ЕҢБЕК НАРЫҒЫНДА ЖАСТАРДЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫҢ ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРБИЕСІ

Кез келген елде жұмыспен қамтуды басқару елдің экономикалық және әлеуметтік саясатының құрамдас элементі болып табылады. Жұмыссыздық пен жұмыспен қамту мәселесі тек Қазақстанның ғана емес, әлемдік деңгейдегі проблема болғандықтан, бұл мәселені шешу жолдарына және әртүрлі елдердегі жұмыспен қамту саясатына назар аударған жөн.

Бүгінгі таңда нарықтық экономикасы дамыған елдерде қолданылатын жұмыспен қамту саясаты үш үлгіге жіктеледі: еуропалық, скандинавиялық және американдық. ТМД елдері ТМД елдеріндегі экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізу процесінде жұмыссыздықты азайту және жоюға бағытталған әлеуметтік-экономикалық стратегияны жүзеге асыру үшін жұмыспен қамту саясатының еуропалық үлгісіне, соның ішінде неміс үлгісіне сүйенеді [1]. Ал кейбір зерттеушілер жұмыспен қамтуды және еңбек нарығын реттеуді бес үлгі бойынша қарастырады: американдық (АҚШ), шведтік (Скандинавия елдері), англосаксондық (Ұлыбритания, Канада, Ирландия), континенттік немесе неміс (Германия, Австрия, Бельгия, Нидерланды, Швейцария және Франция), жапон [2].

Ф.Рузвельт билік еткен кезең АҚШ-тың әлеуметтік-экономикалық саясатында жұмыссыздықпен күресуге арнайы бағыттың бөлінуін және жұмысынан айырылған және жұмыс іздеп жүрген адамдарды қолдауға ұлттық ауқымда мемлекеттік кепілдіктердің белгіленуін қамтыды. . . Ф.Рузвельт еңбек қатынастарын реттеу саласындағы

«Жаңа курсы» АҚШ тарихына жұмыссыздық мәселесін шешуге, еңбек жағдайларын мемлекеттік реттеуге және ұжымдық келіссөздер процесін реформалауға бағытталған курс ретінде енді. 1935 жылғы Федералдық әлеуметтік қамсыздандыру туралы заң жұмыссыздықты жалпыға бірдей сақтандырудың принциптерін бекітті, ал жәрдемақылардың мөлшері мен мерзімі штат заңдарымен белгіленді.

АҚШ-та жұмыспен қамту және жұмыссыздық саласындағы мемлекеттік саясат еңбек қатынастарының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Бұл саладағы мемлекеттік қызметті үнемі реттеп, ынталандырып отыру қажет. Мемлекеттік еңбек саясатының негізгі мақсаты – нарықтық механизмнің дұрыс жұмыс істеуіне және уақытылы бақылауға қолдау көрсету. АҚШ-та еңбек нарығын мемлекеттік реттеудің екі негізгі функциясы орындалады: резервтік еңбек армиясының өсуін бақылау; жұмыс күшін кәсіби даярлау және қайта даярлау, білім беру жүйесін дамыту, медициналық көмек көрсету және т.б.

Жұмыспен қамту және жұмыссыздық саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары:

• жұмыспен қамтудың өсуін ынталандыруға және жұмыс орындарының санын арттыруға бағытталған мемлекеттік бағдарламалар;
• жұмыс күшін даярлауға және қайта даярлауға бағытталған бағдарламалар;
• жалдамалы жұмыс күшін қолдау бағдарламалары (соңғы уақытта бұл сала үлкен маңызға ие болды);
• жұмыссыздықтан мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру бағдарламалары [3].

Америка Құрама Штаттарында орталықтандырылмаған еңбек нарығы бар: әрбір штаттың өз еңбек заңнамасы бар. Америка Құрама Штаттарындағы жұмыспен қамту саясатына жауапты негізгі орган – Еңбек департаменті. Еңбек министрлігінде жұмыссыздықтан сақтандыруды жүзеге асыратын және жұмыспен қамту шараларын ұйымдастыратын Жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету бюросы бар. Еңбек министрлігі қызметінің осы екі негізгі бағыты федералды деңгейде де, жекелеген штаттар деңгейінде де реттеледі. Федералдық деңгей халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік органдардың қызметін бақылайды, мемлекеттік деңгейде жұмыспен қамту бағдарламаларын қаржыландыру көлемі туралы ережелерді белгілейді, қаражаттың олардың мақсатына сәйкес пайдаланылуын бақылайды. АҚШ-та еңбек қатынастары саласындағы белсенді мемлекеттік саясат жоғары білікті жұмыс күшімен қамтамасыз етудің негізгі факторларының бірі болып табылады және барлық жұмыспен қамту қызметтері автоматтандырылған. Жұмыс берушілер мен жұмыссыздар туралы барлық ақпарат ақпаратты күнделікті жаңарту арқылы компьютерленген түрде жинақталады. Сонымен қатар, мемлекеттік деңгейде бос жұмыс орындарының электронды нұсқалары жасалды, яғни жұмыссыздарға ең қажетті бос жұмыс орындары туралы өзекті ақпараттар беріліп отыр. Осылайша, американдық жұмыспен қамтуды басқару жүйесі жұмыссыздардың 40%-дан астамына бір ай ішінде жұмыс табуға мүмкіндік береді [3]. Жұмыспен қамту тенденциялары туралы статистиканы ұсынатын АҚШ еңбек статистикасы бюросы және АҚШ халық санағы бюросы сияқты мемлекеттік органдар жұмыспен қамтуды зерттейді. Бұл сандар жұмыспен қамту жағдайының жалпы көрінісі ретінде пайдалы. Бірақ олар жұмыс іздеу процесінде субъективті нюанстарды қамтамасыз ете алмайды.

АҚШ-та 1980 жылдардан бастап АҚШ-та университеттік мансап орталықтарын мансап бойынша коучингпен, яғни жұмыс іздеу бойынша кеңес берумен, сондай-ақ сұхбат алу және түйіндеме сияқты қызметтерді қамтитын жұмыс орталықтарымен ауыстыру үрдісі байқалғанын жоғарыда айттық. жазу. Мансаптық коучингтің негізгі мақсаты – түлектерге өз дағдыларын анықтауға және болашақ мансабын құруға көмектесу. Атлетикалық жаттықтырушылар сияқты мансап жаттықтырушылары клиенттерге мақсаттарына жетуге көмектеседі.

ЖОО-да карьера қызметтері бітіруші түлектерге еңбек нарығы, олардың еңбек нарығындағы жұмысқа тұру мүмкіндіктері туралы ақпарат беріп, олардың жұмыс іздеу мүмкіндіктерін кеңейтуге және құнды дағдылары мен сапаларының дамуына, жұмысқа орналасуларына әсер ететіндей көмек көрсетеді.

Мысалы, Американың Канзас штатындағы ең ірі университеттердің бірі Канзас университетінде *2 (KU) мансап орталығы бар. Бұл орталықтың интернет-порталы (https://career.ku.edu) қызметтердің бірнеше бағыттарын көрсетеді: мансап және жұмыс іздеу; КУ қоғамдық бірлестігі; жұмыс және тәжірибе; жұмыс берушілер; мансаптық даму бағдарламалары және т.б. Университеттің Мансап орталығы компаниялар мен бос жұмыс орындары туралы ақпарат береді, ал мансап бойынша жаттықтырушылар қажетті ақпаратты онлайн беру немесе жеке кездесулер ұйымдастыру арқылы жұмыс табуға немесе қолайлы жұмыс табуға көмектесе алады. Орталықтың мақсаты бос жұмыс орындары туралы ақпарат беру ғана емес, нәтижелі жұмысқа орналасу үшін қажетті дағдылар мен жеке қасиеттерді қалыптастыруға және алуға ықпал ету.

ХХ ғасырдың 30-шы жылдардың ортасында Англия Үкіметіне Дж.М.Кейнс ұсынған ұсыныстарды жүзеге асыру үшін экономикалық дамудың Ұлттық кеңесі құрылған. Дағдарыс кезеңнен экономиканы шығару үшін Дж.М.Кейнс қалай мемлекеттің батыл араласуы, солай мемлекеттік шығындарды жасанды қолдануды ұсынады. Мысалы, жол жасау, жаңа жұмыс орындарын құру мақсатында жаңа аумақтарды игеру. Ұлттық Кеңестің міндеттерінің бірі – мемлекеттік экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларды әзірлеу болды. Бағдарламалардың басты мақсаты - жұмыс күшінің толық жұмысбастылығын қамтамасыз ету мен халықтың өмір сүру деңгейін арттыру.

Бүгінде Ұлыбританиядағы жұмыспен қамту моделі ұтымды және тиімді. Ол өзара байланысты бірнеше блоктарды қамтиды: еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныс жағдайы туралы ақпаратты жинау және тарату, кәсіптік білім беру мен жұмыспен қамтудың біртұтас жүйесі, әйелдер мен жастардың әлемде бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін кадрларды даярлау және қайта даярлау бағдарламаларын әзірлеу. жұмыс. нарық, қоғамдық жұмыстарды дамытудың мақсатты бағдарламалары, әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін дамыту, жұмыссыздықтан сақтандыру қорларын дамыту. Ұлыбританияның экономикасы мен әлеуметтік қатынастарын институционалдық реттеу жүйесінде парастаталдық ұйымдардың кең жүйесі бар. Жұмыссыздық және жұмыспен қамту мәселелерімен үкіметтің кеңесшісі қызметін атқаратын Кадр комиссиясы айналысады. Бүгінгі таңда департамент жұмыспен қамтуды реттеу мәселесін мемлекеттік деңгейде жүзеге асыруда.

Ұлыбританияда бітіруші түлектерді  жұмысқа орналастырудың дәстүрлі түрі жұмыс беруші мен университет арасындағы серіктестік болып табылады. Түлектерді жұмысқа орналастыру барысында жұмыс берушілер мен университет арасындағы өзара серіктестіктің маңызы зор. Себебі, жұмыс берушілердің оқу үдерісіне қатысуы түлектердің жұмыс орындарына қойылатын талаптарға сай біліктілігін дамытуға және кәсіптік білім беру құрылымын дамытуға бағытталған. Сонымен қатар, мұндай серіктестік мамандарға еңбек нарығының талаптарын ескере отырып оқу процесін жаңғыртуға, сол арқылы оқу үдерісінің тиімділігін және жоғары оқу орындары түлектерінің жұмысқа орналасу мүмкіндіктерін арттыруға мүмкіндік береді.Ұлыбританияның тәжірибесінде кәсіптік бейімделу қызметінің орны ерекше. Кәсіби бейімделу қызметінде басты үлестіретін орган 3,6 мыңнан аса кеңес берушілер мен олардың көмекшілерінен тұратын жастар жұмысбастылығын реттеу қызметі болып табылады. Осы сала бойынша Ұлыбританияда мамандарды дайындау 1949 жылдан бастап жүзеге асып келеді [3, бет111]. Сонымен қатар, көптеген алдыңғы қатарлы елдерде сияқты Ұлыбританияда ЖОО-дағы карьера орталықтарының маңызы зор. Мысалы, Ноттингем университетінің карьера орталығы мынадай кеңестердің түрін ұсынады: түйіндеме немесе өтінішті толтыру мен жазу үлгісі; карьера құруды талқылау үшін карьералық кеңес беру; заң саласындағы мамандар үшін кеңес беру. Карьера орталықтарының басты бағыттарының бірі – жұмыс берушілермен тығыз қарым-қатынас жасау болып табылады. Ноттингем университеті университеттің ғаламтор-сайты көмегімен түрлі компаниялар үшін жұмысшыларды іздеу қызметін де ұсынады. Яғни, университет жұмыс берушілерге карьера орталығына өз түйіндемелерін орналастырған университет түлектері мен студенттердің мәліметтер базасы арқылы тиісті жұмысшыларды тауып беру тегін қызметтерін көрсетеді. Сонымен бірге, жұмыс берушілер мен университет серіктестіктерінің дәстүрлі формасынан бөлек, аталмыш университет жұмыс берушілерге студенттермен белсенді өзара қарым-қатынас жасау үшін өз компанияларын жарнамалауды ұсынады және ол мыналар арқылы жүзеге асуы қажет: «Жарнамалық қызметтегі карьера», «Журналистік қызметтегі карьера» және көптеген қызмет салаларындағы карьера туралы презентацияларды ұйымдастыру мен өткізу; «дағдылар семинарын» (skills workshop) ұйымдастыру мен өткізу; жұмыс берушілер жұмысшылардан көргісі келетін нақты дағдыларды қалыптастыруға уйрету (семинарлар тақырыбы:

«Дағдылар презентациясы», «Командадағы жұмыс», «Сауалнама толтыру», «Сұхбат» және т.б.); университет түлектері мен студенттері үшін тағылымдама бағдарламаларын әзірлеу. Бағдарлама ұйым немесе мекемелерге лайықты студент/түлекті таңдап алуға мүмкіндік береді, ал студенттерге тәжірибе жинауға көмектеседі [4]. Сонымен бірге, Ұлыбританияның Орталық Ланкашира университетінің жұмыспен қамту орталығы студенттер мен түлектердің жұмысқа орналасу мүмкіндіктерін арттыру үшін практикалық шешімдерін ұсынды. Карьера қызметінің даму нәтижесінде DOTS үлгісі әзірленді және мыналарды қамтыды: шешім қабылдау – шешім қабылдау дағдылары; мүмкіндіктерді білу – қандай жұмысқа орналасу мүмкіндіктері бар және талаптарын білу; өтпелі оқу, яғни оқып жүріп жұмысқа ауысу, кейін оқуды қайта жалғастыру (жұмыс уақыты оқу кредиті болып есептеледі); қызығушылықтар, дағдылар, құндылықтар және т.б көзқарас тұрғысынан анықтау [5].

Жапонияда халықты жұмыспен қамту саясаты халықтың менталитеті мен елдің экономикасын көрсететін төмендегі ерекшеліктермен сипатталады: жұмысшылардың едәуір бөлігіне «өмірлік жұмыс» принципіне негізделген еңбек қатынасы жүйесі жұмыс жасайды; жұмысшының тұрақты жұмыс орнында 55-60 жасқа жеткенше жұмыс жасауына кепілдік береді; егер жұмысшы бір жұмыс орында неғұрлым ұзақ жұмыс істесе, соғұрлым жалақы мөлшері мен әлеуметтік төлемдері де жоғары болады; ұзақ мерзімді өзара қарым-қатынастар нәтижесінде әйел адамдардың әлеуеті максималды пайдаланылады, сол себепті еңбек дискриминациясы минимальды; ішкі еңбек нарығы дамыған: жұмысшылар фирма ішіндегі қызметтерде біліктіліктерін көтеріп, фирма ішінде жаңа жұмыс орындарына жоспар бойынша ауысып отырады; адами капиталдың инвестициясы үшін персоналды іріктеу мен қызметте көтерілу жүйесі жұмыс жасайды.

Жапонияда жұмыс іздеу бойынша қызмет арнайы «сюкацу» терминімен белгіленеді. Бұл өте маңызды және көп күш жұмсалатын кәсіп. «Сюкацуге» көптеген кітаптар арналған, онда жұмыс берушілермен сұқбаттасудың өту тәртібі мен өту уақыты, сұқбатқа қатысты көптеген сұрақтардың жауаптары толығымен жазылған. Жапондық студенттер жұмыс іздеу процесіне аса байсалдылықпен қарайды. Жапонияда жұмыс іздеу – жұмыстың өзіне қарағанда, әлдеқайда күрделі іс болып қарастырылады [6]. Себебі, көп жағдайда Жапонияда жұмысқа орналасу бір-ақ рет және өмір бақиға деген ұғым қалыптасқан. Мысалы, егер де кез келген адам өмірінде 2-3 рет жұмыс орнын ауыстырса, демек ол ұжымға сіңісе алмайтын немесе топта жұмыс жасай алмайтын сенімсіз адам ретінде қабылданады. Жапонияда бұл өте маңызды сапа болып табылады. Жалғызбасты-индивидуалистерге жұмыс табу қиынға соғады, қоғамда оларды қабылдамайды.

Өмір бойы жұмысқа қабылданған адам моральдық нормаларды бұзбаса және қылмыс жасамаса, ресми зейнеткерлікке шыққанға дейін еңбек ету құқығына кепілдік ала алады. Жұмыс беруші де, қызметкер де себепсіз еңбек шартын бұза алмайды. Егер қызметкер компаниядан кетсе, ол жаққа қайта алмайды, ал басқа компанияларға ауысқанда оның бұрынғы сіңірген еңбегі ескерілмейді. Сондықтан қызметкерлердің жұмыс орнын ауыстыруға ынтасы жоқ. Қызметкерлерге барлық әлеуметтік жағдайлар жасалғандықтан, жұмысшылардың ұтқырлығы төмен, жұмысшылардың өмір бойы еңбек ету принципі кәсіпорынға жаңа, шығармашыл кадрлардың келуін тежейді [7].

Сонымен қатар, Жапонияда студенттік шақта оқу мен жұмысты қоса алып жүретін «байто» деп аталатын тәжірибе кеңінен таралған (неміс тілінен Arbeit). Студенттер негізінен кафе, мейрамханалар, шаштараздарда, курберлік қызмет көрсету компанияларында және т.б. жұмыс жасайды. Университет деңгейі мен отбасы жағдайына қарамастан барлық студенттер жұмыс жасауға дағдыланған.

«Байто» жастарды жауапкершілікке, еңбекке, қоршаған ортаны құрметтеуге үйретеді. Студенттер арасында «Байтоның» жоқ болуы таңданарлық жағдай немесе тіпті ұят жағдай болып есептеледі [7, бет.1].

Жұмысбастылықты мемлекеттік реттеудің заңнамалық негіздері РФ Конституциясы, «РФ халықты жұмыспен қамту туралы» Федералды Заңы (19 сәуір 1991 ж. № 1042-1, 22. 12. 2014 ж. өзгертулер енгізілді), РФ Еңбек Кодексі және т.б. болып табылады. Жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясатты РФ Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі әзірлеп, жүзеге асырады, ал бақылау мен қадағалауды министрлікке қарасты Еңбек және жұмыспен қамту жөнінде федералды қызмет жүзеге асырады. Министрлік «Халықты жұмыспен қамту» (РФ Үкіметімен № 2149 22 қараша, 2012 жылы бекітті) Мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыруды. Алайда, жұмыспен қамту саласы сонымен қоса, жанама реттейтін кешенді шаралардың көмегімен де басқарылады: салықтық, қаржы-несие саясаты, сондықтан да экономикалық блоктың, барлық мемлекеттік биліктің федералды органдары осы процеске тікелей қатысады және маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар, еңбек нарығына әлеуметтік қамсыздандыру, еңбек қарым-қатынасы, азаматтық құқық және т.б. салалардағы заңнамалар да едәуір әсер етеді. Жұмысбастылықты қазіргі мемлекеттік реттеу экономикалық, әкімшілік, заңнамалық, ұйымдастырушылық және т.б. шаралардың күрделі кешенін білдіреді.

2015 жылдың 1 қаңтарынан бастап Ресейде Жалпы ресейлік вакансиялар базасы «Работа в России» атты Ақпараттық-аналитикалық жүйе жұмыс жасай бастады. Бұл – азаматтар мен жұмыс берушілерді еңбек нарығының жағдайы, бос орындар мен жұмыс күшінің сұранысы туралы толық және оперативті ақпараттармен қамтамасыз етуге бағытталған федералды мемлекеттік ақпараттық жүйе. Барлық мемлекеттік қызметтердің тізімі мемлекеттік басқару органдарымен бекітілген. Жүйе федералды және аймақтық деңгей бойынша құрылған және жұмысқа орналасу мүмкіндіктері туралы ақпаратты жылдам және тиімді табуға мүмкіндік береді, сонымен қоса, мыналарды қамтамасыз етеді: жұмысқа орналасу мүмкіндіктері, ұсынылатын жұмыс орындарының саны мен сапасы туралы ақпаратты жинау, сақтау және өңдеу. Мұндай мемлекеттік қызметтерді ұсынатын жүйе мемлекеттік басқарудағы инновацияларға жатады.

«Труд и занятость в России 2015» атты статистикалық жинақта Ресейде 2014 жылы жұмысбастылық деңгейі 65,3 % құрады, ал жұмыссыздық деңгей 5,2 % құрады. Росстат мәліметі бойынша, жұмыссыздардың орташа жасы – 35,8 [40]. Ал, 2014 қаңтардағы «Ресей Федерациясындағы жұмысбастылық пен жұмыссыздық» («Занятость и безработица в Российской Федерации») (жұмысбастылық мәселесі жөнінде халықты зерттеу нәтижесі бойынша)» есебінде жұмыссыздар санын жұмыс тәжірибесі жоқ бойынша 23,6% адамдар құрады. 2014 жылы 1 қаңтарда 2013 жылдың қаңтарымен салыстырғанда 219 мың адамға немесе 18,2% азайып, 1 млн. адамды құрады. Жұмыс өтімі жоқ жұмыссыздар арасында 14,7% 20 жасқа дейінгі жастар, 47,4% 20-дан – 24-ке дейінгі жастар, 17,1% - 25 жастан 29 жасқа дейінгі жастар құрады.

ВЦИОМ (2015 ж.) зерттеу нәтижелері бойынша, сұрауға қатысқан әрбір үшінші қатысушылардың жақын туыстары соңғы бірнеше айда жұмыстарын жоғалтқан (30%), оның ішінде 21% респонденттердің – екі-үш туыcы, ал 9% – төрт және одан да көп. Жоғары білімі барлар (32%) мен 25-34 жас (37%) аралығындағы жастар арасында осы жағдайлар жиі кездессе, ал, білімі төмендер (20%) мен 18–24 жас аралығындағыларда (22%) сирек кездесіп жатады.

Бүгінде Ресейде жастар еңбек нарығының сегменті жағдайы туралы ақпараттың төрт көзі бар: жұмыбастылық мәселесі бойынша халықты зерттеу мәліметтері (обследований населения по проблемам занятости (ОНПЗ)), Жалпы ресейлік халық санағы мәліметтері (Всероссийская перепись населения (ВПН)), еңбек пен жұмысбастылық жөнінде Федералды агенттік (Федеральное агентство по труду и занятости (Роструда)) пен Білім және ғылым министрлігінің мәліметтері. Алайда, мамандардың пікірінше, ақпараттың осы төрт типі ақпаратты қамту әдістері мен бағыттар бойынша ерекшеленеді [8]. Мәліметтердің осы төрт типі бір-бірін біршама толықтырып отырады, кейбір жағдайда еңбек нарығында жастардың жағдайын талдау үшін қолданылуы мүмкін. Жалпы ресейлік халық санағы мәліметтері бүгінгі күні қолжетімді, халықтың тек жұмысбастылығын сипаттайды. Еңбек пен жұмысбастылық жөнінде Федералды агенттік мәліметтері тек тіркелген жұмыссыздықты көрсетеді, бірақ, нақты бір облыста байқалатын жеке құбылыстарды бағалауға мүмкіндік бермейді. Білім және ғылым министрлігінің мәліметтері кәсіби білім беру мекемелерін аяқтаған тек бір бөлік (бюджеттік негізде оқыған күндізгі бөлімде, мемлекеттік мекемеде оқығандарды) түлектердің жұмысбастылығын қадағалауды қамтиды. Осыған сәйкес, жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясатын жүзеге асыруда халықтың жеке демографиялық топтарына қатысты жауапкершілікті федералды және аймақтық деңгейде нақты ажыратып алу қажет деп түсінеміз. Яғни, жұмысбастылық саясатындағы шараларды жүзеге асыруда аймақтардың жауапкершілігін күшейту қажет. Ресейде еңбек нарығында жастардың қажеттілігі мемлекеттік деңгейде қарастырылады. Мысалы, 2006 жылы Ресей Үкіметі РФ Білім және ғылым министрлігі әзірлеген Ресей Федерациясындағы мемлекеттік жастар саясаты Стратегиясы бекітілді және осы Стратегия аясында «Карьера» жобасының басты мақсаттары анықталды: еңбек нарығында жастардың өзін-өзі анықтауы; еңбек қызметіне жастарды тарту үлгілерін дамыту [9].

Сонымен қатар, түлектердің жұмысқа орналасу бойынша тиімді шаралардың бірі - кәсіби бағдар беру. Кәсіби бағдар бойынша шараларды тек жоғары білім беру жүйесінде емес, сонымен бірге орта білім беру жүйесінде де күшейтуді қажет етеді. Көп жағдайда бірінші курстан бастап, студенттер мамандық таңдауда қателескенін сезініп жатады. Superjob зерттеу орталығының порталы 22 мамандық бойынша 7100 маманмен жүргізген зерттеу нәтижелері кәсіби бағдар жұмысын өткізу қажеттілігін дәлелдеді. Аталмыш зерттеуге сәйкес, әрбір үшінші экономист «басқа мүмкіндік болғанда, бұл мамандықты мүлдем таңдамас едім» және бұл мүмкіндікті эколог-мамандар да пайдаланғылары келетіні айқындалды. Сәулетшілер арасында да өз салаларына қанағаттанбайтыны байқалды, шамамен әрбір бесінші респондент таңдалған мамандағымен қанағаттанбайды екен [10]. Демек, кәсіби бағдар жұмыстарының дұрыс бағытта жүргізілуіне байланысты болашақта түлектер еңбек нарығында өз орнын табуға мүмкіндік береді.

Көптеген шетелдердегі сияқты, Ресейде де жастардың кәсіби карьерасын, әлеуметтік-экономикалық құндылықтарын қалыптастыруда Карьера орталықтарының қызметі маңызды рөлге ие және олар өз қызметтерін Ресей Білім министрлігінің 16.10.2001 жылғы №3366 бұйрығына сәйкес «Кәсіби білім беру мекемелері түлектерін еңбек нарығына бейімдеу және жұмысқа орналасуға көмек көрсету» туралы Бағдарламасы, 16.07.2001 жылғы №39-56-56ин/39-20

«Жоғары кәсіби білім беру мекемелерінің түлектерін жұмысқа орналастыру және оқып жүрген жастарды жұмыспен қамту орталықтарын құру туралы» Ресей Федерациясының Білім министрлігінің жоғары оқу орны ректорларына ұсынған хаттар негізінде жүзеге асып жатыр. Мысалы, Ресейдің ірі жоғары оқу орындарының бірі М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің экономика, заң факультеттерінде алғаш Карьера орталығы құрылды. Орталықтың басты бағыты: бос жұмыс орындары туралы ақпарат беру; тағылымдамаларды, «Дайын бол!» атты семинар ұйымдастыру. «Дайын бол!» семинарының аясында еңбек нарығына шыққан түлектер алдында кездесетін негізгі объективті және субъективті қиындықтардың түрлері талқыланады,түйіндеме жазу үлгісі көрсетіледі; студенттер мен түлектерге жұмысқа орналасу бойынша қызметтер көрсету; жұмысқа орналасу мен карьераны құру мәселелеріне қатысты дөңгелек үстелдер, семинарлар, конференциялар мен тренингтер ұйымдастыру; әлеуетті жұмыс берушілерден тәжірибеден өтулерін ұйымдастыру; табысты карьера құруда студенттерге көмек көрсету мен кеңес беру; кәсіби және жеке өсу мәселелері бойынша кеңес беру шаралары іске асырылуда. Бүгінгі күні университеттің барлық факультеттерінде «МГУ Карьер Сервис» Қоры құрылып, қордың өзінің CAREER.RU порталы бар. Осы ғаламтор-порталда әртүрлі салалар бойынша 9000 жуық бос орын тіркелген. Шетелдік әдебиеттер мен тәжірибелерді талдау, жоғары оқу орындарында түлектерді тиімді жұмысқа орналасуы мен карьералық дайындығын қалыптастыру бірнеше бағытта жүзеге асады.     

Осыған сәйкес, шетелдік университеттердің түлектерді жұмыс нарығына дайындайтын озық инструменттері негізінде жасалған үлгіні ұсынамыз (1-ші кесте).

Кесте 1.

Шетелдік университеттердің түлектерді жұмыс нарығына дайындайтын озық инструменттері негізінде жасалған үлгілер

Кез келген мемлекеттің мемлекеттік саясаты жаһандық экономикадағы өзгерістерді, соның ішінде жастар саясатын қадағалау болса, ол қоғамда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік-мәдени өзгерістерге сай болуы керек. Жастар жұмыссыздығы әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде экономикалық белсенді жастардың белгілі себептермен жұмысқа орналаса алмауын білдіреді. Бұл мәселенің алдын алу және онымен күресу үшін дамыған елдер жұмыспен қамтуды және жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуде тамаша нәтижелермен траекторияны ұстанды. Біздің ойымызша, жастардың толыққанды жұмыспен қамтылуын қамтамасыз етуде табысқа жеткен елдердің саясатын көп жағдайда тәжірибе ретінде қабылдау керек. Осы саладағы алдыңғы қатарлы елдердің жастардың жұмыс күшін және жұмыспен қамту саясатын реформалау тәжірибесін қолдану тек сауатты мамандарды ғана емес, сонымен қатар жаңа технологияларды меңгерген мамандарды дайындауға, олардың еңбек нарығында бәсекеге қабілеттілігін және экономикалық өсу қарқынын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. , сонымен қатар жастар арасындағы жұмыссыздықты азайтады. Мысалы, жапондық еңбек нарығының ерекшелігі – ол негізінен жастарды жұмысқа алады, ал егде адамдар жұмыстан шығуға мәжбүр. Әрине, бұл модельдің посткеңестік елдерде кеңінен қолданылуын қарастырған жөн. Жастарды жұмыспен қамту тәжірибесін және жастардың жұмыспен қамтылуын арттыруға бағытталған алдыңғы қатарлы елдердің заңнамалық базасын талдай отырып, біз елімізде жастарды жұмыспен қамтуды реттейтін күшті нормативтік-құқықтық базаны, инновациялық нысандарды және жастарды еңбек нарығына белсенді жұмылдыруды қайта құрылымдауға, әлеуметтік саланы кеңейтуге ұмтыламыз. жастарды қолдау жүйелері қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Geroy G. D., Wright P., Anderson J. Strategic performance empowerment model. Empowerment in Organizations. - 1998. - №6(2). - Р.57-65 // doi: 10.1108/14634449810210742.
2. Rose Helens-Hart. Еmployability and empowerment: discursive constructions of career planning. Submitted to the graduate degree program in Communication Studies and the Graduate Faculty of the University of Kansas in partial fulfillment of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy. - 2015, april - 29.
3. Лукьянова К.К. Зарубежный опыт регулирования занятости населения. Вестник ЮУрГУ. Серия: Экономика и менеджмент. - 2016. - Т.10, №3. - С.109- 115.
4. Лютов А.А. Государственная политика США в области занятости и безработицы на рубеже XX-XXI веков: дис. … канд.ист.наук: 07.00.03. – М.: РАН Институт США и Канады, 2002. –  203 с.
5. Лымарева О.А., Таланова А.В. Особенности государственной политики управления занятостью в промышленно развитых странах // Общество: политика, экономика, право. - 2015.- №2. - С.29-31.
6. Абдикерова Г.О., Курманжанова К.К. Основы подготовки выпускников к успешной карьере: учебно-методическое пособие. - Алматы: Қазақ университеті, 2015. – С. 80.
7. Watts A.G. Career Development Learning and Employability. – York: The Higher Education Academy, 2006. - P. 9-10.Юникло – Сюкацу -поиск работы в Японии //https://fut.ru/companies/uniqlo/info/syukacu-poisk-raboty-v-yaponii/
8. Алтынбеков А.Б. «Азия барыстары» және протестандық Еуропа мемлекеттерінің дамуындағы еңбек этикасының рөлі // ҚазҰУ хабаршысы. Психология және социология сериясы. - 2013. - №3 (46). – Б. 95-102.
9. Труд и занятость в России 2015 // Стат.сб. - M.: Росстат, 2015. - 274 c. Положение молодежи в России: аналитический доклад.М.: Издательский комплекс «Машмир», 2005. - 56 с.Кириченко Э.В. Детерминанты спроса молодых специалистов на рабочие места: автореф.… канд. экон. наук: 08.00.05. – М.:МГУ,2012. - С. 4.
10. Меньше всего довольных выбором профессии среди экономистов, технологов и экологов // https://luckyea77.livejournal.com/918095.html