ФАРМАЦЕВТИКАЛЫҚ ӨНДІРІСКЕ АРНАЛҒАН МИКРОБИОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТХАНА ТАЛАПТАРЫ

АННОТАЦИЯ

Бұл мақалада фармацевтикалық өндірісте қолданылатын микробиологиялық зертханаларды жобалаудың негізгі қағидаттары мен талаптары қарастырылады. Зертхана фармацевтикалық өнімдердің сапасын қамтамасыз ету және микробиологиялық ластануды болдырмау мақсатында маңызды рөл атқарады. Зертхананың құрылымдық жоспарлануы, ауаны тазарту жүйелері, стерильді аймақтар мен сондай-ақ зертхана қызметкерлерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету шаралары сипатталады. Сонымен қатар, фармацевтикалық өндірістегі микробиологиялық зертханалардың жұмысы үшін қажетті жабдықтар мен технологияларға, HEPA сүзгілер, автоклавтар, микроскоп және тағы басқаларға . Бұл зертханалар дәрілік заттардың қауіпсіздігі мен сапасын қадағалауда шешуші маңызға ие және олардың жобалануы халықаралық стандарттарға толық сәйкес болуы тиіс.

ABSTRACT

This article examines the key principles and requirements for designing microbiological laboratories used in pharmaceutical production. The laboratory plays a crucial role in ensuring the quality of pharmaceutical products and preventing microbiological contamination. It describes the structural planning of the laboratory, air purification systems, sterile areas, and measures to ensure the safety of laboratory personnel. Additionally, it covers the necessary equipment and technologies for the operation of microbiological laboratories in pharmaceutical production, including HEPA filters, autoclaves, microscopes, and more. These laboratories are essential for monitoring the safety and quality of medicinal products, and their design must fully comply with international standards.

Кілттік сөздер: микробиология, таза аймақ, фармацевтикалық өндіріс,  GMP стандарты, зертхана.

Keywords: microbiology, clean area, pharmaceutical production, GMP standard, laboratory.

Кіріспе

Микробиологиялық зертханалар микроорганизмдерді және олардың қоршаған ортамен өзара әрекеттесуін зерттеуге бағытталған. Зертханада  адамдарда, жануарларда және өсімдіктерде ауру тудыратын патогенді микроорганизмдерді анықтау үшін талдаулар жүргізеді. Микроорганизмдердің антибиотиктер мен басқа да антимикробтық препараттарға төзімділігін талдайды. Бұл мәліметтер тиімді емдеу схемаларын әзірлеу және тұрақты штаммдардың таралуын бақылау үшін маңызды. Микробиологиялық зертхана фармацевтикалық өндірісте маңызды рөл атқарады, өйткені ол дәрілік препараттардың сапасын бақылауға және олардың микроорганизмдермен ластануын болдырмауға көмектеседі. Өндіріс жағдайында дәрілердің қауіпсіз, тиімді және барлық нормативтік талаптарға сәйкес болуын қамтамасыз етеді.[1]

1-кесте.

ҚР фармацевтикалық кәсіпорындардағы микробиологиялық зертханалары

2-кесте.

Зертхананы жобалау кезінде халықаралық стандарттар

Зерттеу материалдары мен әдістері

Зерттеуде ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің ресми деректері, GMP стандарттарына сай өндіріс орындарының мәліметтері пайдаланылды. Анализ жүргізу барысында аналитикалық шолу, салыстырмалы зерттеу және статистикалық талдау әдістері пайдаланылды. Фармацевтикалық өндірістегі Зертханалық сынақтар ISO 17025 стандарттарына сәйкес жүзеге асырылуы тиіс.  Бұл стандарттар дәрілік заттардың сапасын, қауіпсіздігін және тиімділігін қамтамасыз ету үшін өндіріс процесін қатаң бақылауды талап етеді. Қазақстанда   GMP талаптарын орындау фармацевтикалық кәсіпорындардың халықаралық нарыққа шығу мүмкіндігін арттырады және отандық өнімдердің бәсекеге қабілеттілігін күшейтеді. [2]

Зерттеу материалдары: Фармацевтикалық өнімдер дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың үлгілері; қоректік орталары (NA,FTM,SCDM т.б); зертханалық жабдықтар( автоклавтар, инкубаторлар, микроскоптар т.б); нормативтік құжаттар мен стандарттар(GMP және GLP стандарттары,ДДСҰ нұсқаулықтары, ISO стандарттары )

Микробиологиялық зертхананың құрылымдық жоспары, стерильді аймақтар

Зертханалардың ғимараттары жеке жер учаскелерінде орналастырылуы тиіс. Жер учаскесінің аумағы қоршалуы, таза ұсталуы тиіс, онда зертханалардың жұмысына тікелей қатысы жоқ объектілерді орналастыруға жол берілмейді. Сондықтан микробиологиялық зертхана екі кіреберісті қамтуы керек: біріншісі – қызметкерлер үшін, екіншісі – зерттеуге өнімдерді жеткізу үшін. Ғимарат «таза» және «қауіпті» аймақтарға бөлінеді.

«Таза» аймаққа мыналар жатады:

• Әдебиеттермен және құжаттамамен жұмыс жүргізілетін  бөлме;
• Әртүрлі орталармен жұмыс істеуге дайындық және процестерді жүргізе асыруға  арналған бөлмелер. Бұл жерде тоңазытқыш, өлшеуіш ыдыстар, таразылар орналасады. Мұндай заттар шкафтарда немесе тоңазытқыштарда сақталады.

Микробиологиялық зертханаларда сондай-ақ қауіпті материалдармен жұмыс жүргізіледі, сондықтан олар орналасқан бөлмелер ғимараттың басқа бөлмелерінен оқшаулануы керек.

«Қауіпті» аймақ келесі бөлмелерден тұрады:

• Зерттеулер мен диагностика жүргізілетін бөлмелер;
• Жуатын бөлме;
• Лабораториялық ыдыстарды, орталарды және басқа процестерді дайындауға арналған препаратор бөлмесі;
• Автоклав бөлмесі;
• Материал қабылданып, сараптама нәтижелері берілетін бөлме.[3]

3-кесте.

Микробиологиялық зертханадағы негізгі аймақтар

ISO-14644 стандарты таза бөлмелерге және бақылауға алынған орталарға қойылатын талаптарды реттейтін халықаралық стандарттар жүйесі болып табылады. Бұл стандарт ауадағы бөлшектердің концентрациясына негізделген тазалық сыныптарын анықтайды және ластануды бақылауға арналған әдістемелерді нақтылайды. Ол ластануға сезімтал өндірістік процестерді жүзеге асыру кезінде өнімдер мен жабдықтардың сенімділігі мен сапасын қамтамасыз етуге бағытталған.

Тазалық сыныптарын анықтау:

Стандарт бөлмедегі ауада болатын бөлшектердің мөлшері мен концентрацияс-ына негізделген бірнеше тазалық сыныптарын белгілейді. Әр сынып микрометрмен (мкм) өлшенетін белгілі бір өлшемдегі бөлшектердің санына қарай анықталады.

4-кесте.

ISO-14644 бөлшектердің өлшемдері бойынша тазалық деңгейлерін нақтылайды

ISO 1 – ең жоғары тазалық: Бұл деңгейде бөлшектердің концентрациясы өте төмен. ISO 9 – ең төменгі тазалық: Бұл деңгейде бөлмедегі ауа сапасы әдеттегі қоршаған орта ауасына жақын.[4]

Ауаны тазарту жүйелері . Микробиологиялық зертхананың желдету жүйесі МемСТ талаптарына сәйкес жоспарлануы қажет. Бұл стандарт микро бөлшектерді ұстап, олардың қоршаған ортаға таралуына жол бермейтін сүзгілерді қолдануды көздейді. Зертхананың тазалық класстарына байланысты желдету талаптары өзгеруі мүмкін.

Зертханада желдету жүйесін жобалау кезінде ескерілуі тиіс жағдайларға, белгіленген стандарттарға сәйкес ауа сүзгілерін орнату ,соның ішінде HEPA сүзгілері. Қысымды бақылау – ластанудың таралуын болдырмау үшін және ауаны қайта айналдыру – оңтайлы жағдайларды сақтау және ластану қаупін азайту.[5]

Микробиологиялық зертханасының жұмысына қажетті құрал-жабдықтары.

Зертханалық бөлме зертханалық үстелдермен, жұмысқа қажетті аппараттарды, ыдыстарды, бояулар мен  реактивтерді сақтауға арналған сөрелермен жабдықталады. Зертхана бөлмесінде микроскопиялық препараттарды бояуға арналған орын болу қажет, онда бояу ерітінділері, спирт, қышқылдар, сүзгі қағазы және басқа да қажетті материалдар сақталуы тиіс. Әрбір жұмыс орны газ оттығымен, спиртовкалар және дезинфекциялық ерітіндісі бар ыдыстармен  қамтамасыз етілуі керек. Күнделікті жұмыс істеу үшін зертхана қажетті қоректік орталармен, химиялық реактивтер және басқа да зертханалық материалдармен жабдықталуы қажет.

Микробиологиялық зертханада ламинарлық бокс міндетті түрде болуы керек. Ол микроорганизмдерді стерильді жағдайда себу және қайта себу үшін қолданылады. Бұл құрылғы шаң мен басқа да бөлшектерді жою үшін тік немесе көлденең ауа ағынымен жабдықталған . Сондай-ақ  бокс іші ультракүлгін сәулелер  мен стерильді ауа беру жүйесімен қамтамасыз етілген.

Салмақ өлшеуіштер (аналитикалық және зертханалық таразылар) – зерттелетін үлгілерді, қоректік орталарды, аналитикалық сүзгілерді (ауадағы бактерияларды талдау кезінде), реактивтерді өлшеу үшін қолданылады. Таразыны тұрақты негізге немесе арнайы таразы үстеліне орналастыру қажет.

Гомогенизаторлар – зерттелетін үлгілерді әртүрлі көлемде ұсақтау үшін қолданылады. Олар  бір реттік пробиркаларда, инфекцияланған үлгілермен жұмыс істеу кезінде қолданылады.

Автоклав – жоғары қысымдағы ыстық бумен стерилизациялау үшін пайдаланылады, температурасы +121 °С-тан төмен болмауы керек. Ол микроорганизмдерді жою, ыдыстарды және құралдарды зарарсыздандыру, кейбір жағдайларда қалдықтарды зарарсыздандыру үшін қолданылады.

Термостаттар – құрғақ ауа және су негізінде болуы мүмкін. Олар микроорганизмдерді өсіру кезінде температураның тұрақтылығын сақтау үшін қолданылады. Көптеген микроорганизмдердің көбеюі үшін оңтайлы температура – 37 °С.

Тоңазытқыш – микроорганизмдердің дақылдарын, қоректік орталарды, реактивтерді, сондай-ақ үлгілерді нормативтік құжаттарда белгіленген мерзімге дейін сақтау үшін қажет.

Центрифугалар – микроорганизмдер мен басқа да жасушаларды тұндыру, әртекті сұйықтықтарды (эмульсиялар, суспензиялар) бөлу үшін қолданылады.Жылдамдық артқан сайын ұсақ бөлшектерді тұндыруға болады.

Микроскоп – микроорганизмдер дақылдарын, олардың морфологиясын зерттеу үшін қолданылады. Микробиологиялық зертхана үшін жеткілікті жоғары ұлғайту мүмкіндігі бар бинокулярлы микроскоп қажет. Құрамында қараңғы өріс конденсоры және фазалық-контрасттық құрылғысы бар микроскоп тиімді болады. Шағын ұлғайту мүмкіндігі бар стереомикроскоптар, өз кезегінде, қоректік ортадағы бактериялар колонияларын зерттеу үшін ыңғайлы.[6]

Қорытынды. Микробиологиялық зертханалар фармацевтикалық өндірістердің маңызды бөлігі болып табылады. Микробиологиялық зертханаларды дұрыс жобалау мен жақсартулар еңгізу арқылы жаңа дәрілік препараттарды зерттеу бақылау мен сапасын қамтамасыз ету процесттері тиімді жүргізуге мүмкіндік береді. Қазаөстан Республикасында микробиологиялық зертханаларды жүргізу «Тиісті фармацевтикалық практикалары бекіту туралы» нормативтік құжатмен жүргізіледі. Осы стандарт арқылы микробиологиялық зертханалардың инфрақұрылымына, жабдықталуына және жұмыс істеу жүйесіне қойылатын талаптар қамтылады. Микробиологиялық зертханаларды заманауи жабдықтармен қамтамасыз ету, жаңа техникалық аппараттарды орнату мен қызметкерлердің біліктілігін арттыру арқылы зерттеулердің сапасын арттыруға жағдай жасайды. Бұл өз кезегінде дәрілік заттардың қауіпсіздігі мен тиімділігін қамтамасыз етіп, халықтың денсаулығын қорғауға ықпал етеді. Сондықтан, микробиологиялық зертханаларды халықаралық стандарттарға сәйкес жобалау және жетілдіру Қазақстанның фармацевтикалық саласының дамуы үшін маңызды қадам болып табылады.

Әдебиеттер тізімі

1. Стандарт надлежащей лабораторной практики (GLP)
2. https://adilet.zan.kz/kaz/
3. Cтандарт надлежащей производственной практики (GMP)
4. ГОСТИСО14644-1-2002 Чистые помещения и связанные с ними контролируемые среды. Часть 1. Классификация чистоты воздуха
5. «Проектирование и техническое обслуживание лаборатории» д-р Кацунобу Кодзима, всемирная организация здравоохранения, Швейцария 2023
6. «Организация работы микробиологической лаборатории» В.М.Василькин, Ю.А.Боряева, Н.В.Василькин. Издательство Мордовского государственного университета, Саранск 2017