КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ БОРТТЫҚ ДИАГНОСТИКА ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ПЕРСПЕКТИВАСЫ

АННОТАЦИЯ

Мақалада көлік жүйелерін диагностикалаудың борттық компьютерлік жүйелерін құрудың жалпы тәсілдері, құрылымы қарастырылады. Қазіргі заманғы компьютерлік диагностикалық құралдарды жасау кезінде ескеру қажет стандарт талаптары келтірілген. Автокөліктерге қызмет көрсету мен жөндеудің қолданыстағы жүйесін, жылжымалы құрамның сенімділігінің қажетті деңгейін қамтамасыз ету позициясынан көлік құралдарының бақылау және диагностикалық жүйелерін талдау ұсынылған. Оларды жүзеге асырудың алгоритмдері сипатталған.

Кілтті сөздер: көлік құралы, борттық диагностика, жүйе, техникалық қызмет көрсету, ақпарат алу, автоматтандыру.

Қазіргі заманғы жүк тасымалына қатысатындар көлік құралдары төрт негізгі агрегаттардан тұрады: ішкі жану қозғалтқышы, корпус, шасси және жүріс бөлігі. Өз кезегінде бұл элементтер автомобильдің негізгі функцияларын орындауды қамтамасыз ететін әртүрлі функционалды жүйелерден тұрады. Агрегаттардың, тораптардың, блоктардың және толықтай жүйелердің тоқтаусыз жұмыс істеуін қамтамасыз ету мақсатында бақылаудың әртүрлі электротехникалық құрылғылары мен электрондық автоматика құралдарын қолдану орынды.

Борттық бақылау жүйелері Case, Deutz, Caterpillar, Volvo, DAF, Renault, Iveco және басқа шетелдік компаниялардың техникасында бұрыннан бері қолданылып келеді. Біздің елде де осындай жүйелер жасалуда, сондықтан автомобильдердің (соның ішінде жүк көліктерінің) борттық электроникамен техникалық жабдықталуы едәуір артады.

Борттық жүйелерді ақпараттық, басқару, кеңес беру, диагностикалық және автоматты басқару деп бөлуге болады.

Мониторға шығару арқылы автомобильдің ағымдағы параметрлерінің мәндері туралы операторды өлшейтін, есептейтін және хабарлайтын бақылау жүйелері ақпараттық деп аталады.

Параметрлердің ағымдағы мәндері бойынша басқару жүйелері оператордың тікелей қатысуынсыз объектіні пайдалану кезінде қажетті түзетулер енгізуге қабілетті.

Кеңес беру жүйелері операторға қондырғылардың жұмыс режимдерін басқару туралы тікелей нұсқаулар бере алады.

Диагностикалық жүйелер бөлшектеу жұмыстарын жүргізбестен көлік құралының кез-келген торабы мен механизмдерінің күйін анықтауға мүмкіндік береді.

Автоматты басқару жүйелері машина- тракторлы агрегаттарын тікелей пайдалану кезінде бағамдық тұрақтылықты қамтамасыз етудің кепілі болып табылады.

Ақпараттық жүйелердің дамуы іштен жану қозғалтқыштарының жүктеу есептегіштерін қолданудан басталды. Маңызды әзірлемелердің бірі болып қозғалыстың нақты жылдамдығының, қозғалтқыштың тұрып қалуының және өткен жолдың көрсеткіштерін бақылауды жүзеге асыратын әмбебап ақпараттық жүйенің пайда болуы саналады.

Сонымен қатар, мұндай жүйелердің қажетті құрамдас бөлігі жаһандық GPS позициялау жүйесі болды. Windows операциялық жүйесінің негізінде іске асырылатын және температура диапазоны -40°С-тан +70°С-қа дейін жұмыс жасайтын МИРКОМ-200 жүйесін атап кету де жөн. Жүйе тіркеген ақпаратты талдау үшін Bluetooth, USB және басқа HUB сплиттері арқылы әр түрлі платформаларға берілуі мүмкін.

Тікелей басқарудың ақпараттық жүйелері немесе "Single Type System" (STS) бар. STS шетелдің бірқатар әзірлеуші Agrotronic (Франция), Timken (Ұлыбритания), Sky Eye, Linetronic (АҚШ) секілді фирмаларымен ұсынылған. Сондай-ақ, ресейлік өндірушілер әзірлеген СДМ жүйесін атап өткен жөн. Ол кез-келген уақыт аралығында жұмсалған дизель отынын, жол учаскесін және технологиялық операцияны есепке алады. Осы жүйені қолдану отынның пайдалану шығындарын техниканың әрбір бірлігіне 10 - 15% - ға азайтуға мүмкіндік берді.

Біздің елге енгізілген алғашқы кеңес беру жүйелерінің бірі микропроцессор негізінде "Кеңесші" автономды құрылғысы болды. Кеңес беру жүйелерін сонымен қатар шетелдік Datatronic, Spartronic фирмалары ұсынады. Мұндай жүйелер операторға жүктеменің ағымдағы мәндерін және иінді біліктің айналу жиілігін өлшеу нәтижелері бойынша ІЖҚ жұмыс режимін өзгертудің орындылығы туралы хабарлайды. Кеңес беру типіндегі заманауи жүйелер ақпаратты ауызша шығарумен жабдықталған. Үлгілі өкілдерінің бірі "Warning Speaker" жүйесі операторға қозғалтқыш температурасы, тежегіш сұйықтық деңгейі, май қысымы, борттық желі кернеуі секілді шамамен 30 көрсеткіштің өзгергені туралы хабарлайды.

Басқару жүйелеріне қойылатын негізгі талап-әртүрлі көрсеткіштердің өзара байланысын ескеретін сенімді алгоритмдердің болуы. Ең көп тарағандары-Bosch электрондық автоматты басқару жүйелері (ЭАБЖ). Бұл жүйелерді қолдану қазіргі заманғы машиналарға заң жүзінде және тікелей тұтынушылармен экологиялық, отын тиімділігі, пайдалану сипаттамалары, қызмет көрсету және диагностика ыңғайлылығы бойынша қойылатын жоғары талаптарды қанағаттандыру үшін қажет. Автоматты басқару жүйелеріне навигациялық жүйелер де кіреді. ЭАБЖ базасында күрделі қозғалыс жағдайларында көлік құралдары бағамдық тұрақтылығын арттыру үшін VDS гироскопиялық жүйесі әзірленді және кеңінен қолданылады. VDS жүйесі ІШҚ-ның айналу сәтіне және ABS тежегіштерінің бұғаттауға қарсы жүйесіне штаттан тыс қозғалыс жағдайларына бағдарламаланған қағидат бойынша жұмыс істейді, бұл бұрылу кезінде агрегаттың бүйірлік бұрылуын болдырмайды.

Осылайша, борттық жүйелер КҚ электронды жабдықталуының ажырамас құрамдас бөлігі болып қалыптасы. Бұрын бағаланбаған олар ең күрделі микропроцессорлық басқару жүйелерін енгізудің жанама нәтижесі ретінде қарастырылды, ал жақында жылжымалы құрамды компьютерлендірудің орталық бағыттарының біріне айналды. Микропроцессорлық борттық құралдарға агрегаттардың, тораптардың, жүйелердің және тұтастай автомобильдің техникалық жай-күйін мониторинг жүргізу міндеті беріледі. Нәтижесінде одан әрі пайдалану немесе ТҚК, АЖ жүргізу орындылығы туралы ұсынымдар қалыптастырылады.

Қазіргі борттық жүйелерді аралас немесе құрама деп жіктеуге болады. Олар келесідей бөлінеді:

- сигналдарды диагностикалаудың сыртқы құралдарына шығаруды қамтамасыз ететін бақылау нүктелерінің жүйелері;

- оператор кабинасындағы дисплейлерге нәтижелерді шығара отырып, жұмыс істеу және техникалық жай-күй параметрлерін шекті бақылауға арналған борттық бақылау жүйелері;

-стационарлық ақпараттық-басқару орталықтарымен кешенді жұмыс істейтін диагностикалау жүйелері.

Мұндай жүйелер нәтижелерді борттық жинақтағышқа белгілей отырып, түйіндер мен агрегаттардың жұмысқа қабілеттілігін жанама жалпылама бақылау үшін қызмет етеді және кейіннен тораптардың ресурсы мен жұмыс істеуін болжау және есепке алу, ТҚК режимдерін түзету үшін пайдаланылады.

Диагностика тек сыртқы құралдардың көмегімен объектіні ақаулармен, кенеттен істен шығумен пайдалануды болдырмауды, қозғалыс режимін таңдауды оңтайландыруды және ТҚ және АЖ жүргізуді қамтамасыз етпейді. Ол бақылауаралық жүрісте ақаулықтардың жинақталуын жоймайды, сондықтан жылжымалы құрамның орта есеппен 30% - дан астамы осындай ақаулармен пайдаланылады. Техникалық жағдайдың нашарлауы жабдықтың сенімділігіне теріс әсер ететін әртүрлі күрделіліктегі ақаулардың негізгі себебі болып табылады.

Қазіргі уақытта қол жетімді әзірлемелер ішкі жану қозғалтқышы мен қондырғыларының көмегімен диагностикалаудың орындылығын, қондырғының функционалдық параметрлері бойынша автомобильдің негізгі функционалдық сапаларын, сондай-ақ ең маңызды құрастыру қондырғыларының жұмысының жалпыланған индикаторларын көрсетеді.

Автокөліктерді электроникамен қанықтыру кезінде борттық жүйелерге орнатылатын құрылғылар микропроцессорлық негізде басқа да бақылау құрылғыларымен (маршруттық компьютер, электрондық панель, берілістерді ауыстырудың орындылығы көрсеткіші және басқалары) біртұтас болып біріктіріледі және автоматты реттегіштермен (бүрку, тұтану, беріліс жұмысы және т.б.) байланысты болады. Мұндай байланыстар бір уақытта бірнеше компоненттер үшін жұмыс параметрлерін бекітудің жалпы құрылымдық элементтерін қолданғанда да, олар үшін ортақ блоктармен деректерді өңдеу, көрсету және жинақтау функциясын орындау кезінде де пайда болады.

Элементті тексеру, ақаулардың сипатын анықтау және істен шыққан элементтерді іздеу үшін микропроцессорлық басқару жүйелері екінші реттік портативті құрылғылардың коннектинг құралдарымен жабдықталған. Алайда, мұндай жүйелер қайталама жабдықтармен бірге сыртқы диагностикалық құралдарға олардың барлық мүмкіндіктерімен жатқызылуы керек.

Функционалды мүмкіндіктердің әртүрлілігі, аппараттық құрылым және нәтижелерді шығару формалары борттық диагностиканың функционалды және құрылымдық ерекшеліктері бойынша жіктелуін көрсетеді.

Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, көлік құралдарының борттық жүйелерінің бірқатар жалпы функцияларын бөліп көрсетуге болады:

- ақпаратты бейнелеу құралдарына шығара отырып агрегаттардың жұмыс істеу режимдерін бақылау;

- ақау түйінін ажыратуға тыйым салуды енгізу немесе кешіктіріп ажырату мүмкіндігімен апат алдындағы режимдерде қорғау;

- тұрақты есте сақтау құрылғысында тораптарды пайдалану мен істелген жұмыстардың тән параметрлерін тіркеу;

- жедел және тестілік режимдерде агрегаттардың техникалық жағдайын диагностикалау;

- тілқатысу режимдерін қолдана отырып, ақаулықтарды іздеуді автоматтандыру;

- оператор санкциясын ықтимал сұратумен агрегаттардың жұмыс істеу режимдерін басқаруды автоматтандыру;

- пайдалану шарттарын тіркеу деректері бойынша агрегат пен машинаның қалдық ресурсын болжау;

- агрегаттардың жұмыс істеу режимдерін оңтайландыру;

- агрегаттар мен көліктерге техникалық қызмет көрсету, жөндеу бойынша ақпараттық қолдау.

Заманауи ғылыми жетістіктерді ескере отырып, құрылымдық және алгоритмдік деңгейлерде әртүрлі бақылау және диагностика жүйелерін бекіту қондырғыларының жалпы желісі бар бірыңғай ақпараттық жүйеге біріктіру және көлік паркін стационарлық басқару жүйелерімен үйлестіре отырып, сақтау блогы бар микропроцессорлық блокты біріктіру ең перспективті болып табылады. Осыған байланысты кіріктірілген бекіту элементтерін борттық электронды блокқа қосатын экрандалған коммуникациялардың сымды борттық желісін мультиплексорлық типтегі деректерді берудің сақиналы байланысына ауыстыру өте перспективті. Бұл ретте жүйенің барлық элементтері бір немесе екі сақиналы сымдармен жалғанады, олар арқылы командалық және ақпараттық сигналдарды уақытша немесе жиіліктік бөле отырып, кодталған тұжырымдамада жүйенің импульстік сигналдарымен сұрау қамтамасыз етіледі. Мұндай жүйелерді қолдану электр сымдарының ұзындығын және қосқыштардың санын едәуір қысқартады. Бірақ сонымен бірге ақпаратты өңдеу процедураларының күрделену тенденциясы, оны бақылау кезінде пайдаланушыларға тапсырыс берілген түрде берер алдында оны алдын-ала талдау болады. Алайда, бұл деректерді тиімді қабылдауды ғана емес, сонымен бірге жұмыс көрсеткіштерін, техникалық жағдайды, ресурсты, жылжымалы құрамның жұмыс қабілеттілігін қалпына келтіруді, тозу қарқынын, қалдық ресурстарды болжауды, әр түрлі күрделілік топтарының істен шығуын және көлік құралының сенімділігін жоғарылатудың барлық кезеңдерін автоматтандырудың қосымша функцияларын қамтамасыз етеді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Рокош У. Бортовая диагностика. / Перевод с нем. ООО «СтарСПб»//- М.: ООО «Издательство «За рулем», 2013. - 224 с.
2. К. Л. Гаврилов. Диагностика автомобилей при эксплуатации и техническом осмотре. / Сергиев Посат, 2012.- 580 с.