КЕЛІССӨЗДІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ БҰЗЫЛУЫ: КАРИБ ДАҒДАРЫСЫ

АННОТАЦИЯ

Бұл мақала Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейінгі түбегейлі өзгерістердің бірі «Кариб дағдарысы» тақырыбына арналған. КСРО және АҚШ арасындағы саяси қақтығыс. 1962 жылдың 20 қарашасында бүкіл адамзат тарихына ІІІ Дүниежүзілік соғыстың басталу қаупі төнді. Мақалада екі мемлекеттің келісімге келу маңыздылығын зерттейміз.

Түйін сөздер: ядролық қару, қырғи-қабақ соғыс, келісімге келу, дағдарыс, саясат, тарих, экономика.

1941-1945 жылғы соғыстың нәтижесі әлемге түбегейлі өзгерістер енгізді. Бұл жағдайда АҚШ экономикалық тұрғыдан алдыңғы қатарлы ел болды. 1962 жылғы АҚШ пен КСРО арасындағы конфронтация, бүкіл адамзат тарихына ІІІ дүниежүзілік соғыстың басталу қаупін төндірді. Осы конфронтация нәтижесінде Куба дағдарысы орын алды. Екі ірі державаның арасындағы жаппай қарулану ядролық соғыстың басталуына бір-ақ қадам қалды. У.Уэстморланд «Соғысты әскерилер бастамайды, соғысты саясаткерлер бастайды» деген сөзін аңғарсақ, екі ірі держава басшыларының арасындағы саяси бақталастықты байқаймыз. АҚШ-тың «Юпитер» атты ракетасының 15-і Түркияда, Италияда 30-ы, Британияда 60 ракетасы  орналастырылған еді. Өз кезеңінде бұл жағдайды КСРО өз мүддесі үшін пайдалануға кірісті. Кубадағы революцияны өз пайдасына асыру үшін, КСРО үкіметі Кубаға әскери көмек деген сылтаумен ядроны тасымалдау операциясын бастады. КСРО-ның Куба еліне әскери көмек беру туралы хабары американдық саясаткерлер мен әскерлерін дүр сілкіндірді. Куба аралын бақылауды күшейткен АҚШ кезекті іс-әрекеттерге көшеді. КСРО-ның Куба жерінде балықшылар кентін салуы  іс жүзінде сылтау болды. Нәтижесінде зымыран алаңдарын салып жатқандығы белгілі болды. АҚШ-тың «У-2» әскери барлау ұшағы Куба жеріндегі суретке түсіру әрекеттерін жиілітеді.

Куба дағдарысының маңызды нәтижелерінің бірі Түркиядағы американдық зымырандар туралы келісім болды.  Хрущев кеңестік зымырандарды Кубадан алып кету үшін, американдық зымырандарды Түркиядан алып тастау туралы талап қойды. Шын мәнінде, АҚШ бұл талапқа  ауызша келісті және Түркиядан зымырандар жақын арада алынып тасталады деп уәде берді. Бұл құпия келісім болды және ол орындалды. Кариб дағдарысы және қазіргі халықаралық қатынастар жүйесінде ядролық қару үлкен рөл ойнайды.

Ядролық қарудың иелену  хронологиясына тоқталатын болсақ:

• АҚШ (1945 ж.бастап);
• КСРО (1949 ж.бастап);
• Ұлыбритания (1952 ж. бастап);
• Франция (1960 ж. бастап);
• Қытай (1964 ж.).

1958 жылдың күзінде Женевада үш мемлекеттің (КСРО, АҚШ, Ұлыбритания) ядролық сынақтарды тоқтату туралы келіссөздері өтті. Атом және сутегі қаруларының эксперименттік жарылыстарын тоқтату жер шарының қоршаған ортасын қорғауға ықпал етеді және жаппай қырып-жою қаруын одан әрі жетілдіруге кейбір кедергілер тудырады. КСРО-мен қатар  АҚШ та осындай келісім жасасуға қызығушылық танытты. Өйткені екі держава да көптеген тәжірибелік сынақтар өткізді, ядролық қаруды өндіру технологиясын жасады және оның қорларын жинады. Алайда, американдық өкілдер жергілікті жерлерде сынақтарға тыйым салуды тексеру үшін міндетті түрде зерттеу  жүргізуді талап етті, ал Кеңес Әскери-өнеркәсіптік кешенінің басшылығы шетелдік инспекторлардың КСРО-дағы құпия нысандарға кіруіне  қарсылығын білдірді. Содан кейін келіссөздер 1962 жылы наурызда БҰҰ құрған қарусыздану жөніндегі комитетке (18-Комитет) ауыстырылды.

1963 жылғы 2 шілдеде Кеңес үкіметі атмосферадағы, ғарыш кеңістігіндегі және су астындағы ядролық сынақтарды тоқтату туралы келісім жасауға өзінің дайын екенін  мәлімдеді. Кариб дағдарысынан кейін қалыптасқан жаңа халықаралық жағдайда, 1963 жылдың шілдесінде Мәскеуде КСРО, АҚШ және Ұлыбритания үкіметтерінің өкілдері арасындағы келіссөздер барысында кеңес тарапының ұсыныстары негізінде келісім мәтіні әзірленді. 1963 жылдың 5 тамызында  үш мемлекеттің Сыртқы істер министрлері Мәскеуде "тыйым салу туралы шартқа" қол қойды. КСРО, Ұлыбритания және АҚШ үкіметтері арасында атмосферада, ғарыш кеңістігінде, су астында және  кез-келген басқа ортада ядролық қаруды сынаудан бас тарту туралы келісімге қол қойды. Шарт мерзімсіз болды. Шарттың сақталуын бақылау қатысушылардың ұлттық қаражатымен қамтамасыз етілді. Жер асты ядролық жарылыстарына рұқсат етілді. Ресми себеп-бұл төмен қуатты жарылыстар жер қыртысының сейсмикалық тербелістеріне әсер еткен жоқ. Үш ортада ядролық сынақтарға тыйым салу туралы шарт 1963 жылдың 10 қазанында оның бастапқы үш қатысушысы арасында бекітілді, кейіннен бұл шартқа екі ай ішінде жүзден астам мемлекет қол қойды. 1967 жылы Латын Америкасында ядролық қаруға тыйым салу туралы шартқа қол қойылды. Тарихта бұл қақтығысқа байланысты ғалымдардың пікірі екіге бөлінеді.  Кейбір ғалымдардың пікірі бойынша: Куба дағдарысы АҚШ-тың Түркия мен Италиядағы зымыран базаларын жоюды және революциялық Кубаны американдық агрессиядан қорғау мақсатында орын алды деген пікір білдіреді. Бұл көзқарасты А. А. Фурсенко қолдайды. Кейбір тарихшылар Кариб дағдарысының нәтижесін Хрущевтің жеңілісі деп атайды. Мысалы, Н.Верт Кеңес зымырандарын Кубадан АҚШ-тың бақылауымен шығару нәтижесінде КСРО-ның беделі түскені туралы мәлімдейді. Үшінші зерттеушілер тобы (Д.Боффа, Р. Пихоя) Кариб дағдарысының КСРО үшін жағымды да, жағымсыз да салдарын ажыратып берді. Атап айтқанда, Р. Пихоя КСРО-ның Әскери-стратегиялық жеңіске жеткенін атап өтті, өйткені Түркия мен Италияда бұрыннан бар зымыран базалары жойылып, Куба аумағының қол сұғылмаушылығына кепілдік берілді. Кубада зымырандарды орналастырудың сыртқы саяси мақсаттарының бірі – Ф.Кастро режимін АҚШ агрессиясынан қорғау толығымен орындалғанын ескергеніміз дұрыс. Кубаны қорғаудың басты маңызы - Кариб дағдарысы нәтижесінде Кеңес Одағы өзінің ұлы держава, одақтасты қолдауға қабілетті екенін дәлелдеп, социалистік лагерь жетекшісі атанды. КСРО мен АҚШ-тың Әскери стратегиялық тепе-теңдігіне келетін болсақ, екі держава арасында өзара шешілді. КСРО-ға Америка құрлығындағы ядролық базаны сақтау мүмкін болмады, бірақ американдық Юпитер зымырандары келісім бойынша Түркия мен Италиядан шығарылды.

Қорытынды

Кариб дағдарысының маңызды сабағы екі державаның басшылары ядролық соғыстың екі тарапқа да қаншалықты  тепе-тең  қауіп төндіріп тұрғанын түсініп, сезінгені сөзсіз. Саяси қателіктер, ұқыпсыз әрекеттер, жаудың ниетін дұрыс бағаламау — мұның бәрі бүкіл адамзат үшін орны толмас апатқа қауіп төндірген болатын. Саясаткерлер және дипломаттар; бір жағынан, әскери және Әскери-теңіз күштерінің өкілдері, екінші жағынан, ең қауіпті халықаралық дағдарыстан әртүрлі қорытынды жасады.Ядролық соғыс кездейсоқ пайда болуы мүмкін сол себепті ядролық соғыстың алдын алу қашанда маңызды екенін естен шығармаған абзал. Дипломатиялық қарым-қатынаста келісімге келудің маңыздылығын Кариб дағдарысын зерттеу барысында анықтадық.

Әдебиеттер тізімі:

1. https://yandex.kz/video/preview/?text=карибский%20кризис&path=wizard&parent-reqid=1634279241107931-9241700298969791466-vla1-2700-vla-l7-balancer-8080-BAL-3384&wiz_type=vital&filmId=14758221215429549210
2. https://www.youtube.com/watch?v=2PGatBac3mI
3. http://bookash.pro/ru/book/130340/karibskii-krizis-fedor-moskovtsev
4. https://www.youtube.com/watch?v=Fs1Qhpu8X8M&t=1408s
5. https://www.youtube.com/watch?v=Qvz2pgcW4BQ
6. https://www.youtube.com/watch?v=woJPorOF34s
7. https://abai.kz/post/37920
8. http://bookash.pro/ru/book/158867/karibskii-krizis-50-let-spustya-dmitrii-yazov
9. http://bookash.pro/ru/book/29415/karibskii-krizis-glazami-rossiiskih-podvodnikov-pyatdesyat-pyat-let-spustya-anatolii-batarshev
10. https://www.azattyq.org/
11. http://www.coldwar.ru/conflicts/cuba/rocket_crisis.php
12. Микоян С.А. "Анатомия Карибского кризиса", Academia, 2006.
13. В. Кобыш. Уроки Карибского кризиса.
14. Лавренов С.Я., Попов И.М. "Советский Союз в локальных войнах и конфликтах. Карибский кризис: мир на грани катастрофы".
15. Феклисов А. С. Карибский ракетно-ядерный кр