ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР ҚҰҚЫҒЫ

AGREEMENT OF PURCHASE AND SALE

Serikova Botagoz

3nd-year student of the Law program, West Kazakhstan University named after Makhambet Utemisov,

Republic of Kazakhstan, Oral

Gabitova Alua Gabitovna

Scientific advisor, Master of Laws, Senior Lecturer, West Kazakhstan University named after Makhambet Utemisov,

Republic of Kazakhstan, Oral

АННОТАЦИЯ

Бұл мақалада халықаралық ұйымдар құқығының мазмұны, қалыптасуы және қазіргі халықаралық жүйедегі рөлі талданады. Халықаралық ұйымдардың құқықтық мәртебесі, өкілеттілігі, мүшелігі, олардың халықаралық құқық субъектісі ретіндегі ерекшеліктері қарастырылады. Сондай-ақ халықаралық ұйымдардың жаһандық қауіпсіздік, экономика, адам құқықтары және мемлекетаралық ынтымақтастық салаларындағы маңызы көрсетіледі. Мақала халықаралық ұйымдар құқығының теориялық негізін түсінуге және оны практикада қолданудың маңыздылығын ашуға бағытталған.

ABSTRACT

This article examines the essence of international organizations law, its development, and its role in the modern international system. It analyzes the legal status, powers, membership, and the specific characteristics of international organizations as subjects of international law. The article also highlights the importance of international organizations in global security, economy, human rights, and intergovernmental cooperation. It aims to provide a theoretical understanding of the law of international organizations and emphasize its practical relevance in contemporary global relations.

Кілт сөздер: халықаралық құқық, халықаралық ұйымдар, БҰҰ, құқықтық мәртебе, мүшелік, өкілеттік, халықаралық ынтымақтастық.

Keywords: international law, international organizations, UN, legal status, membership, authority, international cooperation.

Халықаралық ұйымдар құқығы – қазіргі халықаралық құқықтың маңызды саласы болып табылады. Бұл құқық саласы халықаралық ұйымдардың құрылуы, олардың жұмыс істеу тәртібі, құқықтық мәртебесі, өкілеттілігі, мүшелігі, жауапкершілігі және мемлекеттермен, басқа ұйымдармен қарым-қатынасын реттейді. Халықаралық ұйымдар қазіргі әлемдік құқықтық тәртіптің негізгі субъектілерінің бірі саналады. Олар мемлекеттер арасындағы ынтымақтастықты күшейтіп, жаһандық және аймақтық мәселелерді шешуге қатысады.

Халықаралық ұйымдар құқығының пайда болуы мен дамуы адамзат тарихындағы халықаралық қатынастар эволюциясымен тығыз байланысты. Алғашқы халықаралық ұйымдардың пайда болуы XIX ғасырдың соңына қарай байқалды, алайда шынайы халықаралық ұйымдар жүйесі Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін құрылған Ұлттар Лигасы арқылы бекіді. Кейін Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Біріккен Ұлттар Ұйымының құрылуы халықаралық ұйымдардың құқықтық рөлін күшейтіп, халықаралық құқықтың жаңа кезеңін ашты. БҰҰ-ның пайда болуы тек жаңа ұйымның құрылуын ғана емес, сонымен қатар халықаралық құқықтың институционалдық дамуын көрсетеді.

Халықаралық ұйымдар құқығының негізгі объектісі – халықаралық ұйымдардың құқықтық табиғаты. Халықаралық ұйымдар мемлекеттер негізінде құрылып, халықаралық шарт арқылы заңды мәртебе алады. Ұйымның құрылуы оның жарғысында бекітілген мақсаттарға байланысты жүзеге асады. Мысалы, Біріккен Ұлттар Ұйымының басты мақсаты – халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау, мемлекеттер арасындағы достық қатынастарды дамыту, халықаралық мәселелерді шешуде ынтымақтастықты қамтамасыз ету. Әр ұйым өз жарғысы арқылы құқықтары мен міндеттерін белгілейді.

Халықаралық ұйымдардың құқықтық субъектілігі ерекше сипатқа ие. Олар мемлекет сияқты толық егемен субъект болмағанымен, белгілі бір көлемде халықаралық құқықтық қабілетке және құқықтық іс-әрекет жасау мүмкіндігіне ие. Оларға шарт жасау, шетелде өкілдіктер ашу, халықаралық келіссөздер жүргізу, өз қызметкерлеріне иммунитет беру сияқты құқықтар тән. Бұл құқықтар ұйымның қызметін тәуелсіз әрі тиімді жүргізуге мүмкіндік береді.

Халықаралық ұйымдардың мүшелігі де халықаралық құқықпен реттеледі. Мүшелік ашық немесе жабық сипатта болуы мүмкін. Ашық ұйымдарға кез келген мемлекет белгілі шарттарды орындаса мүше бола алады. Ал жабық ұйымдарға тек белгілі аймақ, экономикалық блок немесе саяси ұстаным негізінде мемлекеттер ғана қабылданады. Мүшеліктің тоқтатылуы ерікті шығу, жарғыны бұзу немесе санкция нәтижесінде жүзеге асады.

Халықаралық ұйымдар құқықтың маңызды институттарының бірі – жауапкершілік. Егер ұйым өз міндеттерін орындамаса немесе халықаралық құқық нормаларын бұзса, халықаралық жауапкершілікке тартылады. Бұл жауапкершілік материалдық шығынды өтеу, халықаралық келісімдерді өзгерту немесе санкция қолдану арқылы жүзеге асады. Сонымен қатар ұйымның қызметкерлері де халықаралық құқық нормаларын бұзған жағдайда белгілі тәртіпте жауап береді.

Халықаралық ұйымдар қазіргі әлемде мемлекеттер арасындағы саяси, экономикалық, мәдени және гуманитарлық ынтымақтастықты нығайтуда маңызды рөл атқарады. Әлемдік қауіпсіздік, экология, денсаулық сақтау, адам құқықтары, ғаламдық экономика және халықаралық құқықтық реттеу мәселелері көбіне халықаралық ұйымдар деңгейінде шешіледі. Бүгінде БҰҰ, Еуропалық Одақ, НАТО, ТМД, ЮНЕСКО, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы, Халықаралық валюта қоры сияқты ұйымдар әлемдік даму бағыттарына ықпал етіп отыр.

Қорытындылай келе, халықаралық ұйымдар құқығы – халықаралық жүйеде тұрақтылық пен құқықтық әділеттілікті қамтамасыз ететін маңызды құқық саласы. Оның маңызы әлемдік саясат, экономика және құқықтық жүйе дамыған сайын арта түсуде. Халықаралық ұйымдар тек бірлескен әрекетті үйлестіріп қана қоймай, мемлекеттердің жауапкершілігін күшейтіп, халықаралық құқық нормаларының сақталуына көмектеседі. Сондықтан халықаралық ұйымдар құқығы қазіргі кезеңде халықаралық қауіпсіздік пен ынтымақтастықтың негізгі құқықтық механизмі болып саналады.

Әдебиеттер тізімі:

1. Құлжабаева М.Х. Халықаралық құқық. – Алматы: Норма-К, 2021.
2. Баймолдина З., Сапарғалиев М. Халықаралық жария құқық. – Алматы: Жеті Жарғы, 2019.
3. Керімбек А.Х. Халықаралық ұйымдар құқығы. – Астана: Қазақ университеті, 2020.
4. Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысы. – Нью-Йорк: БҰҰ баспасы, 1945.
5. Айтхожин Қ. Халықаралық құқық және халықаралық ұйымдар. – Алматы: Фолиант, 2022.
6. Түсіпбекова А. Халықаралық құқық негіздері. – Алматы: Заң баспасы, 2020.
7. Омарова Б. Қазіргі халықаралық ұйымдардың құқықтық мәртебесі. – Астана: Ұлттық университет баспасы, 2023.
8. United Nations. Official Documents and Reports. – New York: United Nations Publishing, 2023.
9. Shaw M. International Law. – Cambridge: Cambridge University Press, 2021. (қазақша аудармада пайдаланылды).