ЖАСТАР ЖҰМЫССЫЗДЫҒЫ: МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ

АҢДАТПА

Бұл мақалада жастар жұмыссыздығының негізгі себептері және оның мемлекетіміздің экономикалық және саяси мәселелерімен байланысы көрсетілген. Сондай-ақ, статистикалық мәліметтер және осы мәселені шешудің өзекті бағдарламалары қарастырылған.

Кілт сөздер: жұмыссыздығы, мемлекеттік бағдарламалар, жұмыс күші, еңбек, жастар, жұмыссыздық.

Әрбір еңбекке қабілетті адам өмірінің ажырамас бөлігі  - жұмыс. Жұмыстың мазмұнына, жұмысшыға қойылатын талаптар деңгейіне, жауапкершілік дәрежесіне, біліктілігіне қарамастан, жұмыс бүкіл өмір салтын, субъективті құндылықтар жүйесін, жеке тұлғаның жақын және алыс перспективаларын анықтайды.

Бұл тақырыптың өзектілігі мынада: жастар-бұл біздің еліміздің болашағы, сонымен қатар елдің зияткерлік әлеуеті жастар қызметінің бастапқы мүмкіндіктеріне байланыстығында.

Жастар кәсіби таңдауының дұрыс немесе бұрыстығының маңызы зор, өйткені әр адам өзін қандай қызмет түрі қызықтыратынын бірден және дұрыс анықтай алмайды.

Жұмыссыздық-экономикадағы құбылыс, онда экономикалық белсенді халықтың бір бөлігі жалдау шарттарымен жұмыс істегісі келеді немесе өз ісін ашқысы келеді, бірақ өзінің жұмыс күшін сата алмайды (қолдана алмайды). Бұл ең маңызды әлеуметтік мәселелердің бірі.

Кәсіпорындар арасындағы экономикалық байланыстардың өсуі, тіркелген мамандар мен жұмысшылар арасындағы жұмыссыздықтың өсуі, өмір сүру деңгейінің төмендеуі еңбекке қабілетті халықтың көпшілігіне бұрынғы материалдық жағдайын, кәсіби және әлеуметтік мәртебесін сақтауға мүмкіндік беретін жұмыс іздеу проблемасын тудырады. Қосымша жұмысқа орналасқысы келетін адамдар саны артып келеді.

Сондықтан жастар әртүрлі себептерге байланысты еңбек нарығында аз сұранысқа ие  болып табылады.

Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік жастар саясаты туралы» Заңына сәйкес, «жастар» санатына он төрт жастан жиырма тоғыз жасқа дейінгі Қазақстан Республикасының азаматтары кіреді.

Шартты түрде жастардың үш тобын ажыратуға болады:

1) 16-18 жас аралығындағы жастар (мектептердің немесе кәсіптік білім беру мекемелерінің бірінші курс студенттері). Осы санаттағы жастар тобы, әдетте, уақытша (қысқа мерзімді) жұмысқа орналасуға немесе жұмыс уақыты қысқартылған және ыңғайлы кестемен жасалатын жұмысқа орнадасуға тырысады.

2) 18-23(24) жас аралығындағы жастар. Бұл негізінен кәсіби дайындықты аяқтайтын немесе аяқтаған студенттер мен жастар.

3) 24-29 жас аралығындағы жастар. Үшінші топтың жастарының белгілі бір біліктілігі, өмірлік және кәсіби тәжірибесі бар, бірақ әлі де тәжиірбиесі жеткіліксіз болып келеді.

Қазіргі уақытта жастардың еңбек нарығына қатысу дәрежесі білім беру саласында жүргізілетін саясатқа, кәсіпорындардағы кадрлар саясатына, әлеуметтік қамсыздандыру жүйелерінің даму дәрежесіне, экономикалық конъюктураға байланысты. Ал жастар жұмыссыздығының негізінде не жатыр?

Еңбек – жастардың басым көпшілігінің қазіргі материалдық әл-ауқатын құрудың негізі.Жастар арасында жұмыссыздар санының артуы, олардың еңбек нарығында талап етілмеуі бірқатар объективті себептерге байланысты.

Жастар арасындағы жұмыссыздық келесі себептерге байланысты:

Жұмыссыздардың жалпы санының өсуімен;

Мемлекеттік және жеке кәсіпорындардың едәуір бөлігінің банкроттыққа ұшырауымен;

Өнеркәсіптік кәсіпорындардың қызметі негізінен өндірісті дамыту мен кеңейтуге емес, өзін-өзі сақтауға бағытталған фактормен;Жастардың жеткілікті тәжірибесінің болмауына байланысты олар соңғы кезекте бос лауазымдарға жұмысқа қабылданады және өндіріс көлемінің төмендеуімен бірінші кезекте қысқартылады;

Жастар арасындағы жұмыссыздық келесі себептерге байланысты:

Жұмыссыздардың жалпы санының өсуі;

Мемлекеттік және жеке кәсіпорындардың едәуір бөлігінің банкроттыққа ұшырауы;

Өнеркәсіптік кәсіпорындардың қызметі негізінен өндірісті дамыту мен кеңейтуге емес, өзін-өзі сақтауға бағытталған фактордың болуы;

Жастардың жеткілікті тәжірибесінің болмауына байланысты олар соңғы кезекте бос лауазымдарға жұмысқа қабылдануы және өндіріс көлемінің төмендеуімен бірінші кезекте қысқартылуы;

Мектептің жоғары сыныптарында жастармен жеткілікті дамымаған кәсіптік бағдар беру жұмысы;

Жұмыс күші ұсынысының құрылымында мамандықтары жоқ адамдардың (шетел азаматтары) үлесінің ұлғаюы және жұмысшы мамандықтарының беделінің төмендеуі;

Жұмыс берушілердің жағынан жұмысшы мамандардың біліктілігін арттыруға және қайта даярлауға деген қызығушылығының төмен болуы;

Жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысының сәйкес келмеуіне байланысты.

Жұмысшы мамандықтары бар жұмыссыз жастар жұмысқа өтініш берген бірінші күні жұмыс ұсынылуы мүмкін, ал жоғары және орта арнаулы білімі бар жастарды жұмысқа орналастыру үлкен қиындық тудырады. Жастардың жұмысқа орналасу процесіне еңбек нарығында талап етілетін көптеген кәсіптер бойынша жұмыс күшінің төмен құны теріс әсер етеді, мысалы, ағаш ұстасы, жүргізуші, сатушы, күзетші. Тауарлар мен қызметтер бағасының өсуіне байланысты жастар жалақысы төмен жұмысқа барудан бас тартады.

Осылайша, жастар арасындағы жұмыссыздықтың себептері тек елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайында ғана емес, сонымен қатар жастардың құндылық бағдарларының деформациясында, олардың психологиялық дайын болмауында, дұрыс емес мотивациясында тұрады.

1-сурет. 2020-2022 жылдардағы ҚР бойынша жастар жұмыссыздығының статистикасы

Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігінің ақпараты бойынша, 2022 жылы еңбек нарығына 227 мыңға жуық жастар келген. 2022 жылдың II тоқсанында 15 жастан 28 жасқа дейінгі халық арасындағы жұмыссыздық деңгейі бұрынғы жылдың  3,7% - мен салыстырғанда 3,8% - ды құрап, 0,1% - ға өсті (1-сур).

Өңірлер бөлінісінде жұмыссыз жастардың көпшілігі, яғни 5,6%-ы Алматы қаласында тұрады. Бұдан кейін Қарағанды облысы  мен Астана қаласы сәйкесінше 4,8% және 4,6% құрап отыр.

Сонымен қатар, жастар арасында жұмыссыздықтың ең төмен деңгейін 2,4% - бен Атырау облысы иеленіп отыр.

Жоғарыда аталған жұмыссыздық проблемаларын шешу үшін Қазақстанда жастарға жұмыс іздеуге көмектесетін Мемлекеттік бағдарламалар іске қосылды.

Бірінші жоба-түлектерге алғашқы жұмыс тәжірибесін алуға арналған Жастар тәжірибесі жобасы. Бұл жобаға  29 жасқа дейінгі қазақстандықтар іліге алады. Жоба бойынша мемлекет жобаға қатысушылардың жалақысын 30 АЕК (91,8 мың теңге) мөлшерінде субсидиялайды, сол арқылы кәсіпорындар тегін жұмыс қүшін алып, жастар тәжірибе жинақтайды. Жобаға қатысу мерзімі 12 айдан аспайды.

Сонымен қатар  "бірінші жұмыс орны" мен "Ұрпақтар келісімшарты"  бағдарламалары да қазіргі таңда жұмысын сәтті орындауда.

Әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы. URL: https://stat.gov.kz/
2. Tradingeconomics. URL: https://ru.tradingeconomics.com/kazakhstan/youth-unemployment-rate
3. Волгин, Н. Глобальные проблемы молодежной занятости / Н. Волгин // Социальная политика и социальное партнерство. − 2014. − № 1.
4. Закон О государственной молодежной политики Республики Казахстан от 9 февраля 2015 года № 285-V ЗРК. URL: https://adilet.zan.kz/rus/docs/Z1500000285