РЕСЕЙ МЕН АҚШ-ТЫҢ КИБЕРҚАУІПСІЗДІК ШЕҢБЕРІНДЕГІ ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ

АННОТАЦИЯ

Мақалада жаһандық қауіп-қатерлер контексіндегі әлемдегі киберқауіпсіздіктің заманауи аспектілерінің мәселелері қарастырылады. Соның ішінде Ресей мен АКШ-тың киберқауіпсіздік шеңберіндегі ынтымақтастығының ахуалы, жайы зерттелген. Сонымен қатар, екіжақты қарым-қатынаста орын алатын мәселелердің шешу және алдағы перспективада нығаюына әкелетін бірнеше шешім жолдары көрсетілген.

Кілтті сөздер: киберқауіпсіздік, Ресей, АҚШ, киберкеңістік, ынтымақтастық.

Ғылыми-техникалық прогрестің өсуінің қазіргі жағдайында компьютерлендіру, электронды компьютерлерді, ақпараттық жүйелерді және компьютерлік желілерді қамтитын мәліметтерді өңдеудің кең жүйелерін құру тенденциялары айқын көрінеді. Ақпараттандыру мемлекеттік және қоғамдық өмірдің барлық салаларына әсер етеді, осыған байланысты ақпараттық ресурстар, деректерді өңдеу жүйелері және ақпараттық-телекоммуникациялық желілер әрбір мемлекеттің ұлттық инфрақұрылымының ең осал саласына айналады.

Кейбір мемлекеттер киберқауіпсіздікті азаматтық немесе экономикалық міндет ретінде қарастырады, бірақ көбісі киберқауіпсіздік саясатын құру немесе жүзеге асыру үшін арнайы қызмет органдарымен жұмыс жасайды. Киберқауіптер адамдардың қауіпсіздік, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету ережелері мен әдістері туралы түсінігін өзгертті. Киберқауіпсіздік мемлекеттік әскери және экономикалық қауіпсіздік үшін негіз болып табылады, оның қажеттілігі мемлекетті қорғауға негізделген ұлттық қауіпсіздіктің дәстүрлі дәлелдерімен танылған[1].

БҰҰ халықаралық қоғамдастық атынан қауіп — қатердің үш түрінің бар екенін мойындайды-киберқылмыс (ақпараттық ресурстарды пайдалану және (немесе) оларға ақпараттық кеңістікте құқыққа қарсы мақсаттарда әсер ету), кибертерроризм (ақпараттық ресурстарды пайдалану және (немесе) оларға ақпараттық кеңістікте террористік мақсаттарда әсер ету), ақпараттық кеңістікті әскери-саяси мақсаттарда пайдалану[2]. Бүгінде ешбір мемлекет киберкеңістіктің қауіпсіздігін жалғыз өзі қамтамасыз ете алмайтыны анық.

Дамыған елдер ақпараттық қорғалу жағдайына қол жеткізу үшін үкімет, азаматтық қоғамдастық және бизнес-қоғамдастық ақпараттық кеңістіктен шығатын қатерлерді ескеріп, ақпараттық-коммуникациялық технологияларды (АКТ) толық көлемде пайдалана алатын түрлі тұжырымдамалар әзірлейді. Халықаралық ақпараттық қауіпсіздікті дамытуға Ресей мен АҚШ белсенді қатысады — бұл мәселелер бойынша бірлескен жұмыстар жүргізілуде, бірақ әр ел өзінің одақтастарымен ынтымақтастықты одан әрі дамытады. Тиісінше, Ресей ҰҚШҰ және ШЫҰ, ал АҚШ НАТО бойынша бағдарламаларға қатысады. НАТО-ның Лиссабондағы кезекті саммитінде АҚШ киберқауіпсіздікті басым міндеттердің қатарына қосып, НАТО-мен және басқа одақтастармен киберқауіпсіздік туралы келісімдер жасауды бастады[3]. Ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесі Ресей үшін де, АҚШ үшін де бірдей маңызды болып табылады.

АҚШ үшін бұл, ең алдымен, мемлекеттік органдардың, әскери құрылымдардың және экономиканың АКТ-ға тәуелділігіне байланысты. Осылайша, тәуелділік Ресейде де көрінеді: АКТ-ны дамыту және енгізу неғұрлым белсенді болса, ақпараттық кеңістіктен туындайтын қауіп-қатерлерге қатысты осалдық соғұрлым көп болады. Бұл әсіресе Ресейде ақпараттық қоғам құру міндетін ескере отырып, өзекті болып көрінеді. АҚШ пен Ресейдің доктриналық ұстанымдары ұқсас, бірақ айтарлықтай айырмашылықтар бар. Ақпараттық және киберқауіпсіздікті қамтамасыз етудің америкалық тәсілі деректерді беру, сақтау және өңдеу инфрақұрылымын (соның ішінде аса маңызды) қорғауға негізделген және тарихи (АҚШ киберқауіпсіздігінің қазіргі заманғы тұжырымдамасы ескі құжаттарға да сүйенеді) зиянды контенттің мемлекеттің, қоғамның, жеке тұлғаның қызметіне әсер ету мәселелерін қамтымайды. Ресей тұжырымдамасы мемлекетті, қоғамды және жеке тұлғаны теріс ақпараттық мазмұннан қорғау мәселесіне маңызды орын бөледі [4].

Ресей мен АҚШ киберқауіпсіздікке қатысты өзекті мәселелерді шешуде ынтымақтастық қажет деп санаса да, олар қандай бағыттармен және халықаралық құқықты қалай қолдануға болатындығы жөнінде әр түрлі ойда болып келеді.

Бұл тұрғыда екі параллель бағытты алға жылжыту керек. Біріншісі-киберқылмыстың алдын алу және терроризмге қарсы күрес саласындағы ынтымақтастық. Ішінара киберкеңістікке қатысты жалпы терминологияның болмауына байланысты Ресей мен АҚШ киберқылмыстың алдын алу жөнінде ортақтаса алмайды. Сонымен қатар, кейде киберқылмыстың жасырын сипаты иемдену процесіне кедергі келтіріп қана қоймай, екіжақты қатынастардағы саяси ұстанымдарға нұқсан келтіреді. Екіншісі- киберкеңістіктегі тәртіп нормаларын дамытуды, сондай-ақ сыни инфрақұрылымды кибершабуылдардан қорғауды қамтиды. Біріккен Ұлттар Ұйымының үкіметтік сарапшылар тобы жұмыс істеп жатқан кезде, ең маңызды мәселе осы нормаларды қалай қолайлы ету керектігін шешу болды. Маңызды инфрақұрылым киберқылмыспен қатар нақты анықтаманы қажет етеді.

Қазір бірыңғай тәсілді қолдану үшін сарапшылар мен жарияланымдар жиналыстары, техникалық ынтымақтастық және теңгерімді қатысу, бұқаралық ақпарат құралдарына жариялау арқылы диалогты жалғастыру және өзара түсіністікке қол жеткізу өте маңызды.

Киберкеңістіктегі Ресей-АҚШ ынтымақтастығын бірнеше бағытта жүзеге асыруға болады, олар өзара тиімді және белгілі бір мағынада ұлттық қауіпсіздік пен халықаралық қатынастардың тұрақтылығы үшін өте маңызды.

Ең басты салалардың - киберқылмысқа қарсы тұру. Киберқылмыс қазіргі таңда тұрақты қауіптердің бірі болып табылады. Хакерлік шабуылдар, DDoS шабуылдары және басқалары сияқты оқиғалар күн сайын орын алады, бірақ жеке-жеке олардың ешқайсысы ұлттық қауіпсіздікке қауіп төндірмейді. Алайда үкіметтер кибер оқиғалардың ауқымы мен санын азайту үшін шұғыл шаралар қабылдауы керек. Ресей мен АҚШ осы оқиғаларды тергеу мен қудалауда, сондай-ақ ақпарат алмасуда ынтымақтасуы керек. Ресейлік және американдық құқық қорғау органдары киберинциденттерді бірлесіп тергеудің, киберқылмыскерлерді қудалаудың, залалға қарсы күресте бір-біріне көмек көрсетудің, халықаралық киберқауіптер туралы ақпарат алмасудың тетіктерін әзірлеуі тиіс.

Үкіметтік емес ұйымдар, азаматтық қоғам ұйымдары және қоғамдық дипломатия институттары арнайы қызметтермен желідегі террористік іс-әрекеттер туралы ақпаратты бірлесіп қадағалап, алмаса алады. Ресей де, Америка азаматтары да интернет арқылы бірнеше рет жалданған. Террористер интернетті насихаттау құралы ретінде пайдаланса да, мұндай әрекетке қарсы тұру Ресей мен АҚШ-тың қоғамдық дипломатия тетіктері арқылы жүзеге асыратын екіжақты терроризмге қарсы күш-жігердің бір бағыты болуы керек. Бұл бағыттағы логикалық қадам оқиғалардың бірлескен дерекқорын құру болуы мүмкін.

Қазіргі Ресей-Америка қатынастарындағы жалпы  жағдайды ескере отырып, киберқауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық оң мысалдардың бірі болып қала беруі керек. Екі елдің үкіметтері, әсіресе академиялық қоғамдастық арасында мәселелерді жалпы түсінуге қол жеткізуге бағытталған диалогты жалғастыруы керек. Екі елдің үкіметтері шабуылдаушы әскери кибернетикалық әлеуетті пайдалану нормаларын мәлімдейтін киберпозицияны жариялай алады. Сонымен қатар, екі ел де маңызды инфрақұрылымды (ауруханалар, электр желілері, банктер, ядролық нысандар және т.б.) қорғау бойынша өз ұстанымдарын келісуі керек, дегенмен бұл мәселе бойынша диалог ең проблемалық бағыттардың бірі болды.

Сонымен қатар, интернетті жаһандық басқару туралы ойлану керек. Ресей мен АҚШ қауіпсіздік мәселелеріне ерекше назар аудара отырып, интернетті басқарудың әмбебап ережелерін талқылауды жалғастыруы керек. Кез келген Болашақ халықаралық "киберқауіпсіздік режимі" әр елдің саяси, құқықтық, экономикалық және әлеуметтік дәстүрлерінің ерекшеліктеріне сәйкес әзірленетін ұлттық ережелерге негізделетін болады. Әрине, тиімді мемлекеттік кибер саясаттың негізгі мәселелерінің бірі ұлттық және халықаралық деңгейлерде киберкеңістікті және ақпарат еркіндігін мемлекеттік бақылау арасындағы тиісті теңгерімді табу болып табылады.

Ресей мен Америка Құрама Штаттары Халықаралық Электр байланысы одағында (ХЭО) ашық кілттердің инфрақұрылымы туралы міндетті көпжақты келісім идеясын қолдауы керек. Бұл ресейлік және американдық сарапшылардың "саясатты бірлескен бағалауына" негізделуі мүмкін, бұл мәселенің неғұрлым нақты тұжырымдалуына қызмет етеді және көпжақты келісімдер аясында қабылданатын мүмкін шешімдерді болжайды.

ХЭО аясында еркін ақпарат алмасу басқа елдерге талқылауға өз үлестерін қосуға мүмкіндік береді, әрі қарай халықаралық ынтымақтастыққа жол ашады. Бұл АҚШ пен Ресей арасындағы зымыранға қарсы қорғаныс, Ауғанстан және халықаралық терроризмге қарсы күрес сияқты бірқатар басқа саяси мәселелер бойынша одан әрі ынтымақтастыққа серпін береді. Халықаралық Электр байланысы одағы (ХЭО) осы практикалық аспектілерге және халықаралық киберқауіпсіздік шеңберінде жұмыс атқарады. ХЭО өзінің ауқымды ғаламдық мүшелігімен, консенсусқа негізделген шешім қабылдауына байланысты осы маңызды мәселелерді шешуге арналған өз бетімен халықаралық алаң бола алмаса да, бірақ өзінің шағын жұмыс топтары арқылы екіжақты пікірталастарда сенімділіктің құралы бола алады. Бұл АҚШ пен Ресейдің ашық кілттер инфрақұрылымындағы алғашқы бірлескен техникалық бастамасын бастау үшін ең қолайлы ұйым болар еді.

Қорытындылай, киберқауіпсіздік мәселелері екіжақты Ресей-Америка қатынастарының күн тәртібінің неғұрлым кең шеңберіне енгізілуі, киберқауіпсіздік шеңберіндегі жаһандық ортақ құқықтық нормалардың пайда болуына серпін болар еді.

Әдебиеттер тізімі:

1. Бородакий Ю.В., Добродеев А.Ю., Бутусов И.В. Кибербезопасность как основной фактор национальной и международной безопасности ХХI века (ч. 1) // Вопросы безопасности. URL: https://cyberleninka.ru/article/v/kiberbezopasnost-kak-osnovnoy-faktor-natsionalnoy-i-mezhdunarodnoy-bezopasnosti-hh-veka-chast-1
2. БҰҰ БА 54/49 қарары халықаралық қауіпсіздік контекстіндегі ақпараттандыру және телекоммуникация саласындағы жетістіктер (23.12.1999 жылы қабылданған) // БҰҰ.URL: http://www.un.org/ru/documents/ods.asp?m=A/RES/54/49
3. NATO new Strategic Concept // NATO. URL: http://www.nato.int/lisbon2010/strategic-concept-2010-eng.pdf
4. Ресей Федерациясының ақпараттық қауіпсіздік доктринасы (бекітілген Ресей Федерациясының президенті В. Путин 2000 жылғы 9 қыркүйек, № Пр-1895)  Ресей Федерациясының Қауіпсіздік Кеңесі. URL: http://www.scrf.gov.ru/documents/5.html