АУАНЫҢ ЛАСТАНУЫНДАҒЫ ҚАТТЫ БӨЛШЕКТЕР ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОҒАМДЫҚ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУҒА КӨП ҚЫРЛЫ ӘСЕРІ: ЕУРОПА МЕН АЗИЯДАҒЫ ӨЛІМ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫНА ЖАН-ЖАҚТЫ ШОЛУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ

PARTICULATE MATTER IN AIR POLLUTION AND ITS MULTIFACETED IMPACT ON PUBLIC HEALTH: A COMPREHENSIVE REVIEW AND ANALYSIS OF MORTALITY TRENDS IN EUROPE AND ASIA

Talshyn Orazbayeva

Master of Science, Al-Farabi Kazakh National University

Kazakhstan, Almaty

Azamat Madibekov

PhD, associate professor, Head of the Laboratory of Hydrochemistry and Ecotoxicology, JSC «Institute of geography and water security»,

Kazakhstan, Almaty

Ауаның ластануы қоршаған орта үшін де, халықтың денсаулығы үшін де ауқымды салдары бар өзекті жаһандық проблема болып табылады, бұл өсіп келе жатқан зерттеулердің нәтижесінде айқын көрінеді. Атмосфераның ластануының адам денсаулығына және жалпы әл-ауқатына зиянды әсері ерекше алаңдаушылық туғызады, бұл оның ауаны ластаушы заттардың әсеріне байланысты таралу жылдамдығын, ауырлығын және өлім-жітімді арттыру мүмкіндігі туралы болжамдарды арттырады. Атмосфераның ластану спектрінде қатты бөлшектердің болуы және оның денсаулыққа әртүрлі қолайсыз нәтижелерімен жақсы құжатталған байланысының арқасында зерттеудің негізгі бағыты болып табылады. Ауаның ластануы, әсіресе қатты бөлшектер мен өлім-жітім арасындағы күрделі байланысты жан-жақты түсіну денсаулық сақтау саласындағы ақпараттандырылған саясаттар мен тиімді араласу стратегияларын қалыптастыру үшін маңызды болып табылады.

Бұл зерттеу екі түрлі географиялық контекстте Еуропа мен Азияда ауаның ластануы, әсіресе қатты бөлшектер мен өлім-жітім арасындағы корреляцияны анықтауға назар аудара отырып, бар зерттеулерге мұқият шолу жасауды көздейді. Бұл аймақтар ауаның ластануының әртүрлі деңгейлері мен көздерін көрсетеді, бұл ауа сапасының нашарлауынан туындайтын денсаулыққа әлеуетті жаһандық салдарлар туралы баға жетпес түсініктерді ұсынады. PubMed, Web of Science және Scopus сияқты беделді дерекқорлардан алынған сәйкес зерттеулерді мұқият жинақтау және талдау арқылы мақсат ауаның ластануы мен өлім-жітім арасындағы байланыстың дәрежесін анықтау болып табылады. Бұл талпыныс жаһандық ауқымда ауаның ластануынан туындайтын қоғамдық денсаулыққа қауіп-қатерлерді жан-жақты түсінуге ықпал етуге бағытталған.

Бұл құжатта сәйкес әдебиеттерді мұқият шолу үшін қолданылатын әдістеме егжей-тегжейлі, содан кейін анықталған зерттеу нәтижелерін синтездеу және түсіндіру. Бұл зерттеудің болжамды нәтижелері ауаның ластануы мен оның Еуропада да, Азияда да өлім-жітімге әкелетін ауыртпалығын шешуге бағытталған қоғамдық денсаулық сақтау шараларының шұғыл қажеттілігін ашады деп күтілуде. Бұл шаралар ауаның сапасын жақсартуға және халықтың денсаулығын қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған пәнаралық ынтымақтастыққа және халықаралық бастамаларға қолдау көрсетуге тиіс.

Ауаның ластануының өлім-жітімге әсері туралы өзекті мәселе алдыңғы зерттеулерде кеңінен қарастырылды. Атап айтқанда, Beelen және т.б. (2014) ауаның ластануы мен жүрек-қан тамырлары ауруларының өлімі арасындағы байланысты атап өтті. Дегенмен, белгілі бір ластаушы заттар мен жүрек-қан тамырлары өлімінің нақты себептері арасындағы байланыс қосымша зерттеуді қажет ететін сала болып қала береді. Сонымен қатар, температураның жүрек-қан тамырлары өліміне әсерін зерттейтін зерттеулер ыстық температурамен салыстырғанда суық температурамен күшті корреляцияны анықтады, ауаның ластануының осы ассоциацияларға модификациялық әсерін шектеулі зерттеу (Zafeiratou және т.б., 2021). Ауа сапасына қатысты денсаулыққа қауіп-қатерді кешенді бағалауды жүргізу жеке және жаһандық ауқымда қоғамдық денсаулықты жақсарту және аурулардың алдын алу мүмкіндігі бар негізгі күш болып табылады (Bhat және т.б., 2021).

Соңғы жылдары эпидемиологиялық және эксперименттік зерттеулер жеке адамдарға қатты бөлшектердің (PM) әсер етуінің жағымсыз әсерлері мен әртүрлі аурулардың дамуы арасындағы байланыс туралы хабарлады (Maji және т.б., 2023). Ауаның ластануы жүрек-қан тамырлары ауруларының өлімімен байланысты, бірақ нақты ластаушы заттардың өлімнің нақты жүрек-қан тамырлары себептерімен байланысы белгісіз (Beelen және т.б., 2014). Жүрек-қан тамырлары өліміне қатысты зерттеулер ыстық температурамен салыстырғанда суық температурамен неғұрлым айқын корреляцияны көрсетті. Екінші жағынан, тыныс алу нәтижелерін зерттейтін зерттеулер шектеулі мөлшерде болса да және денсаулыққа қатысты бірқатар нәтижелерді ескере отырып, ыстықтың да, суықтың да әсерін анықтады. Ауаның ластануының бұл бірлестіктерге әсері кеңінен зерттелмеген (Zafeiratou және т.б., 2021). Әсердің модификациясын зерттеген зерттеулердің ішінде егде жастағы және әлеуметтік жағынан аз қамтылған адамдарда әсерлер айтарлықтай күшті болды. Сонымен қатар, әртүрлі аймақтардағы денсаулық нәтижелерінің таралуын салыстыру жылы климатта тұратын популяцияларда қан қысымының төмендеуін және семіздікке бейімділігін көрсетті (Zafeiratou және т.б., 2021). Ауаның ластануы халықтың денсаулығы үшін маңызды мәселе болып табылады. Көптеген эпидемиологиялық зерттеулер ауаның сапасы мен денсаулыққа жағымсыз әсерлердің әртүрлі спектрі арасындағы байланысты анықтады, ауаның ластануының жалпы халықтың жалпы ауру ауыртпалығына елеулі үлесін атап өтті, бұл мезгілсіз өлімге дереу белгілерді көрсетпейтін әсерлерді қамтиды. Ауа сапасына байланысты денсаулыққа қауіп төндіретін бағалауды жүргізу жеке және жаһандық деңгейде денсаулықты нығайтуда және аурулардың алдын алуда маңызды әлеуетке ие (Bhat және т.б., 2021). Ауаның ластануынан туындайтын дүниежүзілік денсаулыққа қауіп тыныс алу, жүрек-қан тамырлары проблемалары және басқа да әртүрлі ауруларға байланысты айтарлықтай өлім мен сырқаттанушылыққа әкеледі. Оның салдары, әсіресе, төмен және орташа табысы бар елдерде, қала тұрғындарының санының өсуіне байланысты қауіп күшейетін қалалық жерлерде алаңдатады, бұл халықтың айтарлықтай бөлігін денсаулыққа осындай әсер ету қаупін тудырады. Батыс Африка мемлекеттерінің экономикалық қауымдастығы (ECOWAS) Батыс Африкадағы 15 елді қамтиды, олардың кейбіреулері қазіргі уақытта қаланың қарқынды өсуі мен индустриялануын бастан кешіруде (Alvarez және т.б., 2020). Атмосфералық ауаның ластануы бөлшектер мен газдардың күрделі қоспасынан тұрады, олардың деңгейлері мен құрамы орналасқан жеріне, басым көздеріне, ауа райына және атмосфералық араласуға байланысты әр түрлі болады (Chow, 1995). Соңғы онжылдықтарда көптеген зерттеу жұмыстары қоршаған ортаның ластануы мен өлім-жітім мен сырқаттанушылық жағдайлары арасындағы байланыстарды тіркеді (Hoek және т.б., 2013). Қалған 33 зерттеуде денсаулықтың негізгі көрсеткіштеріне жүрек тоқтауы (n=14), жүрек-қан тамырлары оқиғалары (n=11) және тыныс алу инциденттері (n=10) кірді. Олар әртүрлі ластаушы заттармен байланысты біріктірілген салыстырмалы тәуекелді (RR) қысқаша қорытындылау үшін мета-талдаулар жүргізді. Бұл ластаушыларға 2,5 және 10 мкм-ден аз бөлшектер (PM2.5, PM10), PM10 және PM2.5 (өрекі) арасындағы фракция, әрбір 10 мкг/м3 ұлғайған кезде қалқымалы бөлшектер (SPM), көміртегі оксиді (СО) жатады. ) әрбір 1 ppm ұлғаюы үшін, сондай-ақ күкірт диоксиді (SO2), азот диоксиді (NO2) және озон (O3) әрбір 10 ppb ұлғаюы үшін, барлығы жедел жәрдем жөнелтілімдеріне қатысты (Sangkharat et al., 2019). Бөлшектер деп аталатын ұсақ бөлшектердің өкпедегі альвеолярлы қапшықтарға еніп, тіпті қан ағымына ену мүмкіндігі бар. Бұл интрузия қабыну реакциясын тудырады, ол бар тыныс алу жағдайларын, соның ішінде COVID-19-ны нашарлатады. Сонымен қатар, NOX, O3, SO2 және CO сияқты әртүрлі қосымша ластаушы заттар тотығу стрессін тудырады, бұл өкпенің зақымдалуына және эндотелий қабатының дисфункциясына әкеледі (Hernandez және басқалар, 2022).

Әдебиеттер тізімі:

1. Alvarez, C. M., Hourcade, R., Lefebvre, B., & Pilot, E. (2020). A scoping review on air quality monitoring, policy and health in west african cities. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(23), 1–28. https://doi.org/10.3390/ijerph17239151
2. Beelen, R., Stafoggia, M., Raaschou-Nielsen, O., Andersen, Z. J., Xun, W. W., Katsouyanni, K., Dimakopoulou, K., Brunekreef, B., Weinmayr, G., Hoffmann, B., Wolf, K., Samoli, E., Houthuijs, D., Nieuwenhuijsen, M., Oudin, A., Forsberg, B., Olsson, D., Salomaa, V., Lanki, T., … Hoek, G. (2014). Long-term exposure to air pollution and cardiovascular mortality: An analysis of 22 European cohorts. Epidemiology, 25(3), 368–378. https://doi.org/10.1097/EDE.0000000000000076
3. Bhat, T. H., Jiawen, G., & Farzaneh, H. (2021). Air pollution health risk assessment (Ap-hra), principles and applications. International Journal of Environmental Research and Public Health, 18(4), 1–29. https://doi.org/10.3390/ijerph18041935
4. Chow, J. C. (1995). Measurement methods to determine compliance with ambient air quality standards for suspended particles. Journal of the Air and Waste Management Association, 45(5), 320–382. https://doi.org/10.1080/10473289.1995.10467369
5. Hernandez Carballo, I., Bakola, M., & Stuckler, D. (2022). The impact of air pollution on COVID-19 incidence, severity, and mortality: A systematic review of studies in Europe and North America. Environmental Research, 215(P1), 114155. https://doi.org/10.1016/j.envres.2022.114155
6. Hoek, G., Krishnan, R. M., Beelen, R., Peters, A., Ostro, B., Brunekreef, B., & Kaufman, J. D. (2013). Long-term air pollution exposure and cardio-respiratory mortality: A review. Environmental Health: A Global Access Science Source, 12(1). https://doi.org/10.1186/1476-069X-12-43
7. Maji, S., Ahmed, S., Kaur-Sidhu, M., Mor, S., & Ravindra, K. (2023). Health Risks of Major Air Pollutants, their Drivers and Mitigation Strategies: A Review. Air, Soil and Water Research, 16. https://doi.org/10.1177/11786221231154659
8. Sangkharat, K., Fisher, P., Thomas, G. N., Thornes, J., & Pope, F. D. (2019). The impact of air pollutants on ambulance dispatches: A systematic review and meta-analysis of acute effects. Environmental Pollution, 254. https://doi.org/10.1016/j.envpol.2019.06.065
9. Zafeiratou, S., Samoli, E., Dimakopoulou, K., Rodopoulou, S., Analitis, A., Gasparrini, A., Stafoggia, M., De’ Donato, F., Rao, S., Monteiro, A., Rai, M., Zhang, S., Breitner, S., Aunan, K., Schneider, A., & Katsouyanni, K. (2021). A systematic review on the association between total and cardiopulmonary mortality/morbidity or cardiovascular risk factors with long-term exposure to increased or decreased ambient temperature. In Science of the Total Environment (Vol. 772). Elsevier B.V. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2021.145383