БҰҰ САНКЦИЯЛАР САЯСАТЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІ

АННОТАЦИЯ

Біріккен Ұлттар Ұйымының Санкциялар саясатының тиімділігі үнемі талқыланатын және мұқият зерттелетін тақырып болып табылады. Бір жағынан, жақтаушылар экономикалық санкциялар халықаралық нормаларды бұзатын және халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке қауіп төндіретін мемлекеттер мен режимдерге саяси қысым көрсетудің тиімді құралы бола алады деп сендіреді. Екінші жағынан, БҰҰ-ның Санкциялар саясатын сынаушылар Санкциялар көбінесе тиімсіз және бейбіт тұрғындарға күтпеген зиян келтіруі мүмкін деп санайды. Сыншылар сонымен қатар кейбір мемлекеттер басқаларға қарағанда нысанаға айналған кезде санкцияларды таңдаулы түрде қолданудың ықтимал мүмкіндігін көрсетеді және БҰҰ санкциялары әрқашан объективті критерийлерге негізделгеніне және олардың табиғаты бойынша шын мәнінде көпжақты екендігіне күмән келтіреді. Тұтастай алғанда, БҰҰ санкциялық саясатының тиімділігі санкцияларды нақты әзірлеу мен жүзеге асыруды, мемлекеттің немесе режимнің сипатын-Санкциялар объектісін және санкциялар қолданылатын геосаяси контекстті қоса алғанда, бірқатар факторларға байланысты. Осылайша, БҰҰ санкциялары халықаралық дипломатияның тиімді құралы болып табыла ма деген сұрақ күрделі және үнемі талқыланатын тақырып болып қала береді.

Түйін сөздер: халықаралық экономикалық санкциялар, санкцияларды жүзеге асыру нысандары, экономикалық бойкот, экономикалық блокада, БҰҰ Қауіпсіздік кеңесі, БҰҰ, БҰҰ Жарғысы, санкция режимдерін өзгерту

БҰҰ санкциялары-бұл халықаралық құқықты бұзатын немесе қауіпсіздік пен бейбітшілікке қауіп төндіретін үкіметтерге, компанияларға және басқа ұйымдарға қысым жасау үшін қолданылатын халықаралық саясат құралы. Санкциялар тауарлардың экспорты мен импортына шектеулерді, инвестицияларға тыйым салуды, банктік шоттарды тоқтатуды және т. б. қамтуы мүмкін. И. И. Лукашук (1994-2001 жылдары БҰҰ Халықаралық құқық комиссиясының мүшесі) "қазір БҰҰ Халықаралық құқық комиссиясы атап өткендей, "санкция" термині халықаралық ұйымдар, әсіресе БҰҰ Жарғысының VII тарауы негізінде қабылдайтын мәжбүрлеу шараларын белгілеу үшін қолданылады" деп атап өтті.[1] БҰҰ Жарғысының VII тарауы шеңберінде БҰҰ санкциялары халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздік бұзылған жағдайда шаралар қабылдауды көздейді. Г. И. Курдюков айтуы бойынша бұл шараларға сауда шарттарын тоқтата тұру немесе тоқтату; тасымалдауды толық немесе таңдаулы түрде тоқтату; барынша қолайлы режимнен бас тарту; халықаралық көмек бағдарламаларын қолдаудан бас тарту, қарыздар бойынша төлем кестесін қайта қарау жатады.[2] Және бұл шаралар пропорционалды және зорлық-зомбылықты тоқтату немесе бейбітшілік орнату сияқты нақты мақсатқа жетуге бағытталған болуы керек,себебі  санкциялар халықаралық қауіпсіздікті сақтау және халықаралық құқықтық тәртіпті нығайтудың маңызды тетігі болып табылады.

БҰҰ санкцияларын қолдану тарихы 1966 жылы БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі апартеид саясатына байланысты Оңтүстік Африкаға санкциялар енгізетін қаулы қабылдаған кезде басталды.1990 жылдары Кеңес Одағының ыдырауы нәтижесінде әлемдегі аймақтық қақтығыстар көбейіп, БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі әлемнің әр түкпірінде санкцияларды белсенді қолдана бастады. Сонымен, 1990 жылы Иракқа Кувейтке басып кіруіне байланысты санкциялар енгізілді, ал 1992 жылы Босния мен Герцеговинадағы қақтығысқа байланысты Сербия мен Черногорияға қатысты санкциялар енгізілді.

Соңғы жылдары БҰҰ санкцияларын қолдану кеңейіп, әртараптандырылды. 2015 жылы Оңтүстік Суданға, ал 2016 жылы оның ядролық бағдарламасына байланысты КХДР - ға санкциялар енгізілді. 2018 жылы БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі Рахин провинциясындағы адам құқықтарының бұзылуына байланысты Мьянмаға санкциялар енгізді.

БҰҰ санкцияларының негізгі мақсаты-халықаралық құқықты бұзатын немесе халықаралық қауіпсіздікке қауіп төндіретін мемлекеттердің немесе басқа халықаралық құқық субъектілерінің мінез-құлқын өзгерту. Экономикалық санкциялардың мазмұнын айқындайтын және оларды БҰҰ Жарғысында көзделген өзге де мәжбүрлеу шараларынан ажырататын Елеулі қасиет Санкциялар объектісінің экономикасына ықпал ету арқылы енгізу мақсаттарына қол жеткізу болып табылады.[3] БҰҰ санкцияларының кейбір негізгі мақсаттары:

• Халықаралық құқықты бұзуды тоқтату: агрессия, оккупация, терроризм немесе адам құқығын бұзу сияқты халықаралық құқықты бұзуды тоқтату үшін санкциялар қолданылуы мүмкін.
• Жанжалдардың алдын алу: Санкциялар халықаралық құқықтың бұзылуына немесе халықаралық қауіпсіздікке қауіп төндіретін әрекеттерді тоқтату арқылы жанжалдардың алдын алу үшін қолданылуы мүмкін.
• Әлемдік тәртіпті қорғау: әлемдік тәртіп пен құқықтық тәртіпті қорғау үшін Санкциялар оның бұзылуына әкелуі мүмкін әрекеттердің жолын кесу арқылы қолданылуы мүмкін.
• Адам құқықтарын қорғау: Санкциялар зорлық-зомбылық, сөз бостандығын басу немесе саяси қуғын-сүргін сияқты осы құқықтарды бұзатын әрекеттерді тоқтату арқылы адам құқықтарын қорғау үшін қолданылуы мүмкін.
• Гуманитарлық дағдарыстарға жауап: Санкциялар халықтың жағдайын нашарлататын немесе гуманитарлық апатқа әкелуі мүмкін әрекеттерді тоқтату арқылы гуманитарлық дағдарыстарға жауап беру үшін қолданылуы мүмкін.

БҰҰ санкциялары әртүрлі нысандарда болуы мүмкін және әртүрлі мақсаттарға жетуге бағытталған. Ю.Н. Ждановтың ойынша, «халықаралық өмірдің алуан түрлілігі санкциялардың жаңа түрлерін тудырады».[4]

БҰҰ санкцияларының ең көп таралған түрлерінің кейбірі:Экономикалық санкциялар,қаржылық санкциялар, сауда санкциялары, әскери санкциялар,жеке санкциялар,мәдени санкциялар.

Сонымен қатар, Экономикалық бойкот, құқық бұзушы мемлекетпен және оның субъектілерімен сауда импорттық операцияларды жүзеге асыруға тыйым салуды көздейді. Басқаша айтқанда, мемлекеттер құқық бұзушы мемлекеттен шығатын шикізат, бұйымдар немесе өзге де мүлік импортын тоқтатады немесе шектейді. Ішінара және толық бойкот бар, олардың айырым критерийі соңғысының жан-жақты сипаты болып табылады.[ 5 ]

Көптеген жағдайларда БҰҰ қабылдаған Санкциялар өз мақсаттарына жетуде жеткілікті тиімді емес. Мысалы, "The United Nations and Economic Sanctions: Between Legitimacy and Effectiveness" кітабында 1990 жылдары Иракқа қарсы санкциялар Саддам Хусейн үкіметінің құлауына әкелмегенін, бірақ Ирак халқына үлкен зиян келтіргенін көрсетеді.[6 ] Cанкцияларды режимді өзгерту құралы ретінде пайдалану мақсатқа жетудің сенімді жолы емес. Дэниел У. Дрезнер және Рональд Р. Кребс айтуынша Санкциялар режимнің құлдырауына әкеліп соқтырса да, жаңа режим одан да аз демократиялық және тұрақты болуы мүмкін. Сонымен қатар, олар санкциялардың қолданылуы ұлттық бірегейлік пен ұлтшылдықтың нығаюына әкелуі мүмкін, бұл қажетті нәтижеге қарсы тұра алады деп атап өтті.[7]

Сонымен қатар, БҰҰ-ның санкциялық саясаты оны жүзеге асыруда бірқатар қиындықтар мен шектеулер тудыруы мүмкін күрделі құрал болып табылады. Олардың кейбірін қарастырайық.

-"Қырғи қабақ соғыс" әсеріне қарсы тұру. Санкциялар елдер арасындағы шиеленістің күшеюіне және дипломатиялық қатынастардың бұзылуына әкелуі мүмкін, бұл оны шешудің орнына қақтығыстың күшеюіне әкелуі мүмкін.

-Адам құқықтарының бұзылуына қарсы тұру. Адам құқықтарын бұзатын мемлекеттерге Санкциялар салынуы мүмкін, бірақ сонымен бірге олар елдің құқықтарын бұзуға қатысы жоқ қарапайым тұрғындарына әсер етуі мүмкін.

-Келіспейтін мемлекеттің егемендігін бұзу. Мемлекеттерге олардың келісімінсіз Санкциялар салынуы мүмкін, бұл олардың егемендігін бұзу ретінде қарастырылуы мүмкін.

-Санкциялар салынған ел халқының әсері. Санкциялар халқы қиын жағдайда өмір сүріп жатқан елдің экономикасына әсер етуі мүмкін, бұл одан да үлкен экономикалық және әлеуметтік тұрақсыздыққа әкелуі мүмкін.

Сонымен қатар, Санкциялар, егер оларды халықаралық қоғамдастықтың негізгі ойыншылары қолдамаса немесе оларды жүзеге асыру үшін жеткілікті шаралар қолданылмаса, тиімсіз болуы мүмкін.

Соңында, санкциялардың тиімділігі олар тағайындалған мемлекеттердің өздерімен шектелуі мүмкін екенін атап өткен жөн. Мысалы, егер мемлекет оған Санкциялар әділетсіз деп санаса, ол оларды жүзеге асыруда ынтымақтаспауы мүмкін, бұл санкциялардың тиімділігінің төмендеуіне әкелуі мүмкін. Сонымен қатар, Санкциялар халықаралық қолдау кең болған жағдайда және олардың мақсаттары жеткілікті шектеулі және нақты болған жағдайда ғана тиімді болуы мүмкін. Дэвид А. Болдуин осы мәселеде Санкциялар көп жағдайда өз мақсаттарына жете алмайды және адам құқығына нұқсан келтіру және мақсатты елде ұлтшылдықтың артуы сияқты жағымсыз жанама әсерлері болуы мүмкін дейді.[8] Бірақ, соңғы жылдары БҰҰ санкцияларының құқықтық негізін жақсарту және оларға ұшырағандардың құқықтарын қорғау үшін айтарлықтай күш жұмсалды. Алайда, Жереми Мадам Фаррелл іс жүзінде БҰҰ санкциялары әлі де адам құқықтарын бұзуы мүмкін және халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті нығайту құралы ретінде емес, саяси құрал ретінде пайдаланылуы мүмкін екенін атап өтті. [9]

Жалпы, БҰҰ санкцияларының тиімділігін бағалау күрделі мәселе болып табылады және оны гетерогенді және контексттік деп санауға болады. БҰҰ санкциялары халықаралық қақтығыстарды шешуде және халықаралық ережелерді сақтауды ынталандыруда пайдалы құрал бола алатынына қарамастан, олардың шектеулері бар және қиындықтар тудыруы мүмкін.

БҰҰ санкцияларының тиімділігінің оң аспектілеріне мыналар жатады:

• Халықаралық нормаларды бұзушыларға қысым жасау: Санкциялар халықаралық нормаларды бұзатын мемлекеттерге экономикалық және саяси қысым жасай алады және оларды осы нормаларды сақтауға ынталандырады.
• Халықаралық қоғамдастықты жұмылдыру: БҰҰ санкциялары халықаралық қоғамдастықты жұмылдыру және халықаралық нормаларды бұзушыларға қарсы бірыңғай майдан құру тетігі бола алады, бұл олардың тиімділігін арттыруы мүмкін.
• Экономикалық шектеу: экономикалық санкциялар бұзушылардың халықаралық нарықтар мен ресурстарға қол жетімділігін шектеуі мүмкін, бұл олардың агрессивті әрекет ету қабілетін төмендетуі мүмкін.

Алайда, БҰҰ санкцияларында олардың тиімділігін төмендететін бірқатар шектеулер мен проблемалар бар екенін атап өткен жөн:

• Халыққа жауап: Санкциялар санкциялар салынған елдің тұрғындарына, әсіресе қарапайым азаматтарға теріс әсер етуі мүмкін және гуманитарлық мәселелерді тудыруы мүмкін.
• Халықаралық қолдаудың сәйкес келмеуі және толық болмауы: егер Санкциялар кейбір елдерден жеткілікті халықаралық қолдау немесе қарсылық алмаса, олар тиімділігі төмен болып, мақсатына жете алмауы мүмкін.
• Құқық бұзушылар тарапынан қарсы іс-қимыл: санкциялар салынған мемлекеттер санкциялардың әсерін айналып өту немесе азайту үшін шаралар қолдана алады.

Әдебиеттер тізімі:

1. И.И. Лукашук Право международной ответственности//Международное публичное и частное право. – 2002.
2. Г.И. Курдюков Международные экономические санкции и права человека (применение в практике Совета Безопасности ООН) //РЕМП. Спец. Выпуск СПб. – 2000. – с. 101.
3. W.H. Nelson and T.C.F. Prittie The Economic War Against the Jews. New York: Random House. – 1977. – P.29
4. Ю.Н. Жданов Принудительныемерывмеждународномправе: Монография – М.: Диалог-МГУ. – 1998. – С.41.
5. Fried Grunfi eld The effectiveness economic sanctions UN. New York. – 1997. – P.31.
6. Enrico Carisch и Loraine Rickard-Martin "The United Nations and Economic Sanctions: Between Legitimacy and Effectiveness". 2011. -P.7
7. Daniel W. Drezner и Ronald R. Krebs  "Sanctions and Regime Change". - Cornell University Press. -2018.
8. David A. Baldwin "The Politics of Economic Sanctions: A Reassessment". - Westview Press. -1985.
9. Jeremy Matam Farrall "United Nations Sanctions and the Rule of Law". - Cambridge University Press. -2007.
10. Резолюции Совета Безопасности ООН: S/RES/1306 (2000), 5 july 2000 URL//http://www.un.org/ru/ documents/ods.asp?m=S/RES/1306(2000); S/RES/1478 (2003), 6 may 2003 URL//http://www.un.org/ru/ documents/ods.asp?m=S/RES/1478(2003).
11. D. Muiz The Boycott in International Law. – Journal of International Law and Economics. Vol. 9 (1974). – P.187; L. Lucchini Le boycottage – Aspects du droit International Economique. – 1972. – P. 67-101; J. L. Bismuth Le boycottage dans les echanges economiques internationaux. – 1980.
12. Fried Grunfi eld The effectiveness economic sanctions UN. New York. – 1997. – P.31.
13. Пресс-релиз Комитета об осуществлении пункта 23 резолюции 1483 (2003) (документ ООН Press Release SC/7831, IK/372, 29 julу 2003) URL//http://www.un.org/russian/sc/committees/1518/non_paper.shtml.
14. Кешнер М.В. К вопросу о проектах повышения эффективности международных санкций // Право и политика. – 2014. – 1. –. DOI: 10.7256/1811-9018.2014.1.9062.
15. Э. А. Калинин К вопросу об идеологических основах принципов международного экономического права и Россия как полноправный участник международных отношений // Правоиполитика. – 2011. – 8. – C. 1323 – 13