ДӘРІХАНАЛАРДА ДӘРІ-ДӘРМЕК ІЗДЕУ ЖӨНІНДЕГІ АҚПАРАТТЫҚ-АНЫҚТАМАЛЫҚ ЖҮЙЕ ҮШІН ДЕРЕКТЕР БАЗАСЫН ӘЗІРЛЕУ

Бұл мақалада қолданыстағы танымал Ақпараттық жүйелерді талдау негізінде дәріханаларда дәрі-дәрмектерді іздеу үшін әзірленген ақпараттық - анықтамалық жүйеге қойылатын талаптар тізімі, сонымен қатар зерттеуді дамыту үшін мәліметтер базасын таңдау және жалпы сипаттау көрсетілген.

Кілт сөздер: ақпараттық-анықтамалық жүйе (АЖ), дәрілік зат (ДЗ), іздеу, деректер қоры, MySQL.

"Берілген критерийлер бойынша дәрі-дәрмектерді іздеу жүйелеріне шолу" мақаласында тұтынушылардың сапалық сипаттамаларына, қажеттіліктері мен қаржылық мүмкіндіктеріне сәйкес келетін дәрі-дәрмектерді таңдаудың өзекті мәселесі қарастырылып, талданады, қажетті дәрі-дәрмектерді іздеу саласында жұмыс істейтін ең танымал ақпараттық-анықтамалық және іздеу жүйелеріне шолу жасалады, сонымен қатар әзірленген АЖ-ға қойылатын талаптар анықталады және оның негізгі функцияларын орындауы керек:

- ақпарат өзекті және толық көлемде ұсынылуы тиіс. [1, 23 бет] негізінде дәрі-дәрмектерді қолдану жүйесі мен нұсқаулықтарының сипаттамалары, олардың синонимдері мен аналогтары, дәрі-дәрмектердің бейнесі, дәрі-дәрмектердің құрамы мен формасы туралы ақпарат, фармакологиялық әсер, қолдану көрсеткіштері және жанама әсерлері, қолдану әдістері, дозалары мен қарсы көрсетілімдері, дәрі-дәрмектердің өзара әрекеттесуі, балалар, жаңа туған нәрестелер мен жүкті әйелдерді емдеу туралы ескертулер, сақтау шарттары, фармацевтикалық компаниялар мен өндірушілер туралы ақпарат, сондай-ақ дәріханалар туралы ақпарат (мекен-жайы, байланыстары, карта белгісінің жұмыс режимі және мүмкін маршрут);

- қолданба интерфейсі пайдаланушыға ыңғайлы және түсінікті болуы керек;

- автоматты толтыру, латын таңбаларын оқу және кириллицаға автоматты түрде түрлендіру функциясы, қажетті іздеу критерийлерін көрсету мүмкіндігі бар сүзгінің және қажетті ДЗ-ны (бағасы, қашықтығы, іздеу масштабы) неғұрлым тиімді және жылдам табуға мүмкіндік беретін нәтижелерді сұрыптау функциясы болу керек;

- әртүрлі техникалық құралдардың (дербес компьютерлер, смартфондар, сондай-ақ қажетті ақпаратты уақтылы алу қажеттілігі өсетін жерлерде арнайы анықтамалық терминалдар, мысалы, дәріханалар мен ауруханалар) көмегімен дәрілерді іздеуді жүзеге асыру мүмкіндігі;

- ақпараттық-анықтамалық жүйе сұраныстарды орындаудың және іздеу нәтижелерін берудің жоғары жылдамдығына ие болуы тиіс.

Дәрі-дәрмектерді іздеу жылдамдығы мен сапасын арттыру үшін дамыған жүйеде қосымша функцияларды енгізу қажеттілігі анықталды:

- "дәріхананың жұмыс режимі" іздеудің жаңа критерийін енгізу, пайдаланушы дәріхананың жұмыс уақытының ауқымын көрсететін сүзгіні қосу;

- дәрілік затты Сертификаттау туралы белгілер;

- дәрі-дәрмекті босату нысаны туралы ақпараттың болуы (рецепт бойынша, рецептсіз) [2, 143 бет].

Ақпараттық-анықтамалық жүйенің негізгі функциялары АЖ дерекқорындағы ақпаратты жинауды, сақтауды және іріктеуді ұйымдастыру болып табылады. Бұл функцияларды қолдау үшін мәліметтер базасын басқару жүйесі (ДҚБЖ) деп аталатын механизм қажет.

Деректер базасы (ДБ) — ұйымның ақпараттық қажеттіліктерін қанағаттандыруға арналған логикалық байланысты деректердің (және олардың сипаттамасының) ортақ пайдаланылатын жиынтығы [3, 49 бет].

ДҚБЖ (дерекқорды басқару жүйесі) — пайдаланушылар дерекқорды анықтай, құра және қолдай алатын, сондай-ақ оған бақыланатын қол жеткізе алатын бағдарламалық жасақтама.

Реляциялық мәліметтер базасы

Ақпараттың негізгі ағындарын басқару реляциялық дерекқорды басқару жүйелері деп аталады. Бұл қазіргі заманғы кәсіпорынға тауарлар мен қызметтер нарығында бәсекеге қабілетті бола отырып, өз деректерін сәтті басқаруға мүмкіндік беретін реляциялық мәліметтер базасы мен клиент-сервер технологияларын біріктіру.

Реляциялық мәліметтер базасы қатынастардың математикалық теориясына негізделген қуатты теориялық негізге ие. Реляциялық мәліметтер базасы теориясының пайда болуы екі сыныпқа жатқызуға болатын бірқатар сұрау тілдерінің дамуына серпін берді:

- қатынастарға қолданылатын мамандандырылған операторлардың көмегімен сұраныстарды білдіруге мүмкіндік беретін алгебралық тілдер;

- қолданыстағы қатынастардың берілген жиынтығынан жаңа қатынасты анықтайтын өрнекті жазуға арналған ережелер жиынтығы болып табылатын предикаттарды есептеу тілдері. Демек, предикаттарды есептеу-бұл дерекқорда бұрыннан бар қатынастардан сұрауға жауап ретінде алуға болатын қатынасты анықтау әдісі.

Реляциялық модельде нақты әлем объектілері және олардың арасындағы қатынастар өзара байланысты кестелер (қатынастар) жиынтығын қолдана отырып ұсынылады.

ДҚБЖ функциялары бір немесе бірнеше кестелерден ақпаратты таңдау үшін қолданылған жағдайда да (яғни сұрау орындалады), нәтиже кесте түрінде де ұсынылады. Сонымен қатар, сұрауды басқа сұраудың нәтижелерін қолдана отырып орындауға болады.

ДБ — ның әрбір кестесі жолдар (жазбалар) объектінің данасына, нақты оқиғаға немесе құбылысқа, ал бағандар (өрістер) объектінің, оқиғаның, құбылыстың атрибуттарына (белгілеріне, сипаттамаларына, параметрлеріне) сәйкес келетін жолдар мен бағандар жиынтығы ретінде ұсынылады.

Әрбір мәліметтер қорының кестесі үшін негізгі кілт қажет - бұл өріс немесе өрістің жиынтығы, бұл объектінің немесе жазбаның әрбір данасын ерекше түрде анықтайды. Деректер кестесіндегі негізгі кілт мәні ерекше болуы керек, яғни. кесте бірдей негізгі кілт мәндерімен екі немесе одан да көп жазбаларға жол бермейді. Ол мүмкіндігінше кішігірім болуы керек, бұл оның өрісі болмауы керек, оны жою оның бірегейлігіне әсер етпейді.

Дәрі-дәрмектерді іздеу бойынша АЖ – ның деректер қорын жасау үшін Қазақстан Республикасының дәрі-дәрмек құралдарының тізілімі алынды. Ол кесте түрінде ұсынылған (1-кесте) және мынадай өрістерді қамтиды: тіркеу нөмірі, сауда атауы, түрі, тіркеу күні, мерзімі, аяқталу күні, өндіруші ел, ДЗ/ММБ сыныптамасы, қаптамасы, жарамдылық мерзімі, тәуекел дәрежесі, сауда маркасы, патент, өлшеу құралы, стерильді, толықтығы, мерзімсіздік белгісі [4, 122 бет].

Кесте 1.

Дерекқор кестелері арасындағы реляциялық байланыстар

Нақты әлем объектілері арасындағы байланыс деректер құрылымында көрініс табуы мүмкін немесе олар да айтылуы мүмкін, яғни.бейресми деңгейде болыңыз.

Екі немесе одан да көп дерекқор кестелерінің арасында бағыныңқы қатынастар болуы мүмкін, олар негізгі кестенің әр жазбасы үшін (ата-ана деп те аталады) бағынышты кестеде бір немесе бірнеше жазбалардың болуы мүмкін (бала деп те аталады).

Дерекқор кестелері арасындағы байланыстың үш түрі бар:

- "Бірден көпке";

- "Бірден бірге";

- "Көптен көпке".

"Бірден көпке" қатынасы:

"Бірден көпке" қатынасы ата-ана кестесінің бір жазбасы бірнеше бала жазбаларына сәйкес келген кезде орын алады. "Бірден көпке" байланысын кейде "көптен бірге" байланысы деп атайды. Екі жағдайда да кестелер арасындағы байланыстың мәні өзгеріссіз қалады. "Бірден көпке" байланысы реляциялық мәліметтер базасы үшін ең көп таралған. Ол иерархиялық деректер құрылымын модельдеуге мүмкіндік береді.

«Бірден бірге» қатынасы

"Бірден бірге" қатынасы ата–ана кестесіндегі бір жазба бала жазбасына сәйкес келген кезде орын алады. Бұл қатынас "бірден көпке" қарағанда аз кездеседі. Ол егер сіз мәліметтер қорының кестесінің екінші ретті ақпаратпен «ісінуін» қаламасаңыз, қолданылады, бірақ бірнеше кестеде байланысты ақпаратты оқу үшін мәліметтер бір кестеде сақталған кезде бір амалдың орнына бірнеше оқу операцияларын орындау керек.

"Көптен көпке" қатынасы

"Көптен көпке" қатынасы келесі жағдайларда қолданылады:

- ата-аналар кестесіндегі бір жазба балалар кестесіндегі бірнеше жазбаға сәйкес келеді;

- балалар кестесіндегі бір жазба ата-анадағы бірнеше жазбаға сәйкес келеді.

Реляциялық деректер базасындағы кез–келген "көптен көпке" байланысын қосымша кестелерді енгізу арқылы "бірден көпке" (бір немесе одан да көп) байланысымен ауыстыру керек [5, 17 бет].

MySQL

MySQL-тез, сенімді, ашық таратылатын ДҚБЖ. MySQL, көптеген басқа ДҚБЖ сияқты, клиент/сервер моделі бойынша жұмыс істейді. Бұл компьютерлер клиенттердің немесе серверлердің рөлін атқаратын желілік архитектураны білдіреді [6, 34 бет]. 1 – суретте  клиенттің компьютері мен сервердің қатқыл дискісі арасындағы ақпаратты беру схемасын көрсетеді.

Сурет 1. Клиент/сервер "архитектурасындағы деректерді беру схемасы»

MySQL клиенттік бағдарламасы-бұл пәрмен жолының утилитасы. Бұл бағдарлама серверге желі арқылы қосылады. Сервер орындайтын командалар, әдетте, қатты дискідегі деректерді оқумен және жазумен байланысты. MySQL SQL деп аталатын тілде дерекқормен өзара әрекеттеседі (құрылымдық сұрау тілі — құрылымдалған сұрау тілі).

MySQL cипаттамасы:

- MySQL - бұл мәліметтер қорын басқару жүйесі.

Мәліметтер қоры - бұл мәліметтердің құрылымдық жиынтығы. Бұл деректер алдағы сатып алулардың қарапайым тізімінен бастап, көркем галереядағы экспонаттар тізіміне немесе корпоративті желідегі көптеген мәліметтерге дейін болуы мүмкін. Компьютерлік мәліметтер базасында сақталған деректерді жазу, алу және өңдеу үшін сізге MySQL бағдарламалық жасақтамасы болып табылатын мәліметтер базасын басқару жүйесі қажет. Компьютерлер үлкен көлемдегі мәліметтермен жұмыс істеуге шебер болғандықтан, мәліметтер қорын басқару есептеуде басты рөл атқарады. Мұндай бақылауды жеке утилиталар түрінде де, басқа қосымшаларға енгізілген код түрінде де -  әртүрлі тәсілдермен жүзеге асыруға болады.

- MySQL - бұл реляциялық мәліметтер қорын басқару жүйесі.

Реляциялық мәліметтер қорында мәліметтер бөлек кестелерде сақталады, сол арқылы жылдамдық пен икемділікке ие болады. Кестелер бір-бірімен қатынастарды қолдана отырып байланысады, бұл сұранысты орындау кезінде бірнеше кестедегі деректерді біріктіруге мүмкіндік береді. MySQL жүйесінің бөлігі ретінде SQL құрылымдық сұраныстар тілі және мәліметтер базасына қол жеткізу үшін қолданылатын ең кең таралған стандартты тіл ретінде сипатталуы мүмкін.

- MySQL бағдарламалық жасақтамасы - бұл бастапқы кодты бағдарламалық жасақтама.

Ашық кодты бағдарламалық жасақтама кез келген адам оны қолдана және өзгерте алады дегенді білдіреді. Мұндай бағдарламалық жасақтаманы Интернеттен алуға және ақысыз пайдалануға болады. Сонымен бірге әрбір пайдаланушы бастапқы кодты зерттей алады және оны өз қажеттіліктеріне сәйкес өзгерте алады.

- MySQL МҚБЖ техникалық мүмкіндіктері

MySQL бағдарламалық жасақтамасы - бұл әр түрлі мәліметтер базасының компьютерлерін, сонымен қатар бірнеше әр түрлі клиенттік бағдарламалар мен кітапханаларды, басқару құралдары мен бағдарламалау интерфейстерінің (API) кең спектрін қолдайтын көп ағынды SQL серверін қамтитын клиент-сервер жүйесі.

- Қауіпсіздік

Қауіпсіздік жүйесі икемділік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ететін қашықтағы компьютерден тексеру мүмкіндігі бар артықшылықтар мен парольдерге негізделген. Серверге қосылу кезінде желі арқылы берілген кезде парольдер шифрланады. Клиенттер MySQL-ге TCP / IP ұяшықтары, Unix ұяшықтары немесе аталған құбырлар арқылы қосыла алады (NT астында)

- Мәліметтер сыйымдылығы.

Кестенің жаңа түрін қолданатын MySQL 3.23 нұсқасынан бастап, кестенің максималды өлшемі 8 миллион терабайтқа (263 байт) дейін ұлғайтылды. Алайда, операциялық жүйелерде файл өлшемінің өзіндік шектеулері бар екенін ескеріңіз. Төменде бірнеше мысалдар келтірілген:

- 32 биттік Linux-Intel - кесте өлшемі 4 ГБ.

- Solaris 2.7 Intel - 4 Гбайт

- Solaris 2.7 UltraSPARC - 512 ГБ

- Windows XP - 4 Гбайт

Көріп отырғаныңыздай, MySQL мәліметтер қорындағы кестенің өлшемі әдетте амалдық жүйемен шектеледі. Әдепкі бойынша, MySQL кестелерінің максималды мөлшері шамамен 4 ГБ құрайды. Кез-келген кесте үшін оның кестенің күйін көрсету немесе myisamchk-dv командалары арқылы оның максималды көлемін тексеруге / анықтауға болады. Егер үлкен кесте тек оқуға арналған болса, myisampack көмегімен бірнеше кестені бір кестеге біріктіріп, кішірейтуге болады. Әдетте myisampack кестені кем дегенде 50% қысады, сондықтан өте үлкен кестелер нәтиже беруі мүмкін [7, 211 бет].

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Дәрілік заттардың анықтамалығы - http://www.eurolab.ua/medicine/drugs
2. «Көрсетілген критерийлер бойынша есірткі іздеу жүйелерін шолу» - О.Королева / атындағы Мемлекеттік Университеттің Хабаршысы Шакарима, 2016 ж.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, ст. 1260.
4. Қазақстан Республикасының дәрілік заттар тізілімі.
5. http: //www.libermedia.ru/articles/detail.php? ELEMENT_ID = 386
6. Куликов Святослав Святославович / «Деректер базасы» курсының оқулығы 2-бөлім. Минск 2009 ж.
7. http: //bourabai.kz/dbt/MySQL0109.html