ҚР МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТІНДЕ ЖОБАЛЫҚ МЕНЕДЖМЕНТ ҰҒЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

АҢДАТПА

Мақалада қазақстандық тәжірибеге сәйкес мемлекеттік басқару секторында және бизнесті басқару негізінде басқару технологиялары мен жобалық басқарудың әлсіз жақтары анықталды, осы проблеманың шешімдерін іздеуге және себептерін анықтауға бағытталған жобалық басқарудың ұлттық моделін қалыптастыру қажеттілігі негізделді. Жобаларды басқарудың халықаралық және ұлттық стандарттарына шолу жасалды, әдіснаманың әлсіз жақтары мен кемшіліктеріне талдау жасалды. Қазақстан Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет жүйесін енгізу жөніндегі жобаларды басқарудың ұлттық моделін қалыптастыру жолында алғашқы қадамдар жасап жатқаны атап өтілді. Жобаны басқарудың ұлттық моделі әлемнің жекелеген елдері мен аймақтарына негізделген өзіндік модельдер мен стандарттарды әзірлеудегі жалпы әлемдік үрдістерге сәйкес келеді. Жобаларды басқарудың ұсынылып отырған қазақстандық ұлттық моделін одан әрі дамыту бойынша ұсынымдар әзірленді.

Кілт сөздер: жобалық менеджмент, жобалық менеджмент стандарты, жобалық менеджмент ұлттық қазақстандық моделі.

Жобалар белгілі бір нәтижелерге, мақсаттарға қол жеткізуге бағытталған. Жоба басталуының бастапқы алғышарты нәтижеге жету болып табылады. Жобалардың мақсатқа жетуге бағытталғандығы оларды басқаруды жоспарлауға және ұйымдастыруға үлкен әсер етеді. Ең алдымен жобаларды басқарудың маңызды элементі жоғары деңгейден бастап мақсаттарды дәл анықтау және тұжырымдау сондай-ақ, дәйекті жетістікке жету әрекеті ретінде қарастырылады. Жобалық менеджмент жоспарланған жұмысты нәтижелі орындауға мүмкіндік береді. Осыған орай, мемлекеттік сектордың жобалық басқару принципіне толықтай көшу республикалық, аймақтық  дамуына үлес болатын еді. Қазақстан мемлекеттік секторда жобалық менеджмент әдіснамасын енгізу бойынша алғашқы қадамдар жасауда. Бұл әдіснаманы қолданбай, отандық тәжірибе көрсеткендей, алға қойылған мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізу қиын. Мемлекеттік секторда жобалық менеджмент құралдарын енгізу бюджеттік жоспарлауды жақсартуға, бюджет қаражатын пайдаланудың тиімділігін арттыруға, сондай-ақ мемлекеттік инвестициялық жобалардың сапалы іске асырылуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Жетекші шетелдік компаниялардың тәжірибесі көрсеткендей, халықаралық менеджмент жүйелері сыртқы және ішкі ортадағы өзгерістерге жедел жауап беруге, мақсаттар мен қызметтің негізгі көрсеткіштеріне қол жеткізу процестерін тиімді басқаруға ықпал етеді. Әлемде 20-ға жуық мемлекет, ең алдымен Ұлыбритания, Германия, Қытай, Жапония және Ресей жобаларды басқару саласында өздерінің ұлттық стандарттарына ие. Басқарудың жобалық тәсілін әлемнің көптеген жетекші компаниялары сәтті қолданады.

Әлемнің көптеген мемлекеттерінде, сондай-ақ жекелеген халықаралық корпорацияларда жобалық менеджмент стандарттары белгіленген: АҚШ ISO 10006, PRINCE2, Ұлыбританияда PMBOK, DIN 69901 және Германияда V-Modell , Швейцария елінде Hermes method, сондай-ақ Қытай елінде PMBOK стандарты қолданылады.

Қазақстанда жобалық менеджмент саласында өзінің нормативтік базасын құруға алғашқы қадам 2012 жылы ғана жасалды. Қазіргі таңда, Қазақстан Республикасында жобалық менеджменттің ISO 21500-2014 стандарты қолданылады. Осы стандарт жобаларды басқару жөніндегі нұсқауды қарастырады. Стандарт кез-келген типтегі ұйымдарда, соның ішінде мемлекеттік, жеке немесе қоғамдық және кез-келген жоба типінің күрделілігіне, өлшеміне және ұзақтылығына байланысты қолданылуы мүмкін. Стандарт жобаларды басқаруда адал тәжірибені қалыптастыруда ұсынатын түсініктер мен процестердің жоғары деңгейлі сипатын қамтамасыз етеді.

Жобалық менеджмент ұғымы мемлекеттік деңгейде өсуі мемлекеттік қызметіне оң ісер береді себебі, жобалық менеджментті қолдану үлкен маңызға ие. Ұлттық экономиканы дамытудың қазіргі, қиын жағдайларында сыртқы факторлардың әсерінен мемлекеттік жобалар мен бағдарламаларды іске асыруға бөлінетін бюджет қаражатын неғұрлым ұтымды және тиімді пайдаланудың ерекше маңыздылығы артып келеді. Сарапшылардың пікірінше, Қазақстанда жобалық менеджмент қағидаттары бүгінде бағдарламалар мен жобаларды басқаруда нашар қолданылады. Бұл жүйені енгізу мемлекеттік бағдарламаларды іске асыру тиімділігін 20-30% - ға арттыруы мүмкін.

Жобалық менеджменттің ұсынылған тәсілін енгізу нәтижесінде мемлекет өмірлік циклдің барлық кезеңдерінде жобаларды басқарады, нәтижеге бағдарланған бюджеттеудің тиімділігі артады деп күтілуде. Оның негізінде:

• заң жобасын қабылдау мемлекеттік секторда жобалық менеджмент құралдарын енгізуге;
• бюджеттік жоспарлаудың сапасын және бюджет қаражатын пайдаланудың тиімділігін арттыруға;
• жоспарланған мерзімдер мен қаражат шеңберінде іске асырылған жобалар санын ұлғайтуға ықпал етуге;
• мониторинг пен олардың іске асырылуын бақылаудың тиімділігін арттыру, сондай-ақ концессиялар мен мемлекеттік-жекешелік әріптестік шарттарында жеке инвестицияларды тарту жүзеге асырылады.

Біздің қоғамда жоба менеджерінің мамандықтарын үйрену керек деген түсінік біртіндеп пайда бола бастады, өйткені білікті жоба менеджері - бұл ұйымдастырушылық қабілеттерді, жоспарларды жүзеге асыруды, көптеген міндеттерді бір уақытта және жедел шешуді, үлкен ақпарат массивтерімен жұмыс істеуді қажет ететін әмбебап лауазым болып табылады. Әсіресе мемлекеттік секторда жобалық менеджмент аспектілерін игеру, мемлекеттік қызметтің нәтижелі, нақты жұмыс жасалуының айғағы болады. Осыған орай, 2021 жылдың 31 мамырында жобалық офис пен ҚР Президенті жанындағы Мемлекеттік басқару академиясының филиалымен біріге отырып ҚР СТ ISO 21500-2014 стандарты бойынша жобалық менеджментке мемлекеттік қызметшілерді үйрету және даярлау қызметін іске асыруда. Мысалы, бүгінгі күні Ақтөбе облысы бойынша 2022 жылы 435 маман жобалық менеджментті игерді. Олардың 70 %-ы жобалық менеджмент бойынша сертификатталған маман атанды.

Сурет 1. 2021-2022 жж. Ақтөбе облысы бойынша ISO 21500-2014 стандарты бойынша сертификатталған мемлекеттік қызметшілер саны

Мемлекеттік жобалар мен бағдарламаларды табысты іске асыру үшін жобаларды басқару жөніндегі бекітілген құжаттар, жобалық менеджмент жөніндегі сертификатталған мамандардың қатысуымен қалыптастырылған командалар негізінде жобалық менеджментті неғұрлым белсенді қолдануға болады. Ол мемлекеттік бағдарламалардың тиімді іске асырылуына мүмкіндік туғызады.

Қазақстанда жобалық менеджментті енгізу қажеттілігі мынадай негізгі бірнеше себептермен түсіндіріледі:

• мемлекеттік секторда жобалық циклдары, шығындары, іске асыру мерзімдері және күтілетін нәтижелері бар міндеттері болады;
• нарықта болып жатқан өзгерістер күрделі мәселелерді шешуде икемді, барабар және тиімді реакцияны талап етеді;
• ұлттық экономиканың түрлі салалары мен салаларында ғана емес, мемлекеттік секторда да сертификатталған мамандар мен жоғары білікті менеджерлерге қажеттілік артып келеді;
• қазақстандық компаниялардың, оның ішінде квазимемлекеттік сектордың жобаларды басқару саласындағы халықаралық және шетелдік компаниялармен бәсекелестігі күшейе түседі.

Осының негізінде, жобалық менеджментті толыққанды еліміздің мемлекеттік қызмет жүйесіне енгізу үшін келесі шаралар қабылдау қажет. Біріншіден, саяси ерік қажет. Мемлекеттік деңгейдегі тәсілдерді өзгерту оның ішінде, біріңғай стандарттарды, әдіснама мен тәсілді әзірлеу маңызды. Бұл үшін бір пилоттық жобаны ала отырып жаңа стандартты қалыптастыруға болады. Екіншіден, мықты IT-инфрақұрылым қалыптастыру қажет. Шетел тәжірибесінде барлық мемлекеттік органдарда жобаларды іске асыру үшін пайдаланылатын көрсеткіштер цифрландырылған. Ақпараттық платформаларда барлығы ашық, министрлік өз жобаларының нәтижелерін көре алады. Қазақстанда бүгінгі таңда, шетелдік “Easy Project” ақпараттық жүйесін жобаларды бақылау және қадағалау мақсатында қолданады. Елімізде отандық жүйе қалыптастыру тиімділіктін артуына себепші болатын еді. Үшіншіден, басшылық тарапынаң жобалық менеджмент жүйесіне қатысты біліктілігі. Ол жобалардың толық көлемде сәтті өтуі үшін жауапкершілікті өз мойнына алуы керек. Табыс 10% басшыға байланысты, 90% басқа факторлардан тұрады: тәуекелдер, мүдделі тараптар, дұрыс жоспарлау, жобаны жүзеге асыру кезінде қатысушылардың жоғары қатысуы. Егер мұның бәрі дұрыс және экологиялық таза болса, жүйе сәттілікке әкеледі.

Көріп отырғанымыздай, Қазақстан әлемнің жекелеген елдері мен өңірлері үшін жобалық менеджменттің бірегей модельдері мен стандарттарын дамытудың жалпы әлемдік үрдісіне сәйкес, РМ ұлттық моделін қалыптастыру жолында алғашқы қадамдар жасауда. Мемлекеттік секторға жобалық менеджмент қағидаттарын енгізу басқарудың әртүрлі деңгейлеріндегі мемлекеттік қызметшілерге экономика мен қоғамды дамытудың өзекті міндеттерін неғұрлым тиімді шешуге мүмкіндік береді. Жобаларды басқару Мемлекеттік басқару жүйесінің бөлігі болуы керек, әр түрлі мемлекеттік бағдарламаларды, жоспарлар мен жобаларды жүзеге асырудың әмбебап кілті деп айтуға болады. Жобалық менеджмент бүгінде жүйелі сипатқа ие болды, экономиканың көптеген салалары мен салаларында айтарлықтай нәтижелер береді, бұл әлемнің көптеген елдерінде осы технологияның өсіп келе жатқан танымалдылығын түсіндіреді. Мемлекеттік секторда жобалық менеджмент құралдарын енгізу бюджеттік жоспарлауды жақсартуға, бюджет қаражатын пайдаланудың тиімділігін арттыруға, сондай-ақ мемлекеттік инвестициялық жобалардың сапалы іске асырылуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Әдебиеттер тізімі:

1. А.В. Полковников, М.Ф. Дубовик Полный курс МВА Управление проектами 2015. - 20 с.
2. Есенгельдин Б.С., Есенгельдина А.С. Взаимодействие элементов системы управления государственными программами и проектами. (Электронный ресурс) Режим доступа: http://articlekz.com/article/13046/
3. ҚР СТ ISO 21500-2014 жобаларды басқару жөніндегі нұсқау 2018. - 15 с.
4. ҚР Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы https://www.apa.kz/sertifikattau-taertibi/
5. Омар Б.К. Анализ управления проектами в Казахстане Режим доступа: https://articlekz.com/article/8808