АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ МЕН ҚОЛДАУДЫҢ ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕСІ

FOREIGN EXPERIENCE OF STATE REGULATION AND SUPPORT OF AGRICULTURE

Dana Makhmetova

Doctoral student, LN Gumilyov Eurasian National University,

Kazakhstan, Nur-Sultan

Ауыл шаруашылығы саласын, атап айтқанда азық-түлік нарығын қолдау мемлекеттің аса маңызды міндеттерінің бірі болып табылады. Барлық дамыған елдерде ауыл шаруашылығын мемлекет айтарлықтай қолдайды. Халық шаруашылығының бұл саласы нарық пен бәсекелестікке ең аз бейімделген. Агроөнеркәсіптік кешенді (АӨК) мемлекеттік реттеу қажеттілігі бірқатар мән-жайлармен анықталған, олардың арасында әдетте макроэкономикалық жағдайға агроөнеркәсіптік және шикізат нарықтарының әсері; кірістерді экономикалық әділ бөлуді қамтамасыз ету саласындағы нарықтың сәтсіздігі; табиғи факторлардың ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігіне әсері; ауылдық аумақтардың демографиялық рөлі сияқты жағдайлар ерекшеленеді.

Шетелде ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу - бұл ауыл шаруашылығын дамыту үшін тұрақты экономикалық, құқықтық және әлеуметтік жағдайлар жасау, халықтың әлеуметтік қолайлы бағалар бойынша сапалы тамақ өнімдеріне деген қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында фермерлердің кірістеріне, ауыл шаруашылығы өндірісінің құрылымына, аграрлық нарыққа, ауылдың әлеуметтік құрылымына, салааралық және шаруашылықаралық қатынастарға әсер ету құралдарын қамтитын күрделі тетік. Қазіргі уақытта көптеген экономикалық дамыған елдердің аграрлық саясатының негізгі мазмұны әртүрлі субсидиялар, дотациялар мен жеңілдіктер арқылы аграрлық секторды мемлекеттік қолдау болып табылады. Кейбір елдерде ауыл шаруашылығына мемлекеттік қаржы салымы оның өнімінің нарықтық құнынан 1,5-2 есе артық. Ауыл шаруашылығы мен тамақ өнеркәсібін мемлекеттік қолдау -  қазіргі уақытта оның ең ірі экспорттаушылары болып табылатын АҚШ, Канада, Қытай және ЕО елдерінде азық - түлік өндірісін күрт арттыруда басты рөл атқарды.

АӨК-і мемлекеттік реттеудің негізгі міндеттері ретінде агроөнеркәсіптік өндірісті дамыту, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, нарықтарды реттеу және ауыл шаруашылығы мен экономиканың басқа да салалары арасындағы экономикалық тепе-теңдікті қолдау, экономиканың аграрлық секторын басқарудың тиімді жүйесін құру және секторда бірыңғай ғылыми-техникалық саясатты іске асыру, отандық тауар өндірушілерді қорғау және басқалармен ерекшеленеді.

Шет елдердің мемлекеттік субсидиялар құрылымында бағаны қолдауға арналған қаражат ең көп үлес алады. Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі ауыл шаруашылығы өнімдеріне баға белгілеудің қазіргі заманғы тұжырымдамаларында бағаларды қалыптастыруға және реттеуге белсенді мемлекеттік араласу көзделеді. Нарықтық экономикасы дамыған барлық дерлік елдерде бағаны мемлекеттік реттеу жүйесі бірдей және мыналарды көздейді:

- баға ауытқуының жоғарғы және төменгі шектерін және мемлекет қолдауға ұмтылатын индикативті немесе шартты бағаны белгілеу;

- қалаған баға деңгейін ұстап тұру үшін және өнімдердің тауарлық интерференциясы мақсатында ұзақ сақталатын тауарларды сату және сатып алу.

Дамыған елдердегі аграрлық бағалар мен фермерлік кірістердің саясаты, ең алдымен, бірқатар экономикалық көрсеткіштердің динамикасын бақылауды ұйымдастыруды қамтиды:

- мамандандырылған шаруашылықтардың топтары бойынша (ЕО елдері) немесе өндіріс түрлері бойынша (АҚШ)өндіріс шығындары;

- өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы өнімдері бағасының паритеті;

- фермалар мен өндірістердің кірістілігі.

Міне осы текті ерекшеліктерін ескере отырып,  дамыған елдердің ауылшаруашылық саласын реттеу мен қолдау механизміне талдау жүргізсек.

Бірінші кезекте Америка Құрама Штаттарының (АҚШ) ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау жүйесіне тоқталсақ. АҚШ дәнді дақылдардың, соның ішінде бидайдың ірі өндірушісі және жүгері, соя, құмай өсіру бойынша көшбасшы болып табылады. Әлемдік жүгері жинаудың 40% - ы АҚШ-қа тиесілі. АҚШ-та қант қызылшасы, мақта да жақсы өседі. АҚШ ІҚМ басы, ет-сүт өнімдерін өндіру, құс еті, картоп жинау бойынша рекордшы. Тек шошқа өсіруде ел Қытайдан төмен болып отыр. АҚШ-тағы ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу оның модернизациясын белсенді түрде ынталандырды және сала үшін қолайлы жалпы кіріс режимін, салық салуды және капиталды жинақтауды қамтамасыз етеді. Мемлекеттік реттеудің маңызды құрамдас бөлігі - экономиканың аграрлық секторын қаржылық-кредиттік қолдау болып табылады. Қаржыландыру қатаң түрде мақсатты бағдарламаларға бағытталатын мемлекеттік бюджеттен қаражат бөлу жолымен жүзеге асырылады. Федералды деңгейде екі ірі бағдарлама басым, олар: "Кірістерді тұрақтандыру" және " Ғылыми қолдау".

Соңғы жылдары "Бағаны қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы" ең басымдыққа ие болып отыр. Қазіргі уақытта осы бағдарлама бойынша бюджеттік қаржыландырумен американдық фермалардың 1/3 бөлігі қамтылған, бұл қаражаттың 70% - ын құны 100 мың доллар болатын тауарлық өнімнің жылдық көлемін қамтамасыз ететін фермерлер алады.

Фермерлердің кірістерін тікелей субсидиялау жүйесіндегі субсидиялардың тағы бір тобы - табиғи апаттардан келтірілген залалды өтейтін төлемдер. Оларды астық және шитті мақта өндіретін фермерлер егіс алаңын қысқарту бағдарламаларына қатысқан жағдайда алады. "Егінді сақтандыру" бағдарламасы осы субсидиялар тобымен байланысты. АҚШ-тың мемлекеттік бюджетінен "Азық-түлік көмегі" бағдарламасын қаржыландыруға қомақты қаражат бөлінеді, оның мақсаты, біріншіден, азық-түліктің тауарлық "өтімді емес" сату жолдарын салу, Екіншіден, нарықтық бағаны төмендетпей, азық-түліктің ішкі нарығын кеңейту және үшіншіден, қазіргі кездегі халықтың аз төленетін топтарын азық-түлікпен қамтамасыз ету.

АҚШ ауылшаруашылық өндірісінің қазіргі даму кезеңі несие капиталына қажеттіліктің артуына әкеледі. Сондықтан ел экономикасын мемлекеттік реттеу жүйесінде ауыл шаруашылығы несиесінің, оның ішінде жеңілдікті несиенің жұмыс істеуі маңызды болып табылады. АҚШ ауыл шаруашылығы министрлігінің бақылауымен фермерлерге жеңілдетілген несие беруді жүзеге асыратын бірқатар қаржы-несие ұйымдары жұмыс істейді. Осылайша, АҚШ - та фермерлер мен ауыл тұрғындарын қаржылық-несиелік қолдау ауыл шаруашылығындағы көбею процестерінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.

АҚШ ауыл шаруашылығында мемлекеттік қолдау бағасының екі түрі бар:

-ауылшаруашылық өнімдерінің маңызды түрлеріне қолданылатын мақсатты (кепілдендірілген). Мақсатты бағалар деңгейі орташа және төмен шығындар деңгейі бар фермаларда кеңейтілген өндірісті өзін-өзі қаржыландыру үшін кіріс деңгейіне кепілдік беретіндей етіп есептеледі.

-кепілдік (кепілдік мөлшерлемелер). Егер нарықтық бағалар кепілдік бағадан төмен болса, фермер барлық өнімді кепілдік бағамен тауар-несие корпорациясына (ТКК) тапсырады. Кепіл бағасы (мөлшерлемесі) ауыл шаруашылығы өніміне кепілдендірілген бағаның төменгі шегін білдіреді. Егер 9 ай ішінде әлемдік бағалар кепіл мөлшерлемесінен төмен болса, онда фермер тапсырылған өнімді әлемдік нарық бағалары бойынша сатып ала алады.

АҚШ тан кейін ауылшаруашылық саласы барынша дамыған мемлекет, ол Қытай. Қытай күріш,  картоп, соя, мақта, бидайдың негізгі өндірушісі. Темекі, шай, ет, теңіз өнімдері, балық аулау және қой шаруашылығында көшбасшы. Қант қамысының негізгі экспорттаушыларының бірі. Қытай әлемдік шошқа санының жартысына жуығын құрайды. Ел ІҚМ саны бойынша 2 орында. Ауыл шаруашылығының барлық өнімінің 50% экспортқа жіберіледі.

Қытайдың ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу тәжірибесі де қызықты. Іске асырылатын дағдарысқа қарсы ауыл шаруашылығына қатысты Қытай басшылығының саясаты мен инвестициялық бағдарламасы  ауыл шаруашылығында қолайлы жағдайдың сақталуына, елдің азық-түлік қауіпсіздігін тиісті деңгейде қамтамасыз етуге, ішкі сұраныстың кеңеюіне, әлеуметтік жүздің сақталуына ықпал етті. Қытай 2009 жылы капитал салымының өсуі бойынша экономиканың аграрлық секторы көш бастап тұрды. БҰҰ азық-түлік және ауылшаруашылық ұйымының (ФАО) статистикасына сәйкес, қытай батыстық тамақ өнімдерін өндіру мен тұтынуда осындай сапалы секіріс жасады.

Қытайда ауыл шаруашылығын қаржылық-несиелік реттеуді Ауыл шаруашылығы банкі, Ауыл шаруашылығын дамыту банкі және Мемлекеттік даму банкі жүзеге асырады. Бұл банктер:

- ауыл шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлерін сатып алуға, оларды сақтауға, қайта өңдеуге;

- ауылшаруашылық дақылдарын келеңсіз жағдайда зақымданудан сақтандыруға;

- кедей ауылдық жерлерге көмек көрсетуге, ресурстарды игеруге бағытталған.

Нәтижесінде 2007 жылдан бастап жаңа үлгідегі ауылдық қаржы институттары (селолық-есептік банктер, несиелік серіктестіктер, ауылдық өзара қаржылық көмек кооперативтері) ашыла бастады. Шаруаларға өндіріс қажеттіліктері үшін шағын несиелер, қаржы-экономикалық дағдарыс жағдайында қаржы-несиелік реттеудің міндеті шаруаларға несиелер  және өтеусіз көмек көрсету жүзеге асырыла бастады.

ДСҰ шеңберіндегі қазіргі заманғы көпжақты реттеу жүйесі ол сауданы ырықтандыруға ғана емес, сонымен бірге көмектесуге де бағытталған әділ бәсекелестік. ХХІ ғ. сауда және экономика саласындағы мал шаруашылығы өнімдерін өндірудегі көшбасшылардың бірі Бразилия деп атаған жөн. Бұл елде ауыл шаруашылығының негізгі саласы, атап айтқанда мал шаруашылығы - бұл отбасылық егіншілік. Отбасылық фермерлік өнімдер барлық ауыл шаруашылығы тауарларының 33% - ын, жұмыспен қамтылған халықтың 74% - ын ауыл шаруашылығы секторы қамтиды. Сондай-ақ, отбасылық егіншілік шамамен  елде тұтынылатын азық-түлік 70% өндіреді.

Бразилияның мал шаруашылығындағы, сондай-ақ, жалпы ауылшаруашылығындағы аграрлық саясат бағыттарды қарастырады:

- техникалық қолдау, агротехниканы енгізу, автоматтандыру және механизация;

- бағалар реттелетін мемлекеттік сатып алу ішкі нарықтағы өнімдер;

- технологиялық прогреске жәрдемдесу,

- өндірістік қуаттарды жүктеу,

-мемлекеттік қолдауды оңтайландыру, оның негізгі үлесі тиімді салалар мен өндірушілерге жіберіледі. Бразилия негізінен, "жасыл себет" шаралары қолданады.

Негізгі мемлекеттік қолдау жануарлардың инфрақұрылымын, генетикасын, олардың тамақтануын және денсаулығын, сиыр еті өндірісінің артуын жақсаруға байланысты.

Сонымен, барлық қаражаттың 2/3 бөлігі өндірушілерді қолдауға жұмсалады, тек үшінші бөлігі ғана нарықтағы бағаны қолдауға бағытталады, яғни үкімет нарықтық бағалар деңгейінің жалпы төмендеу жағдайындағы баға тұрақтылығы немесе айырбастау бағамының өзгермеуіне кепілдік береді.

Зерттеушілердің көпшілігі аграрлық саланың дамуын зерттеуде мемлекеттің аграрлық саясатына баса назар аударады. Экономикалық дамыған елдерде мемлекеттік реттеу жүйесін құрудың негізгі принциптерін зерттеу, азық-түлік нарығының олардың ұлттық саясатындағы рөлін қарастыру және азық-түлікпен қамтамасыз етуді реттеудің негізгі әдістерін талдау тек жалпы ғана емес, сонымен бірге аймақтық деңгейде де жергілікті ерекшеліктерді ескере отырып, пайдалы және қолдануға жарамды болып көрінеді. Экономиканы макроэкономикалық реттеудің әлемдік тәжірибесі көрсеткендей, тіпті дамыған нарықтық экономикасы бар елдер де нарықтық жүйеге мемлекеттің араласуынсыз жасай алмайды. Мұны теория мен практиканың көптеген ғылыми талдаулары растайды. Нарықтық экономикасы дамыған елдердің құзыретті мамандары жасаған талдау әлеуметтік-экономикалық процестерді реттеу үшін мемлекет жүзеге асыратын шаралардың объективтілігі туралы тұжырымды нақты негіздеуге мүмкіндік береді.

Осылайша, дамыған елдердің тәжірибесі нарықтық экономика жағдайында ауыл шаруашылығының орнықты дамуын мемлекеттік қолдау оны реттеудің ажырамас бөлігі және тұтастай алғанда мемлекеттің экономикалық саясатының басым бағыты болып табылатынын куәландырады. Осы дамыған елдердің тәжірибесін Қазақстанда қолдануға болады және ол елдің АӨК дамуына септігін тигізіп, елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді арттырады деген тұжырымға келуге болады. 

Әдебиеттер тізімі:

1. Назаренко В.И.,Папцов А.Г. Государственное регулирование сельского хозяйства в странах с развитой экономикой. М.:Информагробизнес, 2006.- 352 с.
2. Ремезков А.А. Государственное регулирование экономики АПК/ А.А. Ремезков [Электронный ресурс]. - 2008. - Режим доступа: http://ej. kubagro.ru/get. asp? id=142&t=1
3. Халяпин А.А. Анализ международного опыта государственного регулирования АПК // Научный журнал КубГАУ – Scientific Journal of KubSAU. 2012. №75. – с. 716-731.
4. Акимова Ю.А., Кочеткова С.А. Европейский опыт регилирования развития аграный сферы экономики // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований.  – 2015. – № 12-7. – С. 1261-1265; URL: https://applied-research.ru/ru/article/view?id=8131 (дата обращения: 28.03.2022).
5. Платонова Т. Е. Проблемы использования международного опыта в инновационном развитии АПК России // Россия: тенденции и перспективы развития. 2018. №13-1. – с. 339- 342.