ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІК СТАНДАРТТАРЫНЫҢ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ

АННОТАЦИЯ

Қазіргі уақытта ұйымның шарттық қатынастарын құқықтық реттеу, сонымен қатар бухгалтерлік есеп пен салық есебінің ерекшеліктері кәсіпкерлік субъектілері үшін ерекше маңызға ие болды. Аудиторлық практикада көрсеткендей, өзгеріске байланысты заңнама, энергетикалық ұйымдардың есепшілері көптеген қателіктер жібереді, бұл айтарлықтай айыппұлдарға әкеп соқтырады, қаржы-шаруашылық қызметінің тиімділігіне теріс әсер етеді. Мақалада кәсіпорындағы кірістер мен шығындар туралы есепті қалыптастырудың ерекшеліктерін зерттеу қажеттілігімен анықталады.  Зерттеудің ғылыми жаңалығы кәсіпорында кәсіпорындағы кірістер мен шығындар туралы есепті қалыптастырудың ерекшеліктерін мен жетілдіру бойынша қажетті ұсыныстарды жасау болып табылады.

ABSTRACT

Currently, the legal regulation of the contractual relations of the organization, as well as the specifics of accounting and tax accounting, has become of particular importance for business entities. As the audit practice shows, due to the change in legislation, Accountants of energy organizations make many mistakes, which entails significant fines, negatively affects the efficiency of financial and economic activities. The article is determined by the need to study the features of the formation of the income statement at the enterprise.  The scientific novelty of the study is the development at the enterprise of the features of the formation of a report on income and expenses at the enterprise and the necessary recommendations for improvement.

Кілт сөздер: кіріс, шығын, бухгалтерлік баланс, қаржылық есептілік, стандарт.

Keywords: income, expense, balance sheet, financial statements, standard.

Кірістер мен шығындар туралы есеп беру кәсіпорын пайдаланушылар ұйымның жұмысы туралы қажетті іскери ақпаратты ала алатындай қажет. Пайда - бұл ұйым қызметінің тиімділігінің айқын критериі және оның қаржылық ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі, бұл кәсіпорынның жұмысына қажет. Пайда мөлшерін есептеу экономикалық тұрғыдан негізделген болуы керек, өйткені бұл ұйымның қаржылық ресурстарын, бюджетке төлемдер мөлшерін және қызметкерлерді қосымша материалдық ынталандыруды сенімді бағалауға мүмкіндік береді. Бұл ел бюджеті үшін де маңызды табыс салығы бойынша бюджеттің кірістері ең үлкен кірістер қатарына жатады. Кәсіпорынның экономикалық қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі пайда немесе зиян ретінде анықталады. Олар, өз кезегінде, кезең ішінде алынған кірістер мен ұйымның сол кезеңдегі шығындары арасындағы айырма ретінде есептеледі. Нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік есеп мәселелері үлкен маңызға ие. Кәсіпорын есебінің басты артықшылығы - бухгалтерлік баланс баптарын топтастыру және оларды есептеу әдісі қаржылық менеджменттің оң және теріс жақтарын анық көруге мүмкіндік береді.

Қазіргі уақытта кірістер мен шығыстар туралы есепті қалыптастыру ХҚЕС 1, ХҚЕС 15, ХҚЕС 11-де толығымен ашылған, атап өту керек, шығыстарға келетін болсақ, ХҚЕС шығындарды есепке алу мен есептілікті реттейтін арнайы стандартты қамтымайды. Жеке стандарттар шығындарды капиталдандыруға, яғни активтердің баланстық құнын қалыптастыру мен есептен шығаруға, сондай-ақ шығындарды есептеуге байланысты міндеттемелерге рецептер береді. Сонымен, ХҚЕС 23 «Қарыздар бойынша шығындар» сәйкес, егер олар белгілі бір талаптарға сәйкес келетін объектілерді алуға, салуға немесе дайындауға тікелей байланысты болмаса, бұл шығындар есепті кезеңнің шығыстары ретінде көрсетіледі. ХҚЕС 2 (IAS), ХҚЕС 6 (IAS) және ХҚЕС 38 (IAS) шығындарды өнімнің (материалдардың, тауарлардың), негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің бастапқы құнына қосу тәртібін (оларды капиталдандыру), сондай-ақ оларды баланстан шығару (амортизация немесе жоюға байланысты) тәртібін анықтайды.

Бухгалтерлік ақпарат өзекті, түсінікті, сенімді және салыстырмалы түрде маңызды болуы керек. ХҚЕС бухгалтерлік есеп стандарттары компанияларға еркіндік беретін ережелер емес, принциптер болып табылады. Бұл принциптерге мыналар жатады: баланстық тәсіл (пайда мен залалға қатысты есепті деректерден баланстың басымдығы), заттың формадан басымдығы, бейтараптық принципі, инвестордың көзқарасының басымдығы, түсіндірудің үлкен маңызы және балансты құру принципі, оған сәйкес активте тек құндылығы бар және нарықтық мәмілелерде нақтыланған позициялар көрсетіледі.

Пайдаланушылар кейіннен қолда бар сенімді деректерге сүйене отырып, дұрыс шешімдер қабылдауы үшін ақпарат ерекше маңызды болуы керек.

Ақпарат әртүрлі уақыт кезеңдеріндегі оқиғаларға әсер ете отырып, экономикалық шешімдерге әсер ететін жағдайларда осындай сипаттамамен сипатталады. Ақпараттың маңыздылығы уақтылық, ұтымдылық және маңыздылық сияқты критерийлер арқылы анықталады.

Ақпарат экономика саласында қандай да бір шешімдер қабылдауда кідіріске ықпал етпейтін жағдайларда уақтылы болады. Егер оны алудың пайдасы оны қамтамасыз ету құнынан асып кетсе, ұтымды ақпарат болып табылады.

Компанияның қаржылық есептілігіне кіретін ақпарат оны әртүрлі уақыт аралықтарымен салыстыруға және қаржылық жағдай мен қызмет нәтижелерінің тенденциясын салыстыру мақсатында оны басқа компаниялардың ақпаратымен салыстыруға болатындай етіп жасалуы керек. Сондықтан, деректерді салыстыру мүмкіндігін толық қамтамасыз ету үшін Есеп саясаты туралы ақпаратты, сондай-ақ оның өзгерістері мен осы өзгерістердің салдарын ағымдағы кезеңдегі және бірнеше жылдағы қаржылық нәтижелер тұрғысынан білу қажет. Тәжірибеде ыңғайлылық пен жылдамдық үшін пайдаланушылардың ғана емес, сонымен қатар компаниялардың да қажеттіліктері мен басымдықтарын ескере отырып, барлық сапалық сипаттамалардың оңтайлы үйлесімін табу қажет [6, б. 58].

Қаржылық есептіліктің ең мәнерлі және мағыналы түрі бухгалтерлік баланста ұсынылған. Бухгалтерлік баланс бұл белгілі бір уақыт кезеңіне жалпыланған ақша түрінде ұйымның қаржылық жағдайы туралы түсінік беретін бухгалтерлік есеп құжаты.

Кез-келген ұйымның балансы өте маңызды және оны көбінесе балансты талдау деп атайды. Баланс активтердің құрылымы мен есепті күнін, өтімділігін, айналымын анықтауға мүмкіндік береді. Ұйымның дебиторлық және кредиторлық берешектерінің жай-күйі мен өзгерістерін, төлем қабілеттілігін және кредит қабілеттілігін анықтаңыз.

Бухгалтерлік баланстың көмегімен: менеджерлер өз компанияларының бірдей компаниялар жүйесіндегі орны, таңдалған стратегиялық курстың дәлдігі, компания мен кәсіпорынды басқару саласындағы әртүрлі мәселелер туралы шешім қабылдау туралы түсінікке ие; талдаушылар қаржылық талдаудың тенденцияларын анықтайды.

Қаржылық есептіліктің барлық пайдаланушылары ұйымның қаржылық жағдайы туралы ақпаратқа қызығушылық танытады, дегенмен олар тікелей немесе жанама қызығушылық танытады.

Көптеген индустриалды елдер қолдайтын бухгалтерлік есеп стандарттарының конвергенциясы әр түрлі биржаларда листингілік компаниялар үшін тиімді: оларға қаржылық есептіліктің бірнеше жиынтығын дайындаудың қажеті жоқ және осылайша қомақты ақшаны үнемдейді. Инвесторлар, өз кезегінде, қай жерде орнатылса да, компаниялардың қаржылық деректерін жақсырақ салыстыра алады және қарастыра алады. Бухгалтерлік есепті осындай халықаралық біріздендіру-бұл бухгалтерлік есептің әртүрлі стандарттарының айтарлықтай жақындасуына қол жеткізуге бағытталған процесс.

ХҚЕС ережелер емес, принциптер. Осылайша, егер принциптерді меңгеру сатып алынса, қолдану әлдеқайда күрделі болуы мүмкін және оқытуды қажет етеді. Жалпы өтпелі кезең қанағаттанарлық болғанымен, көптеген мәселелер әлі де жалғасуда.

Бұл факт стандарттардың күрделілігі және кейде жарияланған нәтижелердің жасанды сипаты үнемі пайдаланушылардың наразылығын тудыратындығымен түсіндіріледі.

Қаржылық ақпарат шынымен де инсайдерлер шеңберінен тыс түсінілмейді. Ең көрнекі мысал - ХҚЕС бойынша деректерді жиі жүйелі түрде өңдеу, оларды пайдалануға, басқаруға немесе сыртқы инвестициялық қорларға жарамды ету.

Әдебиеттер тізімі:

1. Д. М. Нұрхалиева, Б. А. Әлібекова Бухгалтерлік есеп: оқу құралы. – Алматы, 2017. 302-304 б.
2. М. Қозыбаева Бухгалтерлік есеп негіздері. 1 бөлім: Оқу-әдістемелік құрал. – Петропавл, 2016. – 193 б.
3. Н.Е. Аханова, Н.Н. Таштанова Кәсіпорынды басқаруды ақпараттық қамтамасыз етуді қалыптастырудағы шоғырландырылған есептіліктің рөлі. Жаһандану жағдайда жаңа индустрияландыру. Қазақстанның экономикалық өсуінің драйверлері: IX Астана экономикалық форумдар аясындағы жас ғалымның халық ғылымы конференцияның еңбек жинағы, 25 мамыр. – Астана, 2016. – 381-384 б.
4. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің «Қазақстан Республикасындағы қаржылық есептің ұлттық стандарты 21.06.2007 ж. №2 бұйрығы»
5. К. Р. Садықов, Р. Т. Сулайманова Кірістер мен шығыстар туралы шоғырландырылған есепті қалыптастыру мәселелері. Статистика, есеп және аудит – 2018. – 47-50 б.
6. Қаржылық есептілік пен бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарын қолдану бойынша әдістемелік ұсынымдар. – Алматы: Заңгер, 2016 – 256 б.