ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ ГУМАНИТАРЛЫҚ КӨМЕК ҰҒЫМЫ

АННОТАЦИЯ

Халықаралық қатынастардағы гуманитарлық көмек тұжырымдамасы табиғи апаттардан, қақтығыстардан немесе басқа дағдарыстардан зардап шегуі мүмкін адамдарға немесе топтарға көмек пен қолдау көрсетуді білдіреді. Гуманитарлық көмек әдетте азық-түлік, су, тұрғын үй, денсаулық сақтау қызметтері және дағдарыстан зардап шеккендердің қайғы-қасіретін жеңілдету және қадір-қасиетін қалпына келтіру үшін басқа да қажетті заттар түрінде беріледі. Гуманитарлық көмек үкіметтермен, үкіметтік емес ұйымдармен және Біріккен Ұлттар Ұйымы сияқты халықаралық ұйымдармен қамтамасыз етілуі мүмкін. Гуманитарлық көмек халықаралық қатынастардың маңызды аспектісі болып табылады, өйткені ол жанашырлық, адам құқықтары мен адамның қадір-қасиетін құрметтеу құндылықтарын насихаттауға көмектеседі. Ол сондай-ақ қақтығыстардың алдын алу мен шешуде, тұрақтылыққа ықпал етуде және тұрақты әлем құруда маңызды рөл атқарады. Көмек көрсете отырып, халықаралық қоғамдастық өзінің ынтымақтастығын және оған мұқтаж адамдарға көмек көрсетуге деген адалдығын көрсете алады, осылайша мемлекеттер арасындағы ынтымақтастықты нығайтады.

Халықаралық қатынастардағы гуманитарлық көмектің ұзақ тарихы бар, ол бірінші және екінші дүниежүзілік соғыстардан басталады, сол кезде мемлекеттер қирап, олардың халқы үлкен азапқа ұшырады. Көмекке деген қажеттілік жаһандық деңгейде мойындалды, нәтижесінде 1864 жылы құрылған Халықаралық Қызыл крест Комитеті сияқты гуманитарлық ұйымдар құрылды. Қырғи қабақ соғыс кезінде гуманитарлық көмектің бөлінуіне негізінен саяси мүдделер әсер етті, бұл Кеңес Одағы мен Америка Құрама Штаттарының негізгі көмек донорлары ретінде пайда болуына әкелді. Гуманитарлық көмек Кеңес Одағы мен Америка Құрама Штаттарының мақсаттарын алға жылжыту, Шығыс пен Батыстың бөлінуіне және үшінші әлемнің өсуіне ықпал ету құралы болды. Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейін гуманитарлық көмек Африкада, Азияда және әлемнің басқа бөліктерінде жаңа дағдарыстардың пайда болуымен жаһандық сипатқа ие бола отырып, тәуелсіз ұйымға айналды. Гуманитарлық көмек донорлыққа негізделген тәсілден серіктестікке негізделген тәсілге ауыса бастады, мұнда ҮЕҰ мен үкіметтер мұқтаж адамдарға көмек көрсетуде ынтымақтасады. 21 ғасырда үкіметтер мен ҮЕҰ соғыстар, табиғи апаттар және пандемия сияқты дағдарыстарды бастан өткеріп жатқан елдерге көмек көрсету үшін бірлесіп жұмыс істеген кезде гуманитарлық көмек халықаралық қатынастарда шешуші рөл атқаруда. Гуманитарлық көмек жаһандық тұрақтылықты нығайтуға және бүкіл әлемдегі адамдардың әл-ауқатын арттыруға ықпал ететін халықаралық қатынастардың маңызды элементіне айналды. Сонымен қатар, Біріккен Ұлттар Ұйымында «гуманитарлық көмек» жөніндегі мәселелерді реттеу жөнінде арнайы басқарма құрылған болатын. БҰҰ азық - түлік көмегін көрсету жөніндегі әлемдегі ең ірі гуманитарлық организациялардың бірі болып саналады. Ол 2006 жылы ол 87,8 млн адамға азық түлік көмегін көрсетті. Оның мақсаты әрине, адам өмірі мен қауіпсіздігін сақтау және адамның нәсіліне, жынысына қарамай ешқандай дискринимициясыз көмек көрсетіп, қиын жағдайға, ахуалға түскен халықтың жағдайын жеңілдету болып табылады. Алайда кейбір жағдайларда гуманитарлық көмектің дұрыс және орынды қолданылмауы секілді жағдайлар орын алған. Сол себепті де қазіргі уақытта гуманитарлық көмектің өзінің қағидалары және «стандарттары болады»

Гуманитарлық көмек көрсету принциптері мен ережелері гуманитарлық ұйымдар табиғи апаттар, қарулы қақтығыстар және аурудың өршуі сияқты дағдарыстардан зардап шеккен адамдарға, қауымдастықтарға және елдерге көмек көрсету кезінде ұстануға тиісті нұсқаулар мен стандартты операциялық процедуралар жиынтығын білдіреді. Гуманитарлық көмек көрсетудің кейбір негізгі принциптеріне мыналар жатады: адамгершілік, бейтараптық, нейтралитет, бостандық.

Жалпы, гуманитарлық көмек көрсетудің принциптері мен ережелері барлық қатысушы тараптардың табысы мен қауіпсіздігі үшін өте маңызды. Алайда гуманитарлық көмектің мемлекеттер арасындағы қатынасқа қатысы қандай? Гуманитарлық көмек халықаралық қатынастардың маңызды аспектісі болып табылады, әсіресе елдер арасындағы жағымды қатынастарды құруға және сақтауға қатысты. Себебі мұқтаж елге гуманитарлық көмек көрсету өзара құрмет пен ризашылық сезімін тудыру арқылы басқаларға көмектесуге және қолдау көрсетуге дайын екендігін көрсетеді. Елдер басқа елдерге көмек көрсеткен кезде, бұл дипломатиялық байланыстарды нығайтуға және ізгі ниетті нығайтуға ықпал етуі мүмкін. Бұл, әсіресе, көмек шарттарсыз немесе жасырын себептерсіз берілген кезде дұрыс болады, бұл донор елді алушыға орынсыз әсер ету немесе бақылау жасауға тырысу ретінде қабылдаудан аулақ болуға көмектеседі. Сонымен қатар, дағдарыс немесе табиғи апат кезінде көмек көрсету олардың саяси немесе экономикалық айырмашылықтарына қарамастан елдер арасында ортақ мақсат пен ынтымақтастық сезімін тудыруы мүмкін. Бұл халықаралық қатынастардың жалпы жағдайын жақсарту арқылы бірлік пен ынтымақтастық сезімін нығайтуға ықпал етуі мүмкін. Тарихтан мысал қарастыратын болсақ:

1.Маршалл жоспары: Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Америка Құрама Штаттары Маршаллдың Еуропаны қалпына келтіру және тұрақтандыру жоспарын жүзеге асыра бастады. Бағдарлама соғыстан зардап шеккен елдерге орасан зор көмек көрсетті және ол қырғи қабақ соғыс кезінде Американың негізгі одақтасы болған тұрақты, гүлденген Еуропаны құруға көмектесті деп саналады.

2. Кубалық зымыран дағдарысы: 1962 жылы Кубалық зымыран дағдарысы кезінде Кеңес Одағы АҚШ-тың елге қатысты экономикалық эмбаргоны алып тастағаны үшін зымырандарын Кубадан шығаруды ұсынды. Бұл ұсыныс қабылданбағанымен, ол гуманитарлық көмекті дипломатиялық келіссөздерде айырбас ретінде қалай пайдалануға болатынын көрсетті.

3. Руандадағы Геноцид: 1994 жылы әлем Руандадағы зорлық-зомбылықтың өршуіне үрейленіп, миллионға жуық адамның өмірін қиды. Халықаралық қауымдастық, соның ішінде Америка Құрама Штаттары, елге геноцидтен айығуға және қалпына келтіруге көмектесу үшін айтарлықтай гуманитарлық көмек көрсетті. Бұл көмек Руанда мен бүкіл әлем арасында жаңа қарым-қатынас орнатуға көмектесті және ынтымақтастық пен серіктестіктің кеңеюіне әкелді.

4. Сириядағы азаматтық соғыс: 2011 жылы Сириядағы азаматтық соғыс басталғаннан бері миллиондаған адамдар қоныс аударып, үйлерінен кетуге мәжбүр болды. Көптеген елдер, соның ішінде Америка Құрама Штаттары, осы босқындардың негізгі қажеттіліктерін қанағаттандыруға көмектесу үшін гуманитарлық көмек көрсетті. Бұл қақтығыстың артындағы күрделі саяси мәселелерді шешпесе де, бұл қайғы-қасіретті жеңілдетуге және қарама-қайшы болуы мүмкін елдер арасындағы қарым-қатынасты жақсартуға көмектесті. Жәнем гуманитарлық көмек көрсету жөніндегі негізігі іс қимыл бағыттар оның екі жағындағы қатынастарға негізділеді. Олар субъектiлер мен объектiлер қатынасы. Гуманитарлық көмектің субъектілері БҰҰ жүйесінің ұйымдары, басқа да халықаралық гуманитарлық ұйымдар, донор елдер болып табылады. Донор елдер гуманитарлық көмек жүйесіндегі шешуші буын болып табылады, өйткені оның көзі ретінде олардың материалдық және қаржылық ресурстары қызмет етеді. БҰҰ ның донор елдерінің мысалдары ретінде дамыған және кейбір басқа да мемлекеттерді мысалы, Австралияны, Ұлыбританияны, Еуропалық Одақ мемлекеттерін, Канаданы, Нидерландыны, Норвегияны, АҚШ-ты, Финляндияны, Жапонияны және т.б. атауға болады. АҚШ – донор елдердің арасында жетекшісі болып саналады.

Осылайша, гуманитарлық көмек Халықаралық қатынастар саласында маңызды рөл атқарады. Бұл дағдарыс жағдайында адамдарға көмектесу тәсілі ғана емес, сонымен бірге бейбітшілік орнату, татуласу және ынтымақтастық үшін қолайлы қор құру құралы. Гуманитарлық көмек донорлық елдер үшін үлкен маңызға ие, олар қолдаудың осы түрі арқылы өздерінің адамгершілігін көрсете алады және халықаралық аренада өз позицияларын тиімді жариялай алады. Жалпы, гуманитарлық көмек әділетті, қауіпсіз және тұрақты әлем құру үшін маңызды және қажет.

Әдебиеттер тізімі:

1. Мировая политика : учеб. для вузов, Лебедева, М. М., 2007
2. "АҚШ-ең ірі ұжымдық емес гуманитарлық донор" ақпараттық материалы (ағылш.тіл.). АҚШ Мемлекеттік департаментінің ресми сайты. [Электрондық ресурс].  https://www.state.gov/overseas-assistance-by-region/ (06.05.2018)
3. БҰҰ Жарғысы. [Электрондық ресурс]. URL: http://www.un.org/ru/charter-united-nations/index.html ( 03.04.2017).