының маңызды элементтеріне айналды, бұл оған әлемдік аренада өз ұстанымын нығайтуға және басқа елдермен бірлесіп заманауи сын-қатерлер мен проблемаларды шешуге мүмкіндік берді.

III. Әлемдік саясаттағы өзара іс-қимылдың жаңа нысандарын іздеу

Қазақстан жаһандық проблемаларды шешу үшін жаңа бастамалар мен өзара іс-қимыл нысандарын ұсына отырып, әлемдік саясаттағы белсенді рөлге ұмтылады. Қазақстан Республикасының алғашқы Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың негізгі бастамаларының бірі жаһандық қаржы дағдарыстарымен күресу және әлемдегі қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін БҰҰ-да дағдарысқа қарсы жаһандық қор құру болып табылады.

Қазақстан сондай-ақ Қазақстан арқылы Қытайға қазақстандық мұнай мен газдың халықаралық экспорты-Қытай темір жолы және Каспий құбыр жүйесі сияқты жаңа энергетикалық маршруттар мен жобаларды ұсына отырып, энергетика саласындағы ынтымақтастықты белсенді дамытуда.

Бұдан басқа, Қазақстан терроризмге, экстремизмге және киберқауіптерге қарсы күрес жөніндегі халықаралық бастамаларға белсенді қатысады. Елдің терроризмге қарсы күрес саласындағы бірқатар халықаралық конвенциялар мен келісімдерді қабылдауы, сондай-ақ киберқауіпсіздік бойынша халықаралық оқу-жаттығулар мен форумдар өткізу оның осы мәселелерді шешуге белсенді қатысқандығын куәландырады. Осылайша, Қазақстан заманауи сын-қатерлер мен проблемаларды шешу үшін өзара іс-қимылдың жаңа бастамалары мен нысандарын ұсына отырып, әлемдік саясатқа белсенді қатысуға ұмтылады, бұл оның қазіргі әлемдегі жаһандық ойыншы ретіндегі рөлін көрсетеді.

IV. Егемендік туралы түсініктерді өзгерту

Ел егемендікке тең құқыққа, құрмет пен ынтымақтастыққа негізделген мемлекеттер арасындағы бейбіт және өзара тиімді қатынастарды дамыту негізі ретінде ерекше мән береді. Егемендікті мемлекеттің бөлінуі мен тәуелсіздігі ретінде танудың орнына, Қазақстан халықаралық күн тәртібін қалыптастыруға және әлемдік саясатқа әсер ететін шешімдер қабылдауға белсенді қатысуға ұмтылды. Елдің көптеген бастамаларды қабылдауы және жаһандық мәселелерді шешуге қатысуы оның өршіл жоспарлары мен әлемдік аренадағы белсенді рөлге деген ұмтылысын көрсетті.

Қазақстан сондай-ақ халықаралық даулар мен жанжалдарды шешуде халықаралық нормалар мен қағидаттарды сақтауға шақыра отырып, Халықаралық құқық пен халықаралық институттарды белсенді қолдайды. Бұл оның халықаралық құқықтық тәртіпті нығайтуға және диалог пен ынтымақтастық негізінде қақтығыстарды бейбіт жолмен шешуге деген ұмтылысын көрсетеді. Осылайша, Қазақстан өзінің егемендігін мойындап қана қоймай, оны халықаралық күн тәртібін қалыптастыру және әлемдік саясаттың белсенді қатысушысы ретіндегі өз ұстанымын нығайту құралы ретінде белсенді пайдаланатын елдің үлгісін білдіреді.

V. Қорытынды

Тәуелсіздік тәжірибесі Қазақстанның сыртқы саясаты үшін айқындаушы факторға айналды, бұл халықаралық қатынастардағы егемендік туралы дәстүрлі идеялардың өзгеруіне әкелді. Ел өзінің егемендігін ресми танудан әлемдік саясатты қалыптастыруға және жаһандық проблемаларды шешуге белсенді қатысуға дейінгі жолдан өтті.

Көпжақты дипломатия, халықаралық ынтымақтастықты дамыту және өзара іс-қимылдың жаңа нысандарын іздеу Қазақстанның сыртқы саясатының негізгі элементтеріне айналды. Ел ортақ мақсаттарға жету үшін ынтымақтастықтың жаңа бастамалары мен нысандарын ұсына отырып, заманауи сын-қатерлер мен проблемаларды шешуге белсенді қатысуға ұмтылды.

Қазақстан егемендікті құрметтеу, бейбіт қатар өмір сүру және өзара тиімді ынтымақтастық қағидаттарына негізделген жаһандық ойыншы ретіндегі рөлін бекітуді жалғастыруда. Оның тәуелсіздік тәжірибесі және халықаралық сахнаға белсенді қатысуы оны әлемнің көптеген елдері үшін маңызды және құрметті серіктес етеді. Ел мемлекеттердің тәуелсіздік құқығын ғана емес, сонымен бірге олардың теңдік пен өзара сыйластық негізінде ынтымақтасу міндетін де атап көрсетеді.

Осылайша, тәуелсіздік тәжірибесі Қазақстанның сыртқы саясатын және оның әлемдік қоғамдастықтағы рөлін қалыптастыруда, сондай-ақ қазіргі халықаралық қатынастардағы егемендік туралы дәстүрлі идеяларды өзгертуде шешуші фактор болды.

Әдебиеттер тізімі:

1. Тоқаев, Қ. (2020). Kazakhstan’s Foreign Policy: Forty Years of Development. Astana: Kazakhstan Institute for Strategic Studies under the President of the Republic of Kazakhstan.
2. Abdrakhmanov, K. (2018). Kazakhstan’s Diplomacy: A History. Astana: Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Kazakhstan.
3. Akmaral, A., & Nurgul, Z. (Eds.). (2019). Kazakhstan's International Initiatives: Achievements, Challenges, and Prospects. Almaty: National Analytical Center.
4. Central Asia in International Relations: The Legacies of Halford Mackinder (2019). London: Routledge.
5. International Organizations and Multilateral Diplomacy: Humanitarian, Development and Other Areas (2019). New York: Springer.
6. Analytical reports and publications by international organizations such as the United Nations, World Bank, and International Monetary Fund regarding Kazakhstan's foreign policy and its impact on regional and global dynamics.
7. Academic articles from peer-reviewed journals focusing on Central Asian studies, international relations, and geopolitics, particularly those discussing Kazakhstan's role in regional cooperation and global affairs.