ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАСҚАРУ ЕСЕБІ ЖҮЙЕСІНДЕ БЕЙНЕЛЕНУІ

АННОТАЦИЯ

Мақалада шығындардың сенімді есебін ұйымдастыру мәселелері қарастырылады, бұл өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтерін уақтылы анықтауға және өндірістің рентабельділігін арттыруға мүмкіндік береді. Өзіндік құн неғұрлым дәл және уақтылы анықталса, қабылданған басқару шешімі оңтайлы шешімге жақын болады, яғни осы жағдайларда ең үлкен экономикалық нәтиже беретін шешім. Сондықтан қазіргі уақытта өндіріс шығындарын есепке алуды және өнімнің өзіндік құнын есептеуді жетілдіру мәселелеріне ерекше назар аудару қажет. Өнімнің өзіндік құнын есептеу кезінде өнімнің шығымын кіріске алудың толықтығы ерекше мәнге ие. Өнімді кіріске алудағы кез-келген бұрмалау оның құнын анықтауда дәлсіздіктерге әкеледі. Шығындар орталықтары тұрғысынан шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын есептеудің болмауы жұмысшылардың өз жұмысының нәтижелеріне деген қызығушылығын, бухгалтерлік есептің тиімділігі, сенімділігі, аналитикалық және бақылау функцияларын төмендетеді, бұл өз кезегінде уақтылы және дұрыс басқару шешімдерін қабылдауға ықпал етпейді.

Түйінді сөздер: өндірістік шығындар, калькуляция, шығындар орталықтары, шығындар элементтері, шығындар баптары.

Ғылыми негізделген калькуляцияның негізгі алғышарттарының бірі есептік калькуляцияны құрғанға дейін бірқатар дайындық жұмыстарын жүргізу болып табылады, олар барлық есепке алу объектілері бойынша нақты шығындардың қалыптасуын қамтамасыз етуі тиіс. Іс жүзінде өндіріс көлемінің төмендеуіне, шығындар объектілерінің номенклатурасының төмендеуіне байланысты есептеу кезеңдерінің реттілігі айтарлықтай жеңілдетілген.

Есеп жұмыстары реттілігінің өзара байланысын және кейінгі калькуляциялаудың объективтілігін анықтау үшін Қазақстан Республикасының кәсіпорындарында дайындық жұмыстары мен шоттарды жабу тәртібіне зерттеулер жүргізілді.

Талдау көрсеткендей, олардың 90% - дан астамы әр түрлі салалар мен өндіріс түрлерінің есептік жұмыстары мен өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құнын есептеудің мынадай бірізділігін көп немесе аз дәлдікпен пайдаланады:

• есептелген амортизация сомасын жоспарлау және шығындарды есепке алу объектілеріне бөледі;
• шығындарды есепке алу объектілеріне үстеме шығыстарды оларды оқшауланған есепке алу шартымен бөледі;
• Қосалқы өндірістер қызметтерінің өзіндік құны есептеледі;
• болашақ кезеңдердің шығыстары бөлінеді;
• тарапқа өткізілетін дайын өнімнің, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің жекелеген түрлерінің толық өзіндік құны есептеледі.

Жоғарыда аталған есеп жұмыстарының тізімі дәйекті және орынды. Бұл ретте калькуляция бойынша есепке алу жұмыстары бірізділігінің негізгі қағидаты сақталады: бірінші кезекте тұтынушылардың ең көп саны бар өнімнің (жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің) өзіндік құны есептеледі.

Зерттелген ұйымдардың 10% - дан азында есептеу кезеңдерінің реттілігі бірқатар ерекшеліктерге ие. Кейбір жағдайларда бұл шығындарды есепке алуды ұйымдастырудың ерекшеліктеріне, атап айтқанда, шоттарды жабу жиілігіне, басқаларында - шығындар объектілерінің кезектілік тәртібін анықтауға дұрыс емес көзқараспен байланысты.

Жекелеген кәсіпорындарда шығындарды есепке алуды ұйымдастырудың ерекшеліктеріне байланысты жеке үстеме шығыстар жинақталмайды, ал қосалқы өндірістердің шығындарын есепке алудың жұмыс шоттары ай сайын немесе тоқсан сайын жабылады. Әрине, шоттарды жабу жиілігі шығындарды есептеу кезеңдерінің реттілігіне әсер етеді.

Шығындарды есепке алу әдістемесі тұрғысынан өнімнің белгілі бір түрінің өзіндік құнын есептеу кезеңдері үлкен қызығушылық тудырады. Мұнда есептеу объектісі зерттеу нысаны ретінде әрекет етеді. Объектілердің тізбесін кәсіпорын дербес айқындауы тиіс.

Шығындарды есептеу кезеңдерін талдау бухгалтерлік жұмыстарды келесі кезеңдерге бөлуге болатындығын көрсетті:

• өнімнің заттай және ақшалай өлшеуіштерде шығуын есепке алу;
• шығындарды есепке алу шоттарының дебеті бойынша жалпы қабылданған тәртіп бойынша есепке алынған барлық шығындарды жиынтықтау;
• қайтарылатын қалдықтар құнының сомасына шығындарды азайту;
• үстеме шығындарды қосалқы өндірістер арасында әртүрлі тәсілдермен бөлу;
• өнім (жұмыс, қызмет) бірлігінің өзіндік құнын есептеу.

Бірінші кезеңде есеп беру кезеңінде өндірістік қызмет нәтижесінде қанша өнім алынғандығы анықталады. Шығындардың объективті деректерін алу үшін алынған өнімнің көлемін білу қажет. Ақпаратты жинақтаушы және жиынтық нысандарда, талдамалық есепке алу тіркелімдерінде, шығындарды есепке алу кітаптарында (ұйымда бухгалтерлік есепке алуды жүргізу нысанына байланысты) бастапқы есепке алу ақпаратын қорыту негізінде алады.

Екінші кезең барлық іс жүзінде жүзеге асырылған шығындар мен шығындарды есепке алу шоттарының дебеті бойынша бөлінетін шығыстарды жинақтауды көздейді. Мұнда ақпараттың объективтілігі жанама шығындарды (өндірістік мақсаттағы негізгі құралдар объектілері бойынша амортизациялық аударымдарды), шығындарды есепке алу объектілеріне үстеме шығыстарды бөлуге дұрыс көзқарасқа байланысты болады. Жанама және үстеме шығындарды есепке алуды дұрыс ұйымдастырғанның өзінде, ұйымдарда оларды бөлуге әдіснамалық тұрғыдан дұрыс емес көзқарас жағдайлары болуы мүмкін.

Бірқатар ұйымдарда 8410 «Үстеме шығыстар» және 7210 «Әкімшілік шығыстар» шоттарында ескерілетін үстеме шығыстарды бөлудің жалпы қабылданған тәртібін ұстанбайды. Мысалы, көрсетілген шоттардан шығындарды есепке алу объектілеріне бөлу ұйымда белгіленген тұрақты пайыздық мөлшерлемелерге сәйкес жүзеге асырылады.

Көрсетілген кемшіліктер шығындарды есепке алу шоттарының дебеті бойынша жинақталатын есепке алу ақпаратының объективтілігін төмендетеді. Жанама және үстеме шығыстарды бөлудің жалпы қабылданған тәсілдерінен бас тарту есептің негізсіз оңайлатылуына әкеп соғады. Ұйымдардағы шығындардың объективтілігі мен ақпараттылығын арттыратын шығындарды бөлудің жаңа, балама мүмкіндіктері мен нұсқалары мүлдем қарастырылмайды.

Шығындарды есепке алу объектілерін дұрыс таңдау шығындар деңгейінің қалыптасуын бақылауды неғұрлым жауапкершілікпен жүзеге асыруға мүмкіндік береді, сондай-ақ алынған өнімнің өзіндік құнының неғұрлым дұрыс есептелуіне ықпал етеді.

Шығындардың сенімді ұйымдастырылған есебі өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтерін уақтылы анықтауға және өндіріс рентабельділігін арттыруға мүмкіндік береді. Өзіндік құн неғұрлым дәл және уақтылы анықталса, қабылданған басқару шешімі оңтайлы шешімге жақын болады, яғни осы жағдайларда ең үлкен экономикалық нәтиже беретін орындау. Сондықтан қазіргі уақытта өндіріс шығындарын есепке алуды және өнімнің өзіндік құнын есептеуді жетілдіру мәселелеріне ерекше назар аудару қажет.

Өнімнің өзіндік құнын есептеу кезінде өнімнің шығымын кіріске алудың толықтығы ерекше мәнге ие. Өнімді кіріске алудағы кез-келген бұрмалау оның құнын анықтауда дәлсіздіктерге әкеледі.

Объективті шығындар үшін қажет:

• өнімнің уақтылы және толық кіріске алынуын қамтамасыз ету;
• оның табиғи мөлшері мен сапасын дұрыс анықтау;
• өнімнің түрлері мен топтары бойынша шығуын бөлек есепке алуды жүзеге асыру;
• өнімнің келіп түсуін тиісті құжаттамалық ресімдеуді жолға қою;
• өнімнің шығуы туралы ақпаратты жедел және дұрыс ұсынуды ұйымдастыру, бухгалтерлік есептің жедел деректерінің жедел мәліметтермен сәйкессіздігінің алдын алу.

Шығындар орталықтары тұрғысынан шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын есептеудің болмауы жұмысшылардың өз жұмысының нәтижелеріне деген қызығушылығын, бухгалтерлік есептің тиімділігі, сенімділігі, аналитикалық және бақылау функцияларын төмендетеді, бұл өз кезегінде уақтылы және дұрыс басқару шешімдерін қабылдауға ықпал етпейді.

Шығындарды жинақтау схемасын, есептеу кезеңдерін талдағаннан кейін, шығындарды есепке алуды ұйымдастыруға, есепке алу әдістеріне қарамастан, зерттеу ұйымдарында есептеу кезінде бухгалтерлік есеп дәйектілігі сақталады деген қорытындыға келді. Алайда, шығындарды есепке алуды ұйымдастырудағы кемшіліктерге байланысты шығындар азаяды. Шығындарды есепке алуды ұйымдастыруға қарамастан, калькуляциялаудың мынадай тәсілдері қолданылады: тікелей, коэффициенттік (бір эффективті, көп эффективті), шығындарды бөлу экономикалық негізделген базаға пропорционалды.

Өндіріске арналған шығындарды есепке алудың бастапқы (элементтік) объектілері әртүрлі өндірістік операцияларды орындау кезіндегі еңбек және материалдық ресурстар шығындары, әртүрлі машиналарды, тетіктерді, жабдықтарды, ғимараттар мен құрылыстарды ұстау және пайдалану, өндірісті басқару жөніндегі шығындар болып табылады. Палий В. Ф. шығындарды топтастырудың белгісі бухгалтерлік есеп нысаны деп санайды [1, 86 б.].

Ивашкевич Б.  шығындар орнын шығындар орны ретінде қарастырады және оларға өндіріс, шеберханалар, учаскелер, бөлімдер, шығындар орталықтары - жабдықтар, машиналар, жұмыс орындары жатады. Демек, мұнда шығындар орны мен орталығы туралы ұғымдар бөлінеді. Бұл ретте шығыстардың орны шығыстардың пайда болуының бастапқы орталықтарының жиынтығы ретінде қаралады [2, 62-63 б.].

Стуков А. өндіріс жауапкершілік орталықтарына жатады, ал олардың ішінде тиісті басшылар - шеберлер, бригадирлер және т.б. басқаратын шеберханалар, бөлімдер, бригадалар бар. Сонымен қатар, ол ғылыми айналымға басқа терминдер кірді деп санайды: шығындар орталықтары және шығындардың пайда болу орындары [3, 8 б.].

Палий В. Ф. сонымен қатар шығындарды есепке алу объектілерін, жауапкершілік орталықтарын бөледі. Оның пікірінше, олар шығындарды нақтылау, шығындарды бақылауды күшейту, есептеу дәлдігін арттыру мақсатында бухгалтерлік есеп объектілері ретінде ерекшеленеді. Оның айтуынша, шығындар орталықтары ең көп таралған көріністе бұл шығындар пайда болатын орындар болып табылады. Жауапкершілік орталықтарына ол ұйымдардың шаруашылық есептегі бөлімшелерін жатқызады [1,102 б.].

Экономикалық әдебиеттегі шығындар орталықтары мен жауапкершілік орталықтары туралы жоғарыда айтылған түсініктерге қарамастан, осы ұғымдардың мәні туралы біржақты анықтамалар мен біркелкі көзқарастар әлі қалыптасқан жоқ.

Осылайша, экономистер арасында кейбіреулер шығындар орталықтары мен орындары бір ұғым мен айырмашылық тек терминологияда болады деп санайды, ал басқалары оларды шамалы айырмашылыққа байланысты бөлуді орынды деп санайды, ал басқалары оларды бөліп, бөлек қарастырады.

Біздің ойымызша, жауапкершілік орталығы тұжырымдамасы бірлік ұғымына қарағанда кеңірек, дегенмен екі жағдайда да тиімділік, мақсаттылық және шығындардың қайтарымдылығы деңгейін бақылау туралы сөз болып отыр.

«Шығындар орны» термині Польшада, Венгрияда қолданылады, ал Румынияда жауапкершілік орталықтары шығындар орталықтарымен қатар бөлінеді. Бұрынғы ГДР-да жауапкершілік салалары ерекшеленді. Бұл ұғымдар, негізінен, бірдей мазмұнға ие.

Біздің ойымызша, өнеркәсіптік өндірістегі шығындарды есепке алу объектісі шығындарды есепке алудың тәуелсіз объектілері бола алатын шығындар, жауапкершілік орталықтары, шығындар баптары және т.б. тұрғысынан жүргізілуі керек негізгі және қосалқы өндіріс цехтары тұрғысынан өндірілетін өнім түрлері болып табылады.

Шығындар орталықтары шеберханалар, бригадалар және т.б. қарастырылуы керек. Жауапкершілік орталықтарын неғұрлым нақты анықтау үшін Я.В. Соколовтың көзқарасына назар аудару керек, оған сәйкес жауапкершілік орталықтарын шығындар орталықтарынан ажырату қажет. Мәселен, цехта қосылған электр шамы – шығындардың пайда болу орны, электр энергиясын тұтынуды тіркейтін электр есептегішінің көрсеткіштеріне жауап беретін адам – жауапкершілік орталығы [4, 419 б.].

Өкінішке орай, жекелеген зерттеу ұйымдарында олардың пайда болу орындары бойынша шығындарды есепке алу жүзеге асырылмайды, ал жауапкершілік орталықтары бойынша есепке алу жоқ, нәтижесінде олардың қалыптасу орындарында шығындарды басқару мүмкіндігі болмайды.

Демек, стратегиялық басқару есебін дұрыс ұйымдастыру іс жүзінде өндіріс тиімділігін арттыруға ықпал етеді деп айтуға болады.

Әдебиеттер тізімі:

1. Палий В.Ф. Управленческий учет издержек и доходов (с элементами финансового учета). — М.: Инфра-М, 2006. — 279 б.
2. Ивашкевич, В. Б. Бухгалтерский управленческий учет: Учебник / В.Б. Ивашкевич. - 3-e изд., перераб. и доп. - М.: Магистр: НИЦ ИНФРА-М, 2019. - 448 б.
3. Я.В. Соколова, Бухгалтерский учет: управленческий аспект. Пер. с англ./Под. Ред. Соколова Я.В.- Москва: «Финансы и статистика», 2000.- 415б.