ТӨРЕЛІКТЕ КӘСІПКЕРЛЕРДІҢ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

ПРОБЛЕМЫ И ОСОБЕННОСТИ ЗАЩИТЫ ПРАВ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЕЙ В АРБИТРАЖЕ

Елтаев Таир Жанатович

студент Карагандинский университет имени академика Е. А. Букетова,

Казахстан, г. Караганда

Мадуарова Айгерим Жанатовна

студент, Карагандинский университет имени академика Е. А. Букетова

Казахстан, г. Караганда

PROBLEMS AND PECULIARITIES OF PROTECTING THE RIGHTS OF ENTREPRENEURS IN ARBITRATION

Tair Eltaev

Student Karaganda University named after Academician E. A. Buketov,

Kazakhstan, Karaganda

Aigerim Maduarova

Student Karaganda University named after Academician E. A. Buketov,

Kazakhstan, Karaganda

АННОТАЦИЯ

Мақалада кәсіпкерлердің құқықтарын төрелікте қорғау мәселелері  жан-жақты  қарастырылған. Яғни бұнда кәсіпкерлердің құқықтарын төрелікте қорғау тәртібі, жалпы ережелері және сол саладаға туындаған мәселелер мен оларды шешу жолдары талқыланады.

АННОТАЦИЯ

В статье подробно рассматриваются вопросы арбитражной защиты прав предпринимателей. То есть здесь будут обсуждаться порядок, общие правила арбитражной защиты прав предпринимателей и проблемы, возникающие в этой сфере, и пути их решения.

ABSTRACT

The article discusses in detail the issues of arbitration protection of the rights of entrepreneurs. That is, the procedure, general rules of arbitration protection of the rights of entrepreneurs and problems arising in this area, and ways to solve them, will be discussed here.

Түйінді сөздер: төрелік, кәсіпкерлік, сот, дау, шешім, төреші.

Ключевые слова: арбитраж, предпринимательство, суд, спор, решение, арбитор.

Keywords: arbitration, entrepreneurship, court, dispute, decision, arbitrator.

Адам, оның құқықтары мен бостандықтары ең жоғары құндылық болып табылатын қазіргі қоғамда сот арқылы қорғалуға конституциялық құқықтың кепілдігі мен мызғымастығы «әркімге өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға кепілдік беретін» құқықтық мемлекет құрылымының негізі болып табылады. Кәсіпкерлердің құқықтары мен мүдделерін қорғаудың құқықтық әдістерінің жиынтығы Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституциясында, Азаматтық кодексінде және Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік  кодексінде белгіленген кәсіпкерліктің құқықтық режимінің ажырамас бөлігі болып табылады.

Қазақстан Республикасының кәсіпкерлік заңнамасын сәйкес әрбір кәсіпкерлік субъектісінің өз құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін сот арқылы қорғауға құқығы бар, сонымен қатар  кәсіпкерлік субъектілерінің бұзылған немесе даулы құқықтарын қорғау Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өзге де тәртіппен (төрелік, медиация, Қазақстан кәсіпкерлерінің құқықтарын қорғау жөніндегі уәкіл, омбудсмен, келіссөздер, наразылық тәртіп және өзгелер) жүзеге асырылуы мүмкін [1].

Осы орайда біздің зерттеуге арқау болып отырған мәселе төрелікте кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау ерекшеліктерін анықтау.

Жалпы төрелік ол соттан тыс мәселелерді қарау үшін жақсы институт болып табылады. Төрелік институтының құқықтық табиғаты, қарастыратын даулардың шегі 2016 жылғы 8 сәуірдегі Төрелік туралы Қазақстан Республикасының Заңымен белгіленген. Әрекет етуші заңнамаға сәйкес, аталмыш заң нормалары егер Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде өзгеше белгіленбесе, дау субъектілерінің мемлекет ішінде немесе оның шегінен тысқары жердегі тұрғылықты жеріне немесе орналасқан жеріне қарамастан, жеке және (немесе) заңды тұлғалардың қатысуымен болатын азаматтық-құқықтық қатынастардан туындаған, төрелік шешетін дауларға қатысты қолданылады[2].

Кәсіпкерлер және әрбір кәсіпкерлік сауда-өнеркәсіп палатасына төрелік орталығы бар.Яғни кәсіпкерлер арасындағы дауларды шешеді және біз Қазақстан Республикасы да осы әдісті қолданады. Төрелік мемлекеттік органдардың мәселелерін шешпейтіндіктен ұлттық палата кәсіпкерлеріне төрелік орталығы құрылды. Кәсіпкерлердің арасындағы даулар көбінесе шарттарды орындау яғни, сатып алу-сату шарты, тауар жеткізілім, қызмет көрсету және т.б. шарттардан туындайды. Кәсіпкерлік қызмет аясында бизнес жиі келісімшарттар жасайтыны түсінікті. Келісімшартсыз бизнесті ұсыну мүмкін емес. Шарттарды орындау аясында тараптардың бірі шартты бұзуы мүмкін екені түсінікті. Осыған байланысты шарттың контрагенттерінің бірі жасаған бұзушылықтарды олар төрелікте қарастыра алады. Бұл дау төрелік ескертпенің болуын талап етеді. Төрелік ескертпе - бұл шартта осы шарттың өзгеруіне, бұзылуына, жарамсыз деп танылуына байланысты туындайтын барлық даулар Ұлттық кәсіпкерлік палатасына төрелік орталығында қаралатыны көрсетілген белгілі бір тармақ. Ескертпе болмаған жағдайда төрелік келісім жасалуы тиіс. Төрелік талқылауға қатысушы адамдар және (немесе) олардың өкілдері төрелік отырысының хаттамасымен, егер регламентте немесе тараптардың келісімінде өзгеше мерзім белгіленбесе, оны жасаған және оған қол қойған күннен бастап күнтізбелік бес күн ішінде танысуға және танысқан сәттен бастап күнтізбелік бес күн ішінде хаттамаға ондағы жол берілген қателіктерді және (немесе) жасалған әрекеттердің және олардың нәтижелерін тіркеудің (көрсетудің) толық еместігін көрсете отырып жазбаша түрде ескертулер беруге құқылы. Хаттамаға жасалған ескертулерді оған қол қойған төрағалық етуші (жеке-дара төреші) қарайды, ол ескертулермен келіскен жағдайда олардың дұрыстығын куәландырады. [2] Егер тараптар дауды төрелiк талқылау барысында, оның ішінде Қазақстан Республикасының медиация туралы заңнамасында көзделген жағдайларды қоспағанда, медиация тәртібімен реттесе, төрелiк талқылауды тоқтатады және тараптардың өтiнiшi бойынша бұл реттеудi келiсiлген шарттарда төрелiк шешім ретiнде тiркейдi. Егер төрелiк талқылау алқалы түрде жүзеге асырылса, онда қандай да бір төрешінің қойылған қолы жоқ болған жағдайда, оның болмау себептері көрсетіледі. Төрелік шешiмге ерекше пiкiрi бар төрешi қол қоймауы мүмкін, оның пікірі жазбаша нысанда төрелік шешімге қоса берілуге тиіс. [2]

Бұл сөздер Төрелік орталық ретінде осы дауды қарау құзыретіне ие болу үшін жеткілікті. Әрине осы арбитраждық ескертпеде дау қай жерде қаралатынын көрсеткен жөн. Төрешілер саны әдетте бір немесе үш төреші болады. Дауды үш төреші қарастыру тиімді деп саналады. Егер контрагент шартты бұзған болса олар төрелікке соттағы сияқты талап арызбен жүгінеді яғни талапкер талап арызды дайындап жібереді. Хатшы жауапкершілікті қабылдап талап арыздың осы көшірмесін жауапкерге екінші тарапқа жібереді. Ол өзінің төрешілік кандидатурасын ұсынады ал жауапкер екінші тарап төрешінің екінші кандидатурасын ұсынады. Бұл екі төреші үшінші төрағалық етушіні тандайды. Осылайша біз дауларды өзіміз қарастырмаймыз. Біз тек төрелік орталық ретінде ұйымдастырамыз. Дауларды әдетте тараптар ұсынған төрешілер қарайды. Әдетте олар белгілі бір құзыретке ие адамдар көбінесе олар белгілі бір беделге ие тәжірибесі бар және тәуелсіз жұмыс атқаратын заңгерлер. Оларды тараптардың бірі алға тартады, олар әлі де өздерінің тәуелсіз шешімдерін ұсынуы керек яғни, олар тараптың өкілдері емес, олар осы елдің мүдделерін қорғауға міндетті емес тараптар. Олар тек өздерінің тәуелсіз пікірлерін білдіреді. Нәтижесінде даулар таралғаннан кейін яғни, олар әдеттегідей сот отырысын өткізеді. Сот отырысында дәлелдемелер сұрайды, сұрақтар қояды, содан кейін судьялар төрелік шешім шығарады. Белгілі бір мерзімде төрелік шешім, сот шешімі сияқты міндетті түрде орындалуға жатады. Егер тарап төрелік шешімді өз еркімен орындамаса, онда бұл шешім мәжбүрлеп орындалуы мүмкін. Осыдан төрелік шешімінің күші сот шешімінің күшімен бірдей екенін көреміз. Бұл дауларды сотта қараудан төрелік қараудың артықшылығы туралы айту керек маңызды сәттерінің бірі. Тарихи тұрғыдан алғанда біздің барлық дауларымыз сотта шешіледі. Сонымен бірге біз соттардың жұмысын істерге толы екенін түсінеміз. Белгілі бір істі тереңдетіп қарауға судьяның жеткілікті уақыты болмайды және бұл жағдайды түзету қажет. [3, c. 49-54]

Керісінше үнемі айналыспайтын төрешілердің дауларды шешу арқылы олардың нюанстарға, нақты істің егжей-тегжейіне енуге, әдебиетті оқуға, оқуға жеткілікті уақыты бар. Іс туралы басқа шешімдер, шетелдік тәжірибе,өз құрамымен кеңесу, дау тараптарына қажетті сұрақтар қою, яғни толығырақ дауды тереңдетіп, өз шешімін негізді түрде жазу керек. Не жазылғанына қарамастан орташа төрелік істі 2 ай  қарайды, төрешілер уақытты ұзартуы үшін оған ешқандай кедергі жоқ. Егер іс шынымен қиын болса тіпті алты айға дейін созылуы мүмкін. Егер күрделі бизнес болса одан да көп мерзімде қарастырылуы мүмкін. Яғни, дауды қарастыру үшін төрешілерде жеткілікті уақыт бар екендігі туралы айтамыз. Міне осы кезде істерді төрелікте қараудың соттан артықшылығы осы. Және төрешілікке кандидаттар тәжірибесі бар мамандар. Әдетте төрешілер - жоғарыда айтып өткендей нақты саладағы білімі мен тәжірибесі бар мамандар. Сондықтан біз төрешінің мәртебесі кәсіби маман ретінде дауды кәсіби және объективті түрде қарастыруға мүмкіндік беретінің түсіну керекпіз. Және міндетті түрде тәуелсіз жүргізіледі. Бұл өте үлкен артықшылықтардың бірі. сондай-ақ, төреліктің тағы да артықшылықтарының бірі дауларды қысқа мерзімде қарау болып табылады. Өйткені сотта үш инстанция бар: бірінші саты, екінші инстанция-апелляциялар, үшіншісі- кассация. Дауды толығымен қарастыру барысында осы инстанцияларды өту үшін шамамен бір жыл уақытты қажет етеді. Төрелікте бізде тек бір инстанция бар және шешім шығаратын үш төреші бар.

Апелляцияның, кассацияның жоқтығы жалпы мерзімге әсер етеді, яғни, төрешілерге осы дауды шешуге көбірек уақыт қажет екендігіне қарамастан  мерзімі азаяды. Бұл да өте маңызды. Төреліктің келесі артықшылығы төрелік алымдарға қатысты, қазір кәсіпкерлер мен коммерциялық ұйымдар үшін баж салығы сотта талап қою бағасының 3% құрайды. Яғни, егер талап үлкен болса, сәйкесінше мемлекеттік баж да айтарлықтай сомаға өседі. Біздің төрелікте  төрелік алымдардың шкаласы икемді болып табылады. Ол біртіндеп талаптар сомасының  өсуіне байланысты азаяды. Яғни 0,5% дейін жетуі мүмкін, яғни, мемлекеттік соттармен салыстырғанда арасындағы айырмашылық мемлекеттік баж соттар мен төрелік алымдар, ол алты есе, мүмкін одан да аз болуы мүмкін екендігін көре аламыз. Тағы бір артықшылығы, төрелік шешімді шет мемлекетте орындау неғұрлым жеңіл. Шетелдік төрелік шешімдерді орындауды тану туралы Нью-Йорк конвенциясы бар. Қазір шамамен бұл конвенцияғы 180 ел қатысады. Барлық дамыған жетекші елдерде төрелік шешімді орындауға болады.  Төрелік орталығы дәл осы артықшылықтарды ескере отырып, тараптарға консультациялық көмек көрсетеді. Ұйымның жауапты хатшысы бар, ол алдын ала деректемелер бойынша, нысан бойынша қабылдайды. Яғни кәсіпкерлерге толық көмек көрсете отырып тараптарды хабардар етіп, дауды сапалы түрде қарастырып,қорытынды шешім жолдайды.Төреліктің артықшылықтарын ескере отырып кәсіпкерлерге өз дауларын қарастыруға неғұрлым жеңіл аз формальды  мүмкіндік беріледі. Өкінішке орай қазір кәсіпкерлер төреліктін артықшылықтары туралы бәрі бірдей біле бермейді. Сондықтан да біз осы мәселені көтеріп, төрелік туралы барлық ақпаратты беруге тырысып жатырмыз. Кәсіпкерлердің уақыттары тығыз болғандықтан, жергілікті сотқа уақыт кетірмей, төрелік арқылы шешуді жөн көреміз. Әрине, кәсіпкерлердің шетелдік контрагенттер де бар, өйткені кәсіпкерлер әртүрлі қызмет көрсету шарттарына отырады. Соның нәтижесінде дау пайда болуы ғажап емес.Осыған орай екі тараптың арасында жасалған шарт негізінде,оны төрелік арқылы шешу оңай тәсілдерінің бірі деп есептейміз.  Бұл жағдайда төрешілердің істерді неғұрлым тәуелсіз қарауға еркіндігі бар, өйткені олар заңның нормаларын неғұрлым прогрессивті түрде көтере алады. Олар тікелей қолданылуы керек және егер біз заңнамада реттеуде олқылық бар екенін көрсек, бірақ сонымен бірге партияның әрекеттері жосықсыз екенін көрсек, нақты принциптерге сүйене отырып, істі соған сәйкес шешуге тырысамыз. Яғни, төреліктің еркіндігі көбірек, оған заңды қолдану дұрыс болады. Мысалы, жақында жазаны азайту туралы іс қозғалды және есеп жүргізу арқылы жазаны азайтуға қаншалықты негіз бар екенін қарастыра бастады. Бұл тараптың өз міндеттемелерін бұзуының нәтижесінде болды. Әртүрлі пікірлер бар, егер айыппұл өте үлкен болса,оны азайту орынды болып табылады. Немесе, бізде жеке тұлғаларға қарағанда кәсіпкерлер арасында шарт болса, кәсіпкерлерге қатаң талаптар қойылады. Себебі кәсіпкерлер келісімшартты орындауға саналы түрде қарауы керек. Егер кәсіпкерлер келісімшартты бұзса, онда оларда жеке тұлғаларға қарағанда қатаң жауапкершілік болады. Төрелікте біз тек кәсіпкерлер арасындағы ғана емес, сонымен қатар жеке тұлғалар арасындағы дауларды да қарастыра аламыз. Төрелікті қолдану және пайдалану ауқымы өте кең. Көбінесе кәсіпкерлер төрелікке сатып алу -сату шарттары бойынша,мердігерлік шарттар бойынша жүгінеді, бұл көбінесе келісімшарттық қатынастар бойынша қарызды өндіріп алумен байланысты. Бұл көрсетілген қызмет үшін,жеткізілген тауар үшін немесе жеткізілген тауар сапасыз болған кезде алынады. Яғни, бұл өтемақы шығындары. Бұның барлығы шарттың бұзылуының салдарынан туындайды. Соңғы жылдардағы тәжірибе тұрақты жұмыс істейтін төреліктердің құрылуы мен жұмыс істеуін құқықтық реттеу саласындағы бірқатар кемшіліктерді анықтады. Мысалы, Төрелік туралы Заң, ұқсас Ресей Заңынан айырмашылығы,тұрақты жұмыс істейтін төреліктердің төрешілер тізіміне енгізілген төрешілердің салыстырмалы және сапалы құрамына қойылатын талаптарды қамтымайды. Бір жағынан, ресейлік заң шығарушыны төрешілер тізіміне қажетсіз қатаң талаптар қойғаны үшін сынға алуға болады (кандидаттар мен заң ғылымдарының докторларының міндетті түрде болуы, бір адамның үш тұрақты төрелікте төреші болу мүмкіндігі). Бірақ, екінші жағынан, қазақстандық Заңның мұндай адалдығы әділетсіз және қалталы төрелік пайда болды және ең жақсы жағдайда "заңды фаст-фуд" деп аталатын, төреліктің орнына суррогат, ал ең нашар жағдайда заңсыз төрелік шешімдер шығарады. Өкінішке орай, қазақстандық тәжірибеде жекелеген "клиенттердің" мүдделеріне қызмет көрсету үшін төреліктер құру жағдайлары орын алады, сондай-ақ төрелік Ескертпе болмаған кезде төреліктердің дауларды қарау, нақты істің мүдделері үшін регламентті өзгерту, төрелік шешімдердің күшін жою бойынша төрелік басшыларына өкілеттіктер беру, мәжбүрлеу кезінде мемлекеттік бажға үнемдеу мақсатында 10-20 түрлі істер бойынша бір шешім шығару жағдайлары белгілі төрелік шешімді орындау. Бірақ ең жағымсыз жағдай-бұл "әділет" халықаралық төрелік сотының әкімшілік және қылмыстық іс жүргізу тәртібімен сот бұйрықтарын шығаруы, осы төреліктің "қылмыстық істер бойынша азаматтарға қызмет көрсетуі",осы төрелікте прокурор лауазымын енгізу, осы "төреліктің"төрелік заңнаманы көптеген өрескел бұзушылықтарын айтпағанда, Қазақстан Республикасының Елтаңбасын пайдалана отырып, Қазақстан Республикасының атынан төрелік шешім шығару. Төрелік туралы заңның күшін жою үшін соттың төрелік шешімінің күшін жою туралы өтінішхатты мәлімдеген тарап заңды күшіне енген, сол тараптар арасындағы дау бойынша шығарылған, сол зат туралы және сол негіздер бойынша сот шешімі немесе төрелік шешімі бар екендігі туралы дәлелдемелерді ұсынуға тиіс соттың немесе төреліктің талап қоюшының талап қоюдан бас тартуына байланысты іс бойынша іс жүргізуді тоқтату туралы шешімі не ұйғарымы. Мемлекеттік соттарда істерді қарау кезінде сот отырысының хаттамасы ең алдымен жазбаша дәлелдеменің маңыздылығына ие, өйткені төмен тұрған мемлекеттік соттар қабылдайтын сот актілеріне кейіннен шағымдану мүмкіндігі болжанады. Төрелік үшін хаттама іс жүзінде қажет емес, өйткені төрелік шешім түпкілікті болып табылады және даудың мәні бойынша қайта қарауға жатпайды. Сонымен қатар, төрелік талқылау кезінде хаттаманы жүргізу немесе қараусыз қалдыру ешқандай іс жүргізу салдарына әкеп соқпайды. Қорытындылай келе, кәсіпкерлердің құқықтары мен мүдделерін қорғау мемлекеттің ең маңызды, басым міндеттерінің бірі екенін атап өткен жөн. Кәсіпкерлік нарықтық экономиканың қозғаушы күші болғандықтан. Бүгінгі таңда еліміз нарықты дамыту бағытында өтпелі кезеңді бастан өткеруде, сондықтан қазіргі өркениетті кәсіпкерлікті қалыптастыру және қорғау тұрақты экономикалық дамудың және ел халқының өміршеңдігін арттырудың стратегиялық факторларының бірі болып табылады. Төрелік туралы Заңға енгізілген өзгерістер Қазақстанда халықаралық төрелік қозғалысының барлық қағидаттарына сәйкес келетін прогрессивті заңнаманы құру жолындағы тағы бір қадам болып табылады. Төрелік шешімнің күшін жою туралы ұйғарымға шағымдану мүмкіндігі ҚР АІЖК сәйкес оны қараудың апелляциялық тәртібімен аяқталады. Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасы бойынша төрелік талқылаудың жекелеген мәселелерін қысқаша қарау негізінде олардың тұтас бір бөлігі қосымша заңнамалық реттеуді талап етеді деген қорытындыға келу керек. "Төрелік туралы" заң жобасын талқылау сатысында қолдау таппағанына қарамастан, төреліктерге өздері шығарған шешімдер бойынша атқару парақтарын беру құқығын беру туралы ереже (атап айтқанда, заңда белгіленген тәртіппен тиісті түрде тіркелген тұрақты жұмыс істейтін төреліктер) тағы бір мәселені – төрелік талқылау тарапының атқару парақтарын алу мүмкіндігі туралы талқылауға лайық арбитраждың өзінде.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік Кодексі 2015 жылғы 29 қазандағы № 375-V ҚРЗ. (25.03.24 ж .берілген өзгерістер мен толықтырулармен)// https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1500000375
2. Төрелік туралы Қазақстан Республикасының Заңы 2016 жылғы 8 сәуірдегі № 488-V ҚРЗ. (01.01.23 ж .берілген өзгерістер мен толықтырулармен)// https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1600000488
3. Синцов. Г.В Проблемы реализации конституционного права на судебную защиту в арбитражном процессе // Арбитражный и гражданский процесс. 2015. N 7. С. 49 – 5
4. https://online.zakon.kz/m/amp/document/31190519
5. https://online.zakon.kz/m/amp/document/37919024
6. https://palata-almaty.kz/wp-content/uploads/9A.pdf