ҰЛТТЫҚ ПАРКТЕРДІҢ ЖҰМЫСЫН ТИІМДІ БАСҚАРУ – ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗГІ АЛҒЫШАРТЫ

АҢДАТПА

Мақалада еліміздегі ең дамыған туризм түрі – экологиялық туризмнің негізі ретінде мемлекеттік ұлттық табиғи парктер (ұлттық парктер) қарастырылады. Сондай-ақ автор ұлттық парктерді басқарудағы әлемнің озық тәжірибелеріне талдау жасап, елімізде ұлттық парктерге келушілер санын арттыру және тұрақты даму жағдайына көшу туралы ұсыныстарды қарастырады.

Түйінді сөздер: ішкі туризм; ұлттық парктер; экологиялық туризм; тұрақты даму.

Қазіргі таңда, пандемиядан кейінгі кезеңде елімізде қарқынды дамып келе жатқан туризм түрі экологиялық туризм болып табылады. Экологиялық туризм – табиғи объектілермен және дәстүрлі мәдениеттермен олардың компоненттерін жоймай және алып қоймай танысу мақсатында және жақын маңдағы елді мекендерде тұратын азаматтардың кәсіпкерлік қызметін дамытуға ықпал ететін табиғи жерлерге саяхат.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2023 жылғы 28 наурыздағы

№ 262 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының туристік саласын дамытудың 2023 – 2029 жылдарға арналған тұжырымдамасында экологиялық туризмді дамытуға ерекше акцент жасалды. 

Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда тұрақты туризмді дамыту шеңберінде ұлттық парктерді басқарудың ең тиімді әлемдік тәжірибесі АҚШ, Австралия және Грузия елдерінде кездеседі. Мұндай елдерде биоәртүрлілікті сақтау, инвестиция тарту, кәсіпкерлікті және туризмді дамыту бойынша іс-шаралар нақты белгіленген. Ұлттық парк қызметінің әр бағыты басқа бағытқа зиян келтірмей тиімді және үйлесімді түрде дамиды.

Дүниежүзілік экономикалық форумның Саяхат және туризмді дамытудың жаһандық индексінде 2024 жылы Қазақстан 119 елдің ішінен

52-орынды иеленді. Алдыңғы рейтингте Қазақстан 117 ел арасында 66-шы орынды иеленген еді, осылайша ел позициясы 14 орынға көтерілді [4].

Аталған индекс 5 негізгі көрсеткіш бойынша есептеледі: Қолайлы ортаның өлшемі; Туризм саласындағы саясат және қолайлы жағдайлар жасау; Инфрақұрылым және қызметтер; Туристік ресурстар; Туризмнің тұрақты даму аспектісі, соңғы көрсеткіш бойынша Қазақстан 40-орынды иеленді, тұрақты дамудың негізгі элементі ретінде экологиялық тұрақтылық қарастырылады [4].

Ұлттық парктерді басқарудағы Американың озық тәжірибесі. Америка ұлттық парктер, яғни ең танымал табиғи құбылыстар мен ең көрікті жерлерді туристік және ағартушылық мақсатта үнемдеуге және пайдалануға арналған ерекше қорғалатын аумақтар идеясының негізін қалаушы. Алғашқы ұлттық парктің құрылуынан бастап, бұл идея АҚШ-тан бүкіл әлемге сәтті таралды. Сондықтан Америкада ең жоғары даму деңгейіне жеткен ұлттық парктер жүйесі бар екендігі таңқаларлық емес, ал ұлттық парктер қорғалатын табиғи аумақтардың негізгі, ең кең таралған және ең танымал санаты болып табылады [3].

Соғыстан кейінгі жылдары автомобильдердің көбеюіне байланысты және жалпы американдық қоғамның қайта құрылуына байланысты көптеген парктер тым көп рекреациялық жүктемелерді сезіне бастады. Осылайша, Америка үкіметі 1956 жылы ұлттық парктер аумақтарының инфрақұрылымын он жылда жақсарту мақсатында «Mission-66» науқан (1966 жылға дейін) басталды, сонымен бірге науқан қорғалуы үшін құрылған бірегей табиғи объектілерді тиімді сақтауға бағытталды [3].

Қазір ұлттық парктер жүйесі АҚШ-тың табиғи және мәдени мұрасын сақтаудың негізгі кепілі ғана емес, сонымен қатар американдықтардың (және АҚШ-тың барлық қонақтарының) негізгі рекреациялық ресурсы болып табылады, өйткені туризм жүйенің барлық аумақтарында/нысандарында, тіпті табиғи резерваттарда да белгілі бір шектеулермен, үлкен немесе кіші масштабтарда дамып келеді [1].

АҚШ-тың Ұлттық парктер қызметінің «Басқару саясаты» бірыңғай жалпымемлекеттік (федералдық) парктер жүйесін жоспарлаудың негізгі қағидатын бекітеді: табиғи және мәдени мұраның барлық алуан түрлілігін қамту, ол үшін бірегей, экзотикалық қорғау мен типтік, экспоненциалды, эталондық қорғауды біріктіру қажет. Егер бірегей табиғи объектілердің географиялық таралуы кез-келген нақты ғылыми заңдылықтарға сәйкес келмесе, онда типтік ландшафттарды анықтау табиғи өкілдік принципіне негізделуі мүмкін (әр физикалық-географиялық аймақ кем дегенде бір ұлттық паркпен ұсынылуы керек). Тарихи-мәдени объектілермен де дәл солай: бір жағынан, Жүйеге ең құнды (яғни бірегей, қайталанбас) объектілердің барлығы енгізілуі керек, ал екінші жағынан, ел өміріндегі барлық негізгі тарихи кезеңдерді, оның мәдени өмірінің барлық маңызды аспектілерін, барлық аймақтарының даму ерекшеліктерін ұсынуға тырысу керек деп жарияланады [3].

Бұл тәсіл өте сәтті жүзеге асырылды, әсіресе соңғы онжылдықтарда бірегей аумақтардың резерві таусылып, ұлттық парктер жүйесі оған типтік нысандарды тарту арқылы өсті.

Жалпы аумағы 21 млн. га құрайтын елдегі 62 ұлттық парк Ұлттық парктер жүйесіне келетін барлық туристердің төрттен бірін, атап айтқанда жыл сайын 75 миллион келушіні құрайды [5].

АҚШ ұлттық парктерінің аумағындағы туристік ағындарды реттеудің негізгі әдісі аумақты функционалды аймақтарға бөлу болып табылады, бұл енгізілген шектеулердің дәрежесі мен сипаты бойынша бір-бірінен ерекшеленетін аймақтардың арнайы жиынтығын бөлуді қарастырады. Сонымен, АҚШ ұлттық парктерінде келесі төрт стандартты аймақты бөлу қарастырылған: 1) Табиғи аймақ; 2) Мәдени аймақ; 3) Паркті дамыту аймағы; 4) Арнайы пайдалану аймағы [3].

АҚШ тәжірибесі көрсеткендей, шектеулі келу режимдерінің кең таралуы тек шағын жергілікті компоненті бар жүктемелер кезінде, яғни ірі қалалардан алыс жерде тиімді. Ал айтарлықтай жергілікті жүктемелер кезінде (ірі қалалардың маңында және шетінде) ландшафттарды сақтау міндеттері тыйымдар мен шектеулер арқылы емес, ойластырылған абаттандыру және жалпы аумаққа бару жүйесін ұтымды ұйымдастыру арқылы шешілуі керек [3].

Ұлттық парктердің қазіргі жағдайы. Елімізде экологиялық туризмнің дамуында маңызды рөл атқаратын 14 ұлттық парк бар, жалпы аумағы шамамен 2,7 млн. га. Осы ұлттық парктердің тұрақты дамуын қамтамасыз ету, табиғатқа зиян келтірмей, олардың жұмысын тиімді ұйымдастыру маңызды мәселе болып табылады.       

Соңғы жылдары ұлттық парктерге келушілер саны артып келеді:

- пандемияға дейінгі және кейінгі кезеңді салыстырар болсақ, келушілер саны 2019 жылы 1,3 млн. адам болса, 2022 жылы 2 млн. адамға жуық келушіні құрап, өсім көлемі 53,8%-ды құрағанын байқауға болады;     

- 2023 жылдың қорытындысы бойынша 2,4 млн. адамды құрады

(2022 жылмен салыстырғанда 20%-ға артық);

- 2024 жылдың 9 айының қорытындысы бойынша келушілер саны

1,9 млн. адамды құрады [2].

Сондай-ақ, ұлттық парктерде 135 туристік маршрут және 49 соқпақ бар, оларды тұрақты негізде жайластыру бойынша іс-шаралар өткізіледі [2].

Қазақстан Республикасы Экология және табиғи ресурстар министрлігінің жетекшілігімен ұлттық парктерде экологиялық туризмді дамыту жөніндегі жұмыс бірнеше бағыттарда жүргізіледі:

Біріншіден, халықты және өскелең ұрпақты экологиялық ағарту, экологиялық мәдениетті қалыптастыру мақсатында ұлттық парктер «Таза Қазақстан» табиғатты қорғау акцияларын өткізеді. Акцияға оқушылар, студенттер, жергілікті тұрғындар, сондай-ақ жергілікті атқарушы органдар, қоғамдық бірлестіктер және халықаралық ұйымдар қатысады [2].

2023 жылы ұлттық парктер 312 экологиялық акция өткізді, оған 33 мыңға жуық адам қатысқан. 2024 жылдың 9 айында 399 экоакция өткізілді, қатысушылар саны 36 673 адамды құрады.

Сонымен қатар, қазіргі уақытта ұлттық парктерде санитарлық тазарту күн сайын жүргізілуде. 2024 жылдың 9 айында осы шара аясында ұлттық парктер аумағынан 1 000 тоннадан астам қоқыс шығарылды [2].

Екіншіден, «Іле Алатауы», «Шарын», «Сайрам-Өгем» және «Баянауыл» ұлттық парктерінде бақылау-өткізу пункттерін автоматтандыру бойынша жұмыс жүргізілген.

Сондай-ақ бүгінгі күні барлық ұлттық парктер келушілердің кіру билеттерін онлайн сатып алуы үшін «Kaspi.kz», «Homebank» банктерінің төлем қызметтеріне қосылған. Барлық ұлттық парктердің сайттарында онлайн төлем жүргізу үшін банктің QR-кодтары орналастырылған [2].

Үшіншіден, ұлттық парктер бойынша нормативтік-құқықтық база:

- «Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 8-бабы 14-1) тармағына сәйкес, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар саласындағы уәкiлеттi орган туристік қызмет саласындағы мемлекеттік басқару функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы органмен келісу бойынша мемлекеттік ұлттық табиғи парктерде туристік және рекреациялық қызметті жүзеге асыру қағидаларын әзірлейді және бекітеді. Заңның 8-1-бабында туристік қызмет саласындағы мемлекеттік басқару функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы органның құзыреті бекітілген;

- Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 2022 жылғы 5 наурыздағы № 73 бұйрығы Мемлекеттік ұлттық табиғи парктерде туристік және рекреациялық қызметті жүзеге асыру қағидалары бекітілді;

- ерекше қорғалатын табиғи аумақтардағы туристік маршруттар мен соқпақтарды таңбалау жөніндегі стандарт бекітілді;

- қылмыстық және әкімшілік құқық бұзушылықтар үшін жауапкершілік күшейтілді [2].

Қорытынды және ұсыныстар. Елімізде ұлттық парктерге келушілер санының артуы ұлттық парктерді бірыңғай басқару жүйесін енгізуді қажет етеді. Статистика көрсеткендей, ұлттық парктерді туристерді қабылдауға әлеуеті жоғары. Ішкі және келу туризмін қарқынды дамыту елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының көрінісі болып табылады.

Бұл ретте, біз экологиялық туризмді дамытуда тұрақты дамуды ұмытпауымыз керек, яғни табиғатқа, экожүйеге зардабын тигізбей, ұлттық парктер жұмысын тиімді ұйымдастыру арқылы туристер ағынын еселеп арттыруға болады. Осы бағытта келесідей ұсыныстар енгізіледі:

Біріншіден, Американың табысты тәжірибесі «Mission-66» науқаны мысалында Қазақстанда ұлттық парктер инфрақұрылымын дамыту бойынша жұмыстарды өткізуге ұсыныс беремін. Қазіргі таңда ұлттық парктер аумағында орналасқан туризм объектілеріне инженерлік және жол инфрақұрылымын жүргізу бойынша өзгертулер мен толықтыруларды қамтитын тиісті Заң жобасы ҚР Парламенті Мәжілісінің қарауында. Аталған Заң жобасы қабылданған жағдайда, ұлттық парктерді ең қажетті инфрақұрылыммен қамтамасыз етуге мүмкіндік пайда болады.

Екіншіден, инфрақұрылым мәселесі жолға қойылса, ұлттық парктерді аймақтарға бөлу мәселесін қарастыру қажет. Бұл жағдайда да АҚШ тәжірибесін пайдалануға болады. Туристердің көп ағынын қабылдай алатын және туристердің бір уақытта бір орында шоғырланып, ұлттық парктер экожүйесіне антропогендік зиян келтіруін азайту үшін аймақтарға бөлу маңызды.

Үшіншіден, ұлттық парктер аумағында қызмет көрсететін инспекторлар санын арттыру және оларға жүктелетін міндеттерді азайту. Аталған жұмыс туристердің ұлттық парктер аумағында демалыс мәдениетін қатаң сақтауын және инспектордың үнемі бақылауында болуын көздейді. Америкалық рейнджерлар оларға берілген құзыретпен (билікпен), толықтай материалдық-техникалық базамен жабдықталуы және мәртебесімен әлемге әйгілі. Еліміздегі ұлттық парктерде қызмет атқаратын инспекторларды тиісті құзыреттермен бөлу, жабдықтау және мәртебесін көтеру бойынша жұмысты қолға алу керек.

Төртіншіден, ұлттық парктерді басқарудың бірыңғай жүйесін енгізу. Елімізде барлық ұлттық парктер бірдей инвестициялық тартымды деп айта алмаймын. Қазіргі таңда инвестициялық салымдардың басым көпшілігі Алматы қаласы және Алматы облысының аумағындағы ұлттық парктерге тиесілі. «Іле Алатауы», «Шарын» және «Алтынемел» ұлттық парктерінде ғана туристерге қызмет көрсететін визит-орталықтар бар. Инвестициялық тартымдылықты арттыруға жоғарыда атап өткен ұсыныстарды жүйелі түрде іске асыру арқылы қол жеткізе аламыз.

Бесіншіден, екінші ұсыныста айтылған аймақтарға бөлу мәселесі шешлген соң, ұлттық парктерде инвестициялық жобаларды белгіленген аймақтарда жүзеге асыруға рұқсат берілер еді. Бұл өз кезегінде жаңа жұмыс орындарының ашылуына себеп болады.

Әдебиеттер тізімі:

1. Бишоп К., Грин М., Филлипс А. Модели национальных парков. – М.: Изд-во Центра охраны дикой природы, 2000. – 216 б.
2. Қазақстан Республикасы Экология және табиғи ресурстар министрлігінің Туризм мәселелері бойынша кеңестегі баяндамасы, қазан 2024 жыл.
3. Максаковская Н.С., Максаковский Н.В. Опыт национальных парков США по сохранению наследия и организации туризма.. – М.: Наследие и современность, 2019; 2(4). – 61-95 бб.
4. https://www.weforum.org/publications/travel-tourism-development-index-2024/ – Дүниежүзілік экономикалық форумның ресми сайты.
5. https://www.nps.gov/aboutus/national-park-system.htm – АҚШ Ұлттық парктер жүйесінің ресми сайты.