ВІДЫ ПАКАРАННЯЎ Ў СУДАХ ФЕАДАЛЬНАЙ БЕЛАРУСІ

Ні адзін з статутаў не ўтрымлівае выразнага вызначэння паняцця злачынства.

У крымінальным праве паняцце злачынства адрозніваецца наступнымі вельмі істотнымі рысамі:

1) злачынства ёсць «крыўда», няпраўда ў адносінах да таго, хто пацярпеў ад злачынства, чые інтарэсы былі ім непасрэдна парушаныя (Статут 1529, р.1, арт. 26;

2) злачынства ёсць «выступ» (Статут 1588, р.4, арт. 29,64); парушэнне закона (звычаю) , так як, здзяйсняючы злачынства, злачынец, выступае з таго ці іншага «устава» (Статут 1529, р.1, арт. 26; Статут 1529, р.2, арт. 4,7,9; Статут 1529, р.6, арт. 25,36; Статут 1588, р.11, арт. 14);

3) злачынства парушае «пакой посполитый», прычыняе «шкоду земскую», іншымі словамі - яно агульнашкодна і агульнанебяспечна (Статут 1529, р.7, арт. 31; Статут 1566, р.10, арт. 17; Статут 1588, р.11, арт. 1,5,14,28);

4) злачынства ёсць «віна», так як мяркуе вінаватасць яго здзяйсняльніка (Статут 1529, р.5, арт. 9; Статут 1566, р.1, арт. 14; Статут 1588, р.6, арт. 14).

Калі прааналізаваць статуты, то можна сказаць, што ў іх прысутнічаў некаторы гуманізм: заканадаўства прапрацавала такія паняцці, як суб'ект агульны, спецыяльны, адна асоба, група асоб; матыў, мэта; дзеянне (бяздзейнасць), рэцыдыў.

Дыяпазон пакаранняў па Статуце 1588 г. вельмі шырокі: ад смяротнага пакарання ў розных яе формах да штрафу. Выгляд і форма пакарання залежалі не толькі ад выгляду злачынства, але і ад драбнюткіх абставінаў злачынства.

Асноўнымі відамі пакарання былі смяротнае пакаранне, маёмасная кампенсацыя, цялесныя пакаранні, турэмнае зняволенне, выгнанне з краіны («вываланне»), апала («баніцыя»), пазбаўленне шляхецкай гонару («інфамінія») і аб'ява па-за законам. Выгляд і форма пакарання залежалі ад выгляду злачынства, абставінаў ўдзелу, сацыяльнай прыналежнасці пацярпелага. З вышэйсказанага вынікае, што пакаранне насіла ярка выражаны класавы характар.

Штраф:

А) На карысць пацярпелага:

1) Галоўшчына - плата за забойства, якая бралася на карысць родных забітага («не мает то иншою жадною каранья мети, одно годовщину платити»; «за нанесение раны ножомъ або якимъ инымъ до бою везвыклымъ начиньемъ», «виновный за чоловека простого заплатою пенежною такъ, якозаголовщизну, карань будет», «кто бы шляхтича на смерть забилъ…, тогды за того забитого при инъшомъ каранью, въ семъ статуте водлугъ учинку описаномъ, может быти головщины плачоно сто копъ грошей»).

2) Іншы штраф, які па самой прыродзе правапарушэння злучае ў сабе рысы крымінальнага пакарання і грамадзянскага задавальнення пацярпелага носіць назву навязкі. Вінаваты ў абразе гонару, у нанясенні пабояў, ран, плаціць пацярпеламу навязку.

3) Спецыяльны штраф, які паступае на карысць пацярпелага за нанесены яму гвалт, носіць назву «кгвалта» (гвалт), «гвалтоўнай віны» і мае пастаянны памер 12 грошаў.

4) «Віна» або штраф за прычыненую шкоду таксама сустракаецца сярод нормаў Статута 1588 г. Напрыклад, артыкул 15 раздзела 10 абвяшчае: «..., той віны шэсць рублёў грошаў, а дрэва коштам вінен будзець заплатити…»

Б) На карысць караля – віна або заклад.

Публічна-крымінальныя пакарання:

1) асабістыя (смяротнае пакаранне, цялесныя пакаранні, пазбаўленне волі, пазбаўленне гонару і правы);

2) маёмасныя (Агульная і спецыяльная канфіскацыя, адбіранне маёнткаў).

A) Дадатковыя пакарання:

1) выгнанне,

2) пазбаўленне правоў,

3) пакаянне.

Б) Замяняючыя пакарання:

1) вываланне (баніцыя),

2) выдача ў кабалу,

3) выдача ў вечную няволю.

В)Выключныя пакарання:

1) вызваленне ад пасады

2) обращение «въ отчича» [1, c 203].

Смяротнае пакаранне было простым і кваліфікаваным.

Простая - праз павешанне (горлам пакараць). У 16 стагоддзі да простай смяротнага пакарання ставіліся адсячэнне галавы і расстрэл вайскоўцамі.

Кваліфікаванае смяротнае пакаранне з'яўлялася больш цяжкай і запалохвальнай: чвартаванне, спаленне на агні, утапленне, пасаджэнне на кол [2, c. 255].

Статут 1529 г. абмяжоўвае прымяненне смяротнай кары выпадкамі найбольш цяжкіх злачынстваў, перш за ўсё дзяржаўных і іншых кваліфікаваных відаў забойства і цяжкіх цялесных пашкоджанняў, крадзяжу на гарачым учынку).

У Статуце 1566 г. колькасць вьшадкаў смяротнага пакарання павялічваецца амаль у тры разы, гаворыуца ўжо, акрамя павешання і спалення, і а6 утапленні.

Прычыненне цялесных пашкоджанняў. У статуце можна сустрэць толькі такія апісанні цялесных пашкоджанняў: «збил», «зранил», «утял», «урезал» і інш. У Статуце 1588 года гаворыцца пра членашкодніцтва («охроменьи», «вытятье або выбіццё члонку»), прычыненні раненняў («ран значных», «значных і шкодливых», «обличных на пачвары», «крвавых ў галаве» і інш.) і нанясенні пабояў. Балючыя пакарання (біццё пугай або дубцамі) часта здзяйсняліся ля ганебнага слупа. Колькасць удараў законам не вызначалася, а гаварылася, напрыклад, што непаўналетніх злачынцаў «вряд маеть карати водле зданья своего...».

Выдача злачынца пацярпеламу ў няволю для адпрацоўкі даўгоў ці для казні. Гэты від пакарання практыкаваўся да сярэдзіны 16 стагоддзя. У Статуце 1588 існавала норма, згодна з якой злачынец або яго жонка і дзеці могуць перадавацца пацярпеламу не ў якасці нявольнікаў, а для адпрацоўкі пэўнай сумы грошай.

Турэмнае зняволенне. У XVI стагоддзі такі від пакарання з'яўляецца адным з галоўных і ўжываецца як у якасці асноўнага, так і дадатковага.

Турэмнага зняволення падвяргаліся таксама і прысуджаныя да смяротнага пакарання да прывядзення ў выкананне прысуду. Як карная мера турэмнае зняволенне прызначалася за менш цяжкія, на думку заканадаўца, дзяржаўныя злачынствы, злачынствы супраць правасуддзя, супраць асобы (напрыклад, забойства ў «звадзе») і інш.

Турмы знаходзіліся пры судах і падзяляліся на звычайныя, земляныя і каменныя. Апісанняў каменных турмаў помнікі права не ўтрымліваюць. Верагодней за ўсё, турмой магло быць любы каменны будынак. Земляныя турмы прызначаліся для асабліва небяспечных дзяржаўных злачынцаў, а таксама для царкоўных мяцежнікаў. Гэтыя турмы ўяўлялі сабой выкапаную ў зямлі яму. Турэмнае зняволенне адрознівалася па сваёй цяжкасці: падземная турма прызначалася для самых небяспечных злачынцаў, астатнія ж утрымліваліся ў «верхняй турме». Асуджаных за асабліва цяжкія (найперш дзяржаўныя) злачынствы ўтрымлівалі «ў Віленскім замку». Па ўсіх трох статутах максімальны тэрмін турэмнага зняволення - 1 год 6 тыдняў. Часцей за ўсё вінаваты прыгаворваўся на тэрмін да 6 месяцаў.

Выгнанне або аб'ява па-за законам. Асаблівым відам пакарання ў Вялікім Княстве Літоўскім было абвяшчэнне па-за законам і выгнанне за межы дзяржавы («баніцыя», «вываланне»), да якога прысуджаліся шляхцічы, абвінавачаныя ў цяжкіх злачынствах і не з'явіліся па позве ў суд. Пры гэтым на вечнае вываланне без права вялікакняскага памілавання асуджаліся тыя, хто не выконваў судовых пастаноў або, атрымаўшы ахоўную грамату для пошуку доказаў сваёй невінаватасці, не апраўдаўся на працягу названага ў ёй тэрміну. Звычайна гэтая грамата выдавалася не больш як на адзін год і шэсць тыдняў. Жонка «вечнага вываланца» лічылася ўдавой, дзеці — сіротамі, яго забойства не вабіла за сабой пакарання. Афармлялася выгнанне вялікакняжацкай граматай («ліст выволаны»), у якой меліся звесткі пра асобы злачынца, абставінах учиненного ім злачынствы, а таксама утрымліваўся забарона жыхарам дзяржавы даваць прытулак такога твару.

Акрамя выгнання за межы дзяржавы, Статут 1588 г. прадугледжваў высылку з гарадоў так званых «гульцяеу» або «лезных» асоб, якія «без службы живучи ниякой работаю не бавятся, на костырстве и пьянстве час свой тратять». Такіх трэба было два разы папярэдзіць, а затым«дубцы бьючи, вон з мест и местечок выганяти...» (Статут 1588, р.12,арт.24).

Пазбаўленне гонару. У дачыненні да шляхты статутавае заканадаўства прадугледжвала такі від пакарання, як пазбаўленне гонару, што было звязана са стратай «вольнасцяў шляхецкіх». Як правіла, пазбаўляліся гонару  «вываланцы» (асуджаныя да смяротнага пакарання і памілаваныя злачынцы), а таксама асобы, якія ўхіляліся ад вайсковай павіннасці або пабылі ў руках ката. За ўсе дзяржаўныя злачынствы ў якасці дадатковай меры пакарання для шляхціца прадугледжвалася «честь, горло и именье тратить».

Пакаянне. За некаторыя злачынствы закон прадугледжваў у выглядзе дадатковага пакарання пакаянне. Напрыклад, у выпадку прычынення цяжарнай жанчыне цялесных пашкоджанняў, у выніку якіх яна пазбавілася плёну, акрамя турэмнага зняволення і выплаты «навязкі», абавязаны быў чатыры разы на працягу года ў царкоўных дзвярэй па вялікіх святах «на месцы поднеслом на то наготованом на локоть от земли стояти и грех свой перед людми входячими и выходячими явне вызнавати, а потом того обецовати с пильностью стеречися и не допущати» (Статут 1588, р.11,арт.15).

Пазбаўленне пасады. Прымяняўся толькі да шляхты гэты від пакарання, часцей за ўсё ў якасці дадатковай меры пакарання. Паводле заканадаўства ВКЛ прызначэнне на пасаду было пажыццёвым. Шляхціц, які пазбаўляўся пасады, аўтаматычна губляў гонар, бо займаць пасады маглі толькі шляхцічы, якія валодалі шляхецкай прыдатнасцю.

Список литературы:

1. Демченко Г. В. Наказание по Литовскому Статуту в его трех редакциях (1529, 1566 и 1588 гг.). - Киев: Типография Императорского Университета Св. Владимира, 1894. - 284 с.
2. Юхо И. А. История государства и права Беларуси : учебное пособие. – в 2 ч. Ч. 1. – Минск : РИВШ БГУ, 2000. – 352 с.